نیاز سەعید: ڕێککەوتنی حکومەتی سووریاوهەسەدە، لەسایەی ناکۆکیی جەمسەرە دەرەکیەکاندا.
بەگوێرەی ئەنجام و لێکەوتەکانی هەر ڕووداو و وەرچەرخان و ئەزموونێک؛ لەناو کۆی ناکۆکی و ململانێکانی مێژوودا، یان لەسۆنگەی سەرجەم ئەو کێشەو شەڕانەی لەنێوان لایەنە ناکۆک و دژبەیەکەکاندا سەریهەڵداوە؛ بەجیاوازیی ناسنامەو ئایدیۆلۆژیاو پێکهاتەو قەبارەی هێزی لایەنەکان، بەجیاوازیی هۆکارو پاڵنەرو ئامانجەکان؛ بەجیاوازیی شوێن و سەردەم و قۆناغە مێژوویەکان؛ بۆ یەکلابوونەوەو چارەسەر، یان بۆ بەدیهێنانی سەرکەوتن و گەیشتن بەئامانجەکان؛ بەپراکتیکی سێ بژاردە هاتۆتە بەردەم لایەنەکان، وەکو میکانیزم و ئامراز؛ بۆ بەڕێوەبردنی ناکۆکی و ململانێ لەگەڵ یەکتری.
لەئەزموونەکانی مێژوودا، ناکۆکی و ململانێ هەبووە بەگرتنەبەری تەنها بژاردەیەک، یان بەتاقیکردنەوەی دوو بژاردە، یان بەپەیڕەویکردنی هەر سێ بژاردەکە؛ گەیشتۆتە قۆناغی یەکلایبوونەوەو کۆتایی.
یەکەم/ بژاردەکانی بەڕێوەبردنی ناکۆکی و ململانێ لەنێوان هەسەدەو حکومەتی سوریا
لەناو مێژووی ڕووداوو گۆڕانکاریەکانی سووریا؛ لەقۆناغی پێش و دوای داڕمانی سیستەمی بەشار ئەسەد، لە 8. 12. 20124, چەندین شەڕو ناکۆکی و ململانێی سەرەکی و لاوەکی، لەنێوان هێزو لایەنەکاندا ڕوویداوە؛ نموونەی هەسەدەو دەستەی ڕزگاریی شام، لەهەردوو قۆناغەکەدا، لە 2012 -2125؛ یەکێکە لەنموونەکان، لەقۆناغی یەکەمیاندا لەپێش داڕمان و بەشێوەی لاوەکی، لەدووەمیشیاندا بەشێوەی سەرەکی، لەدوای داڕمان.
هەردوو لایەن؛ لەقۆناغەی یەکەمدا، بژاردەی یەکەم و دووەمیان تاقیکردۆتەوە؛ یەکەم کەمترو دووەم زیاتر، لەدواجاریشداو لەقۆناغی دووەمدا؛ بەئیمزاکردنی ڕێککەوتننامەیەک ئەیانەوێت بژاردەی سێیەم بگرنەبەر.
بژاردەی یەکەم/ بەکارهێنانی هێزو هانابردن بۆ شەڕ, ئەم بژاردەیە دوو خەسڵەتی هەیەو بریتین لە:
A- گرێدراوە بەفاکتەری کات و زەمینەی لەبارو گونجاو، شانبەشانی هاوسەنگیی هێزو بوونی تواناو بنەمای تری سەرچاوەی هێزو شێوازەکانی تری شەر؛ لەدەرەوەی ئامرازی سەربازی، لەنموونەی شەڕی ئابووری، شەڕی هەواڵگری، شەڕی پروپاگەندەو دەروونی، شەڕی میدیایی، لەگەڵ ڕەچاوکردنی ناکۆکی و ململانێی تری ناوخۆیی و ئقلیمی و نێودەوڵەتی و هەوڵدان بۆ قۆستنەوەو سوودوەرگرتن لێیان، بەتایبەتی خۆگرێدان لەگەڵ جەمسەرێکی بەهێز؛ لەناو ڕیزبەندیە هاوپەیمانێتی و هاوکێشە دەرەکیەکاندا.
B- ئەم بژاردەیە چەندین دەرهاویشتەو لێکەوتە، یان کاریگەری و ئەنجامی خراپی لێ ئەکەوێتەوەو سنوورەکان ئەبەزێنێت؛ بەدوای خۆیدا ڕووداوو پێشهاتی تر دروستئەکات، لەبەرئەوە لەئێستادا لەسەر ئاستی ئقلیمی و نێودەوڵەتی، ئەم بژاردەیە ڕووبەڕووی چەندین گووشارو کۆسپ و بەرەنگاربوونەوەی دەرەکی ئەبێتەوە، سەرەنجام داشکانەوە بەلای بژاردەی سێیەم؛ ئەبێتە بژاردەی دیفاکتۆ، بۆ چارەسەری ناکۆکی و ململانێ.
شایەنی باسە بژاردەی شەڕ، بەدەستپێشخەری و بەپچڕپچڕی و بەشێوازی سنووردارو کەم، لەپێش داڕمانی بەشار ئەسەد، لەلایەن (ئەحمەد شەرع)؛ لەدژی هەسەدە گیراوەتەبەر، بەڵام بەبێ یەکلابوونەو، بەڵکو بژاردەی دووەمی بەدوادا هاتووە.
بژاردەی دووەم/ ئارامگرتن لەبەرامبەر یەکتری: بریتیە لەخۆبەدوورگرتن لەنواندنی دەستپێشخەری و هەنگاونان لەدژی یەکتر؛ ئەگەر هەنگاونان بێت، بۆ دیالۆگ و پێکهاتن لەچوارچێوەی ڕێککەوتننامەیەک, یان بەپێچەوانەوە ئەگەر بریتی بێت، لەهەڵگیرسانی شەڕ لەدژی یەکتر؛ بۆ یەکلایکردنەوەو بەدەستهێنانی سەرکەوتن بەسەر ئەوی تردا.
ئەم بژاردەیە دوو خەسڵەتی هەیەو بریتین لە:
A- گرێدراوە بەفاکتەری کات، واتە بەردەوامی و درێژەدان بەپاراستنی دۆخی هەنووکەیی و چاوەڕێکردن؛ بۆ قۆستنەوەی هەل و دەرفەتی زێڕین، بەهۆی فاکتەرە ناوخۆییەکان، یان بەهۆی پشتبەستن بەفاکتەری دەرەکی.
B- ناتوانێت ببێتە بژاردەیەکی یەکلاکەرەوە، بۆ گەیشتن بەئامانجە گەورەکان، بەڵکو بەتێپەڕبوونی کات؛ ڕووبەڕووی گووشارو کارلێکی تر ئەبێتەوە، ناچار ئەبێت بگۆڕدرێت، بەیەکێک لەدوو بژاردەکەی تر.
جێی باسە ئەم بژاردەیە؛ بژاردەی پێش ئیمزاکردنی ڕێککەوتننامەکە بوو، لەنێوان هەسەدەو ئەحمەد شەرع.
بژاردەی سێیەم/ دانوستاندن و پێکهاتن: ئەم بژاردەیە ئەکەوێتە ژێر کاریگەریی پاڵنەرو گووشاری ناوخۆیی و ڕۆڵی فاکتەرە دەرەکیەکان، کە ئەبێتە هۆی ڕەخساندنی زەمینە بۆ دیالۆگ و لەیەکترگەیشتن؛ لەنێوان لایەنە دژو ناکۆکەکان، یان بۆ داڕشتنی ئامانج و بەرژەوەندیی هاوبەش، لەسەر بنەمای ڕەتکردنەوەی پرانسیپی (وەرگرتنی زۆرو بەخشینی کەم)، بەڵکو بڕوابوون بەپرانسیپی (دادپەروەری و هاوسەنگی)؛ کە لەزۆرینەی گفتوگۆو دانوستاندنە سەرکەوتووەکاندا، پەیڕەوکراوەو بووەتە هۆی ڕیشەکێشکردنی ناکۆکی و ململانێکەو ڕێککەوتننامەی کۆنکرێتیی لێ هاتۆتە بەرهەم.
جێی ئاماژەیە حکومەتی سووریاو هەسەدە؛ لەبژاردەی دووەم وەرچەرخان بەرەو بژاردەی سێیەم و ڕێککەوتننامەیەکیان لە 10. 3. 2025دا ئیمزاکرد، لەگەڵ بوونی ڕەخنەو تێبینی لەسەر ناوەرۆکی ڕێککەوتننامەکە؛ بەتایبەتی لەلایەن شەقامی کوردیەوە، بەڵام ئەکرێت ڕیفۆرم و گۆڕانکاریی تیا بکرێت، یان بەپاشکۆو یاداشتنامەی لێکگەیشتن؛ دەوڵەمەندتر بکرێت، بەتایبەتی ڕیفۆرمکردن لەپرۆژەی دەستووری پێشنیارکراودا.
بۆچی بژاردەی ڕەتکردنەوەی شەڕ؟
بێجگە لەچەندین پاڵنەرو هۆکاری خۆیی تایبەت بەهەر دوولا؛ بۆ ڕێککەوتن ڕەچاوی ئەم خاڵانەی خوارەوە کراوە:
1- هانابردن بۆ بژاردەی شەڕ؛ کێشەکە ئاڵۆزترو قوورستر ئەکات و نابێتە هۆی بەئاسانی و خێرا چارەسەربوونی ململانێکە؛ بەڵکو قووربانیی زۆری مرۆیی لێئەکەوێتەوە، هاوکات سووریا وێرانترو شەکەتتر ئەکات، ئەمە سەرەڕای مەترسیی فراوانبوونی شەڕەکەو چوونە ناو دۆخی قۆناغێکی تری شەڕی ناوخۆ، کە سووریا سیانزە ساڵ (2011- 2024)و لوبنانی دراوسێی پانزە ساڵ (1975- 1990)و عێراقی دراوسێی دووەمی؛ لەسەرەتای شەستەکانی سەدەی ڕابردووەوە، پیایدا تێپەریون.
2- بێجگە لەفاکتەری توورکیاو قەتەر؛ هیچ فاکتەرێکی تری ئقلیمی و جیهانی؛ لەگەڵ بژاردەی سەربازیدا نیە، بەڵکو دژی هەڵگیرسانی شەڕن، لەنێوان ئەو دوو لایەنەدا.
3- هەردوو لایەنی سەرەکی؛ بەجیاوازیی پێشینەو ئەزموون و ناکۆکی ئایدیۆلۆژییانەوە، دیالۆگ و دانوستاندن و ڕێککەوتنیان ڕەتنەکردۆتەوە؛ بەڵکو لەسەرەتای هەرەسهێنانی سیستەمی فەرمانڕەوایی بەشار ئەسەدەوە؛ جۆرێک لەیەکترگەیشتن لەنێوانیاندا هەبووە .
4- هەردوو لایەنی سەرەکی؛ لەڕابردووداو لەسەر بنەمای بەشداریکردن لەشەڕی تیرۆر، لەدژی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)؛ کۆمەک و هاوکاری و پشتیوانیان، لەلایەن هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی لەدژی تیرۆر پێشکەشکراوە.
ئێستا هەردوولا هەماهەنگی و پەیوەندیی باش و دۆستانەی ئاشکرایان لەگەڵ دەوڵەتانی ڕۆژئاوا هەیەو بەدرێژایی ماوەکانی ڕابردوو؛ ئەمریکاو فەڕەنسا بەتایبەتی، کۆششی زۆریان کردوە، بۆ ڕێگرتن لەپێکدادان و هەڵگیرسانی شەڕ لەنێوانیان؛ بگرە لەوەش زیاتر، هەوڵی چڕیانداوە بۆ نزیککردنەوەی ئەم دوو لایەنە؛ بەرەو ڕێککەوتن .
دووەم/ ڕێککەوتنەکە لەبەردەم کاریگەریی ڕەهەندی دەرەکی
لەوێستگەیەکی گرنگی گۆڕانکاری و پێشهات و وەرچەرخانەکان، لەناو پرۆسەی سیاسی لەسووریا؛ ناکۆکی و ململانێی نێوان هەسەدەو حکومەتی سووریا، بەیەکێک لەکێشە ئاڵۆزو قووڵ و هەستیارو قوورسەکان لەقەڵەمئەدرێت، چونکە چەندین ڕەهەندی ناوخۆیی و ئقلیمی و نێودەوڵەتیی هەیە.
بێجگە لەو دوو لایەنە لەناوخۆی سووریا؛ دوو جەمسەری تر لەدەرەوەی سووریا، لەناو ڕەوش و پێشهات و پرۆسەی سیاسی بەگشتی و هاوکێشە سیاسیەکانی ناو ئەو ناکۆکی و ململانێیەدا بەتایبەتی، بەئاشکراو لەپشتی پەردە؛ نەخشی جێدەست و هەنگاوی تارماییان؛ بەسەر ئاراستەی بەڕێوەبردنی ململانێکەدا هەیە.
جەمسەری یەکەم/ توورکیاو قەتەر : هەماهەنگی وکاری هاوبەشی نێوانیان ئەگەڕێتەوە بۆ هەڵویست و سیاسەتی هاوتەریب و هاوبەشیان لەڕووداوەکانی بەهاری عەرەبی، دواتر بەهۆی سەرهەڵدانی ناکۆکی نێوان سعودیەو ئیمارات لەگەڵ قەتەر، لەساڵی 2017و ئابڵۆقەی دەوڵەتانی کەنداو لەسەر قەتەر؛ پەیوەندیی نێوانیان بەهێزترو فراوانتر بوو، بەتایبەتی لەنواندنی هەڵوێست، لەسەر ڕووداوەکانی لیبیاو سووریا.
لەپاش هەڵهاتنی بەشار ئەسەد، ئێستا ئەو دوو دەوڵەتە، پێکەوەو بەهەماهەنگی، بزوێنەرو هەنگاونەرو خاوەن تارمایی ئاراستەکەرن، بۆ داڕشتنی بڕیارو سیاسەت؛ لەناو پرۆسەی سیاسی و فەرمانڕەوایی نوێی سووریا، بەهەمان شێوە لەناو ململانێی هەسەدەو حکومەتی سووریادا.
ئەتوانین ئاماژە بەدوو ئامانجی دیاری توورکیاو قەتەر بکەین لەسووریا، کە هەوڵ بۆ هێنانەدی ئەدەن:
1- کارکردن بۆ لاوازکردن و شکستپێهێنانی هەسەدە : لەسەر ئەو بنەمایەی کە بووەتە هەڕەشەو مەترسی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی توورکیاو لەگەڵ بەرژەوەندیەکانی ئەواندا یەکناگرێتەوە، لەلایەکی تریش ترس و نیگەرانیان هەیە؛ لەنزیکبوونەوەو چوونی هەسەدە بۆ ژێر ڕکێفی جەمسەری دووەمی ڕکابەر.
2- بەهێزکردنی پێگەو هەژموون و باڵادەستیی لەسووریا: ئەویش بەئامانجی خزمەتکردنی بەرژەوەندیە سیاسی و ئابووریەکانیان، بەتایبەتی بۆ بووژانەوەی پرۆژەی گواستنەوەی غازی سروشتی قەتەر بەرەو ئەوروپا؛ بەناو خاکی سعودیە، ئەردەن، سووریاو توورکیا؛ ئەو پرۆژەیەی کە لەساڵی (٢٠٠٩)دا، خرایە بەردەمی بەشار ئەسەدو بەهاندانی ئێران و ڕووسیا ڕەتیکردەوە.
جەمسەری دووەم/ دەوڵەتانی تر : بریتین لەئەمریکا، ئیسرائیل، فەڕەنسا، ژمارەیەک دەوڵەتی تری ئەوروپا، دەوڵەتانی تری دراوسێی سووریا، میسر، سعودیە، ئیمارات، ئێران و تاڕادەیەک ڕووسیاش : ئەم دەوڵەتانە بێجگە لەڕووسیاو ئێران، لەڕابردوودا لەسەر بنەمای هەماهەنگی و جیهانبینی و کاری هاوبەش؛ لەسەر ئاستی جیاجیاو بەگوێرەی ڕووداوو پێشهات و گۆڕانکاریە سیاسیەکان، لەجیهان و لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؛ خاوەنی دیدو بڕیارو هەڵویستی سیاسیی هاوبەشن، بەتایبەتی لەبواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر؛ لە 25 ساڵی ڕابردوودا.
ئەو دەوڵەتانە؛ بەتایبەتی ڕۆژئاواییەکان و دەوڵەتانی کەنداوو دراوسێی سووریا، ئەیانەوێت لەچوارچێوەی سووریای نوێدا، کار بۆ هێنانەدی دوو ئامانجی گەورە بکەن:
1- ڕەواندنەوەی هەڕەشەو مەترسیی تیرۆر : لەڕوانگەی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرو ئابڵۆقەدانی چالاکبوونەوەی داعش و بۆ ڕێگرتن لەبوونی سووریا؛ بەسەرچاوەو ناوەندێکی جیهانی، بۆ سازدان و ئاراستەکردن و گواستنەوەی کردەوەی تیرۆر بۆ دەرەوەی سووریا، هەروەها بەهۆی پێشینەی تیرۆرو بوونی چەندین ڕێکخراوی ئیسلامی سیاسیی خاوەن ڕێبازو ئەزموون، لەگرتنەبەری زەبروزەنگ و توندڕەوی و تیرۆر، نغرۆبوو لەخوێنڕشتن؛ لەناو ڕووداوەکانی (14)ی ساڵی ڕابردووی سووریا، هاوکات بەهۆی بوونی هەزاران چەکداری سەلەفیستی جیهادی و تیرۆریستی دەرەکی و بیانی لەسووریا؛ ئەو دەوڵەتانە ترس و نیگەرانیان لەلا دروستبووە، ئەیانەوێت بەر بەتەشەنەسەندن و بڵاوبوونەوەی ئەو هەڕەشەو مەترسیە گەورەیە بگرن؛ کە لەڕابردوودا لەئەفغانستان، عێراق، چەندین دەوڵەتی تردا ڕوویداوەو بووەتە سەرچاوەی نائارامی و ناسەقامگیریی ڕەوشی ئاسایشی جیهان.
هەسەدە لەبەشداری شەڕی تیرۆردا، لەدژی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)؛ بووەتە هێزێکی درەوشاوەی خاوەنی ئەزموونێکی سەرکەوتووی پشتپێبەستراو، لەبەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، لەبەرئەوە پێشبینی ناکرێت بەم نزیکانە ئەستێرەی هەسەدە، ڕوو لەخامۆشی بکات، چونکە
بووەتە دیفاکتۆو ئەستەمە دەوڵەتانی ئەم جەمسەرە؛ بەئاسانی پشتی تێبکەن، یان بکەونە پشتگیری لەئامانجی جەمسەرەکەی تر؛ بۆ تێکشکان و لەباربردنی هەسەدە.
2- بەهێزکردنی پێگەو ڕۆڵ لەسووریا، لەدژی توورکیاو قەتەر : دەوڵەتانی ئەم جەمسەرە، بەهۆی مەترسی و نیگەرانیان، لەبەهێزبوون و کاریگەربوونی پێگەو باڵادەستیی توورکیاو قەتەر لەسووریای نوێدا، ئەیانەوێت ڕێگری بکەن لەدووبارەبوونەوەی ئەزموونی هەژموون و باڵادەستیی ئێران لەعێراقی دوای 2003، تاکو ئەو دوو دەوڵەتە؛ نەبنە قۆرخکەرو خاوەنی بڕیاری کۆتایی و فاکتەری یەکلاکەرەوە لەسووریا.
جێی ئاماژەیە ئەو دەوڵەتانە؛ بۆ ڕێگرتن لەبەعێراقبوونی سووریا، چەندین دۆسیەو ئامرازو میکانیزم، تەنانەت دەستتێوەردانیش بەکارئەهێنن.
لەم سۆنگەیەوە ئەتوانین بڵێین دەوڵەتانی ئەم جەمسەرە؛ بەناکۆکی و دیدو بەرژەوەندیی جیاوازیانەوە، بەتایبەتی ئیسرائیل، سعودیە، میسر، ئیمارات، ئەردەن، عێراق، ئێران، ڕووسیا؛ کۆکن لەسەر بەرەنگاربوونەوەو بەرتەسککردنەوەو سنووردارکردنی پێگەو ڕۆڵ و کاریگەریی توورکیاو قەتەر؛ لەسەر پرۆسەی سیاسی و ناوەندی بڕیارو سیستەمی فەرمانڕەوایی نوێی سووریا، هەربۆیە هەسەدە هەوڵیداوە سوود لەم ناکۆکیە وەربگرێت و بەکاریهێنێت بۆ مانەوەو خزمەتی قەوارەکەی.
