لەناوەراستی شەستەكانی سەدەی رابردوو .. جەمال حسێن :
شەرێكی سارد، بەڵام گەرم!! سەدەی بیست و یەك یان نابێت، یان ئاینی دەبێت. (ئەندرێ مالرو) .. لەچەند رۆژی رابردودا، داود ئۆغلوی وەزیری دەرەوەی توركیاو كارەكتەرێكی سەرەكی دارشتنی سیاسەتی ستراتیژی سەردەمی دادو گەشەپێدان، بەسەردانێكی یەكرۆژە گەیشتە تاران و لەگەڵ هاوتاكەی كۆبونەوەو دواجار كۆنگرەیەكی رۆژنامەنوسیان ئەنجام دا. سەردانێكی لەو جۆرە لە كاتێكدا كە ناوچەكە بە وەرزێكی سیاسی گەرمدا گوزەردەكات، ئاماژەی زۆری هەڵگرتوە. كە لێدوانەكەی ئۆغلو سەبارەت بەئەگەری رودانی شەرێكی ساردی ناوچەیی مەزهەبی، باشترین دەربری ئەو ئاماژانەیە، رودانی ئەم جەنگە بەوتەی ئۆغلۆ وەكو خۆكوشتنی كۆی ناوچەكە وایەو دەبێـتە ماڵوێرانی بۆ هەمو لایەك.
كەئەمە دوبارەكردنەوەی هەمان ئەو وتانەیە كە لاریجانی ماوەیەك پێشتر لە زانكۆیەكی مالیزیەوە رای گەیاندبوو بەوەی وڵاتانی خۆرئاوا بەوزەیەكی زۆرەوە كار بۆ بەیەكدادانی شیعەو سونە دەكەن، ئەمەش وەكو خۆی وتی لەرێگای پشتیوانی ئەم وڵاتانە لە رەوتی وەهابی كە لەوڵاتانی كەنداوەوە شەپۆل دەدات بەسەر ناوچەكە، جێی سەرنجە كە چەند رۆژێك دوای گەشتەكەی ئۆغلۆ، لاریجانی هەمان ئەووتانەی دوبارەكردەوە! هەر ئەم بەریەككەوتن و زبریە مەزهەبیەی لەنێوان ئەم دو مەزهەبە گەورەی ئیسلامە وای لە كیسنجەر كرد بڵێ سەد ساڵی داهاتو، لەرۆژهەڵاتی ناوەراست سەد ساڵی جەنگی شیعەو سونە دەبێت لەناوچەكە، كەئەمە بایەتێكی باش بوو بۆ ئەو ئەقڵیەتە مەزهەبیە شیعی و سونیە ئایدۆلۆژیەی یەكسەر بەكۆكردنەوەی ئەم لێدوانەی كیسنجەر لەگەڵ تیۆری (ئاژاوەی خەلاق)ی رایس، بڵێن ئەمە پیلانێكی خۆرئاواییەو لەسەر سیاسەتی كلاسیك و دوژمنكارانەی پەرتكە قازانج دەكەی دامەزراوە. كە ئەم جارەشیان ئۆغلۆ بە ئاشكرا دوبارەی كردەوە كاتێك وتی ئەم جەنگە ساردە ، پلانی وڵاتانێكی دوژمنكاری موسڵمانانە!! بەڵام ئایا بەراست جەنگی ساردی مەزهەبی بەرێوەیە یان ئێستا لەگەرمەی ئەو جەنگەدا دەژین؟ هۆكارەكانی خۆرئاوایە، یان هەمان ئەو هێزانەی دەیانەوێـت لەمەترسیەكانی ئاگادارمان بكەنەوە، خۆیان دروستیان كردوەو بەردەوام فوی پیادەكەن. بەواتایەكی تر ئایا لێدوانەكەی ئۆغلۆ و پێشتریش لاریجانی هەموی راستە، یان تەنها ئەو بەشەی كەدەڵێت ئەم جەنگە دەبێـتە مایەی كاولكاری بۆ ناوچەكەو خۆكوشتنە؟! ناكۆكی شیعەو سونە، ئەگەر بە میتۆدێكی ئاركیۆلۆژیانە سەیری بكەین، بۆسەدەمانێك دەگەرێـتەوە كەهێشتا هیچ یەك لەو دوو رەوتە نەبون بەخاوەن ئایدۆلۆژیا.
لەسەرەتادا ئەم ناكۆكیە تەنها رەهەندێكی سیاسی روتی هەبوە و دوربوە لەهەمو فیكرێك، بەشێك بوە لەو بەریەكەوتنە خێڵەكی و بەدەویەی كە ئەوكاتە لەدوای مردنی پێغەمبەرەوە دەركەوت هەر لە چیرۆكی (سەقیفەی بەنی ساعیدە) وە تا جەنگەكانی (جەمەل و صەفین)، پرسیارەكەش تەنها ئەوەبوە پاش كۆچی دوای پێغەمبەر كێ شایەنی ئەوەیە شوێنی بگرێـتەوەو رابەرایەتی ئوممەتی ئیسلامی بكەن، شیعەكان كە ئیستا ئیران نوێنەرایەتیان دەكات، یان سونەكان كە ئێستا توركیا كوێخایەتیان دەكات . لەرابردی سەدەی بیستدا، بەتایبەت لەدوای روخانی خەلافەتەوە، جەنگی شیعەو سوننە وەكو لاشەیەكی خەوتوی لێهاتبو، بێ ئەوەی بەیەكجاری بمرێت، بەڵام برێكی زۆر وزەی جوڵەو كاریگەری خۆی دۆراندبوو، لانی كەم وەكو كێشەیەكی مەزهەبی و ناكۆكیەكی مەزهەبی بەئاشكرا كاری لەسەرنەدەكرا.
بەشێكی ئەمە بۆ بێ لایەنی زۆربەی دەوڵەتەكانی جیهانی ئیسلامی دەگەرایەوە لەو ناكۆكیە. ئەمەش پاش هاتنی شەپۆلی بەمۆدێرنەكردن و دوركەوتنەوەی سیاسەت لە گوتاری ئاینی ئایدۆلۆژی و زاڵ بونی گوتاری ناسۆنالیستی دیندارانە. كە هەرخودی داود ئۆغلو لەكتێبی (العالم الاسلامی فی مهب التحولات الحڤاریە) پێی وایە هاتنی شۆرشی كۆماری ئیسلامی ئێران سەرەتای كۆتا هاتنی ئەم قۆناغەیەو لەبری ئەوە سەردەمی زێرینی بوژانەوەی شوناسی ئاینی دەستی پێكرد، كەسەرئەنجام حیزبە دەسەڵاتدارەكەی ئەمیش لەو شەپۆلەوە سەری دەرهێناوە. بەواتایەكی تر لەگەڵ گەشەكردنی گوتاری ئیسلامی سیاسی و بەرفراوانبونی، لەگەڵ خۆیدا گوتاری مەزهەبیشی تۆختركردەوە، كە ئۆغلوی سەردەمی رۆشنبیری ، سەرەتای نەوەتەكان و هاوشێوەكانی دەركیان پێ نەكردبوو، یان خۆیان لێ لادەداو پێیان وابو بەئاسانی گەمارۆدەدرێت، لەكاتێكدا دیسان هەروەكو ئۆغلوی سیاسی ئێستا دەڵێت بەریەككەوتنیان كارەسات و ماڵ وێرانیە بۆ ناوچەكە. لەسەرەتای شۆرشی ئیرانەوە شیعەكانی عیراق و سعودیا و بەحرەین و لوبنان و پاكستان‌و چەندین شوێنی تر جارێكی تر گەرانەوە بۆ ئەو شوناسە مەزهەبیەی كەماوەیەكی زۆر بوو لەژێر زەبری دەوڵەتی نەتەوەیی دروشمە ناسیۆنالیستیەكاندا تا ئەندازەیەك كاڵ ببۆوە. بە پێچەوانەشەوە، سەركەوتنی موجاهیدە سونیەكانی ئەفغانستان بەسەر كابولدا، جۆشخواردنی شەپۆلی گوتاری ئیسلامی سونی، سونەكانی جیهانی ئیسلامی‌و ئیرانی وروژاند.
كەهەر ماوەیەكی كەمی برد تاڵیبان جگەلەوەی شیعەكانی ئەفغانستانی دەچەوساندەوە، هاوكات هەرەشەشی لە ئیران كرد بەوەی كە پشتیوانی شیعەكانی ئەفغانستان و پاكستان دەكات و دواجار لە ساڵی (1998) لەشاری مەزار شەریف نۆ دبلۆماسی ئیرانی كوشت، كە ئەمە بوە هۆی ئەوەی ئێران زیاتر لە دوسەد هەزار سەرباز لەسەر سنوری ئیران ئەفغانی كۆبكاتەوە، كەلەوكاتەدا پاكستانی خاوەن چەكی نەوەی پشتیوانی تەواوی براكانی بوو لە ئەفغانستان.
لەئان و ساتدا بوو جەنگێكی مەزهەبی خوێناوی روبدات. ئیران و توركیاش كە ئەمرۆ بەسەختی لەململانێدان بۆ دەست بەسەراگرتنی موقەدەراتی ئەم ناوچەیە لە ژێر ناوی گەرانەوە بۆ شوناسی ئیسلامی و بەرگری كردن لەگەلانی موسڵمان لەبەرامبەر پەلاماری خۆرئاوا، بەڵام هەر خۆیان خەریكە پێیان بەهەمان ئەو مینەدا دەتەقێتەوە كە تا دوێنێ بۆ ژێر پێی نەیارەكانیان دایان دەنا. هەروەكو چۆن قاعیدە كە كورێكی شەرعی ئەمریكا بو لە دژی سۆڤێت لە ئەفغانستان، بەڵام دواتر لە نیۆرك پێیانەوەدا و ئێستاش لە هەمو دنیا، بەهەمان شێوە، بەڵام بەشێوەیەكی فراوانتر فوكردنی توركیاو ئێران بە گوتاری ئاینی ئێستا سەری كێشاوە بۆ سەرئێشە بۆ هەردوكلا.
سەلەفیەكانی میسر، كەدوەم هێزی سیاسی ئەم وڵاتەن، نایشارنەوە كەئەوان نەبروایان بەشیعە هەیەو نە ئامادەشن هیچ هاوكاریەكی بكەن و بەپێچەوانەوە بە دوژمنی سەرسەختی ئومەتی ئیسلامیان دەزانن، تا كار گەیشت بەوەی شیعەكانی میسر لەبەیانامەیەكدا سەلەفیەكانیان بەوەتاوانباركرد كە ئەمانە چرای بەیەكەوە ژیان لەنێوان شیعەو سوننە لە میسردا دەكوژێننەوە. واتە ئەم قسەیەی كە گوایە هاتنە پێشەوەی ئیسلامیەكان سەدەكێشێ بۆ بەهێزبونی پێگەی ئێران و توركیا لەناوچەكە، یان چارەسەری گرفتەكانە، قسەیەكی تەواو خێراو كورت بینە، ئەوەجیا لەدەیان كێشەی كەمایەتیەكانی تر كە چاوەروان دەكرێـت وردە وردە لەداهاتودا تۆختر ببنەوە. ئەوەتا توركیا دوای هاتنی هێزێكی پاشخان ئیسلامی بۆسەردەسەڵات، ناكۆكیەكانی نێوان ئیران و توركیاو لەسوریاو ناوچەكە گەیاندۆتە ئاستێكی مەترسی دار، سنوری ئەو وڵاتانەی بریوە بۆ ئەودیو سنوری وڵاتانی تر. لەناوخۆشدا عەلەویەكان كە نزیكەی چارەكی كۆی كۆمەڵگای توركی پێك دێنن، بەپێی چەند لێكۆڵینەوەیەك ئێستا لەسایەی بوژانەوەی گوتاری ئاینی لەتوركیا، لەهەمو كاتێك زیاتر بۆ شوناسی مەزهەبیان دەگەرێنەوە، كە پێشتر لە چوارچێوەی گوتاری ناسیۆنالیست و عەلمانی ئەو وڵاتەدا كۆببونەوە.
لە سعودیاش بەهەمان شێوەی بەحرەین و پاكستان و كوەیت و یەمەن و چەندین شوێنی تر، لەگەڵ هەڵكشانی گوتاری ئاینی بەگشتی، گوتاری مەزهەبی شیعەش دەبوژێتەوە، لەعیراق و سوریاشدان ئەم ململانێیە بێ ئەنداز رونە. هەروەكو چۆن لەناوخۆی ئێراندا لە هەمو كاتێك زیاتر بزوتنەوە سونە مەزهەبیەكان، بەتایبەت لەناوچە عەرەبیەكانی ئەم وڵاتە بۆ ناكۆكیەكانی خۆیان دەگەرێنەوە لە گەڵ شیعە، كردنەوەی كەناڵی ئاسمانی تایبەت بە سونەكانی ئێران و دەیان سایت و بڵاوكراوە لەسایەی ئاسانی هۆكانی پەیوەندی و گەیاندن، ئاماژەن بۆ زیندو بونەوەی شوناسە مەزهەبیەكان. بەئاوردانەوەیەكی خێرا لە ناوچەكە، ئەم وێنەیە باشتر لەهەر كاتێك دەبینین كە ئەوەی رودەدات لەنێوان وڵاتانی كەنداوی سونی و توركیای نوێی میراتگری خەلافەتی عوسمانی، لەگەڵ ئیرانی درێژبونەوەی سەفەویەكان ، هیچ نییە جگە لەجەنگێكی توند لەسەر كوێخایەتی لەو ناوچەیە. بەحرەین، سوریا، لبنان، عیراق، یەمەن، هەمو ئەو شوێنانە و وزیاتریش، قۆناغی یەكەمی بەریەككەوتنی راستەوخۆی ئەجندەی جیاوازی شیعەو سوننەیە، كەدور نییە لە سوریادا بتەقێـتەوەو ئەو جەنگە ساردە جێ بێڵین كە ئۆغلو پێی وایە هێشتا روی نەداوە، دوای ئەوە بپەرینەوە بۆ جەنگێكی سەربازی لەهەمو ئەو شوێنانەو بگرە رەنگە بپەرێتەوە بۆ پاكستان و ئەفغانستان و چەندین شوێنی تری جێی ناكۆكی شیعەو سوننە.
هەرەشەی بەرپرسێكی ئیماراتی كە لەماوەی رابردودا وتبوی وڵاتانی كەنداو دەتوانن ملیۆنان موسڵمانی عەرەبی ناوخۆی ئێران بجوڵێنن دژی ئێران ئەگەر پێویست بكات، پەرچەكردار بوو بەرامبەر جوڵەی شیعەكانی بەحرێن بو بەئاراستەی روخاندنی رژێمی پاشایەتی سونی لەوڵاتدا،.كە شیعە زیاتر لەسەدا شەستی ئەو وڵاتە پێك دێنێ، هەر بۆیە لەهەمو وڵاتانی كەنداوەوە هێزی سەربازی رەوانە كرا بۆ بەرگرتن لەو ئەگەرە. ئیرانیش دەتوانێ لە لوبنان و یەمەن و بەحرەین و بگرە خودی توركیاو زۆر شوێنی تریش هەمان كاربكات، تا ئەوەی بەو پێیەی چارەگی دانیشیتوانی سعودیا شیعەن، ئەم سەنتەرەش بێ وەی نابێت، لەكاتێكدا لەعەمانیش شیعە نیوە زیاترن! كۆی ئەم هاوكێشەیە گۆرانی گەورەی بەسەردادێـت ئەگەر ئیران لەم فەزا مەزهەبی و ئاینیە تازەیەدا ببێـتە خاوەنی بۆمبی ئەتۆمی، چونكە لەوكاتەدا زیاتر هەرەشە دەبێت بۆ كەنداوی سونی و سەرچاوەی وەهابیەت، نەك خۆرئاوا، هەربۆیە لەسەرەتای ئەمساڵدا، سعودیا ئەوەی راگەیاند كە هاوشێوەی چەندین وڵاتی تری كەنداو، بە بری چەندین ملیار دۆلار چەك و تەقەمەنی لە ئەمریكا دەكرێـت، كە هەمو لایەك لانی كەم تا ئێستا دڵنیان بۆ ئیسرائیل نییە .
كاستلێر، لەكتێبە نایابەكەیدا كە زۆر جار پێویستە بۆی بگەرێینەوە، لەبەرگی دوەمدا بەشێوەیەكی زانستی و بە میتۆدێكی كۆمەڵناسیانە، ئەو راستیە یەكلادەكاتەوە كە لەسەردەمی ئێستادا لەسایەی كۆمەڵگای تۆرداو لەسەردەمی بە گڵۆباڵ بونی زانیاری و پەیوەندیدا، شوناسە ئاینیە لۆكاڵیەكان لە هەڵسانەوەیەكی بەهێزدان، بەڵام هەڵسانەوەیكی روحی و عیرفانی و ئەخلاقی نییە، گەرانەوەی كۆمەڵیك بەهای ئاینی بەرز نیە لەسەردەمێكدا كە مرۆڤایەتی لەهەمو كاتێك زیاتر پێویستی پێیەتی، بەڵكو زیندوبونەوەیەكی زبرە، گەرانەوەیە بۆشوناسی ئاینی، بەفۆرمە توندڕەوی و توڕەكەی، كە ئەو ناوی دەنێت شوناسی ئاینی بەرگریكار
. ئێمە لێرەدا بەناچاری بەسەر هەمو لێكدانەوەكانی كاسلێردا بازدەدەین، بەو پێیەی لەشوێنێكی تردا ئەوەمان خستبۆڕوو، دەچینە سەر ئەو پرسیارەی كە ئایا ئەم شوناسە ئاینیە تورەیە، لەرۆژهەڵاتی ئیسلامیدا كەدابەشدەبێـتە سەر مەزهەبەكانی شیعەو سونە، نا بێتە شوناسێكی مەزهەبی تورە؟ جۆرێك لە گەمژەییە ئەگەر پێمان وابێت ئەم دوو چەمكە، مەزهەبی و ئاینی، لە كەلتوری ئیسلامیدا جیابكرێتـەوە، یان كەسێك هەبێت پێی وابێت دەكرێت بوژانەوەی ئاینی جیابكرێتەوە لە بوژانەوەی مەزهەبی. ئەوە ئەگەر بریاربێـت بەڵگەكانمان واقیع بێت نەك خەیاڵات و دنیابینی یۆتۆبی. با لە ئاسمانەوە لەم ململانێیە بروانین، مەبەستم لە كەناڵە ئاسمانیەكانی شیعەو سوننەوە هەوڵ بدەین ئاسۆكانی ئەو پەیوەندیە ببینین و تێ بگەین، چونكە بەو پێیەی ئیرهاب بەفیكر دەست پێدەكات، ئێستا ئەو فیكرە لەو كەناڵە ئاینیانەوە پەخش دەكرێن چین؟ چۆن وێنای یەكتری دەكەن؟ هەر كەسێك عەزیەت بكێشێی و بۆ تەنها چەند كاتژمێرێك سەیری یەكێك لەوكەناڵانە بكات، دەزانێ ئەوەی رودەدات شەرە لەرێگای زمان و فیكرەوە، شەرێكی مەزهەبی و تەكفیری یەكجار سامناكە. بەجۆرێك كە ئەوەی ئۆغلوو لاریجانی لەمەترسی رودانی ئاگادارمان دەكەنەوە، لەراستیدا رویداوەو زۆر بەگەرمیش.
شەونیە ئەم كەناڵانە لە گۆشەنیگایەكی تازەوە، لەرێگای گواستنەوەی هەواڵ یان وێنە یان فەتوایەكەوە پەلاماری یەكتری نەدەن، كە هەرچەندە ئەم كەناڵانە بەئاسمانەوەن، بەڵام ئەو وڵاتانەی لە پشتیانەوەن لەسەر ئەرزن. شوێن دەستی ئەم دەوڵەتانە لە عیراقدا ئیستا كە شوێنی یەكەمی راستەوخۆی بەریەككەوتنی زبری فیزیكی ئەم دو مەزهەبە، لە كاریگەری خودی عیراقیەكان زیاترە. ئەمەش زیاتر مەترسیەكەی گەورەتر كردوە، لەكۆندا زۆرجار شیعەو سوننە شەری خوێناویان كردوە، بەڵام زۆربەی ئەو جەنگانە لەناوچەیەكی دیاریكراودا قەتیس بوە، زۆرتریش راپەرینێك، شۆرشێك بوەو بە زەبری هێز دامركاوەتەوە، بەڵام ئێستا دەوڵەتی لەپشتە، كە هێزی سەربازی و ئابوری و راگەیاندنی گەورەیان هەیە، وا خەریكە لایەكی بەرەكەش دەبێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی. كەوابێ ئەمجارە ئەو جەنگە كە روبدات، خوێناوی تر دەبێت لە جەنگەكانی رابردوو، كە ئێستا بەگەرمی لە قۆناغی جەنگی ساردایە، نەك بەرەو روی دەچێت.
