کورد و سەرکردایەتی سونەی عەڕەب .. شەفیقی حاجی خدر .
هەرچەندە دوو لیستە گەورەکەی شیعە بەیەکەوە زۆرینەی کورسیەکانی پەرلەمانی عێڕاقی بەدەستهێنا، بەڵام لەبەر شێوازە دەستوریەکەی بەیەکەوەگرێدانی هەرسێ سەرۆکایەتیەکەی عێڕاق و بەگەڕانەوەش بۆ هاوكێشە ئاڵۆزوبڵۆزە پێکهێنەرەکەی عێڕاق لە هەرسێ پێکهێنەرە سەرەکیەکانی(شیعە-سونە- کورد)، نەتوانرا بەبێ سوننە حکومەت پێکبهێنن .
ئاشکرایە کۆڵەگەی لیستی عەلاوی کەهەرچەندە خۆیشی سوننە نیە، بەڵام هەر بۆ سوننە دەگەڕێتەوە. لەسۆنگەی ئەوەش کە لیستەکە لێکدراوێکی تۆکمە نەبوو، هەرزو گرەو لەسەر جۆرێک لەیەکترازانی دەکرا، هەر بۆیەشە لە گەمە سیاسییەکاندا بەو شێوەیە کەوتەوە کە نجێفی بەپاڵپشتی دەنگی کورسیەکانی پارێزگای موسڵ گرەوەی سەرەکی نێو لیستەکەی بردەوە، پێشدەچی لەمەودواش پێشقەڕوڵی سوننەکانی لەبن رکێفدابێ .
ئەوەی هەنوکە لێرەدا مەبەستمانە ئەو گۆڕانەیە کە لە پێشەنگایەتی و سەرکردایەتی سوننەدا هاتۆتەپێش. تۆبڵێی چۆن هاوکێشەی شیعە / کوردی لێدەکەوێتەوە یان سوننە/کورد؟ ئایا تا چەند بەرژەوەندیەکانیان لەگەڵ پێکهێنەرەکانی دیکەدا یەکدەگرێتەوە یان دژیەک دەوەستێتەوە؟ لە دەرەنجامدا زیاتر بەلای کێدا دەشکێنەوە؛ لەو پێشهاتە نوێیەدا تۆبڵیی رۆڵی وڵاتانی هەرێمیش نەگۆڕێت ؟
ئەمانە کۆمەڵێ پرسن هەقە ئاوڕێکی مشورخۆرانەی لێبدرێتەوە، چونکە لەهەمو بارێکدا نەوەک هەر کاردانەوەکەی بەسەر هەرێمی کوردستان و ناوچە کوردستانیەکانی دەرەوەی هەرێمدا دەبێ، بەڵکو باندۆرێکی بەرچاو و بگرە چارەنوسسازانەشیان دەبێ .
بۆ خۆ لەقەرەدانی بەرسڤەکان هەقە هەندێ سەرەداوی مێژویی و راستیەکانی هەنوکە بخەینە بەردەست، ئەوسا هەوڵبدەین بەرکوڵی بەرسڤێک رابچێنین .
v عێڕاق لەوەتەی دروست بووە لە ١٩٢١دا تا روخانی رژێمی بەعس جڵەوی دەسەڵات هەر بەدەست سونەکانەوە بووە، سەرەتا پاشا لە نیمچە دورگەی عەڕەب خوازرایەوە. شا فەیسەل لەسەروبەندی پێوەلکاندنی ولایەتی موسڵ بەعێڕاق، وتەیەکی ناوداری هەیە” موسڵ بۆ عێڕاق وەک سەر وایە بۆ جەستە”. لە کودەتا بەناو کۆمارییەکەشدا تکریتیەکان دەقاودەقیش عۆجەییەکان رکێفی دەسەڵاتیان کەوتە دەست و موسڵاویەکانیش تا ڕاددەیەک پەڕاوێز. هەرچەندە لەسەرەتای بیستەکانی سەدەی رابردوودا لە پرسی ئەوەی ئاخۆ کێ بکرێتە پاشای عێڕاق، ئەوا ناوی یەکێک لە بنەماڵەی عومەری لە موسڵ وەک بەربژارێک هاتە گۆڕێ .
v گەر دورتریش بۆ قوڵایی بڕۆین لەسەردەمی میرنشینەکانی عەڕەبیشدا هەمیشە موسڵ پێشقەڕەوڵ بووە لەبەرامبەر سونەنشینەکانی پارێزگاکانی دیکە .
v موسڵ پارێزگایەکە لەرویی نەتەوەییەوە عەڕەب و کورد و ئاشوری تێدا دەژی. هەروەها لەروییی ئاینیشەوە ئێزدی، کریستیانی، موسڵمان و شەبەکی تێدا دەژی، بەشێوەیک کە رەنگدانەوەی تێکەڵیەکەی خودی عێڕاقە. ئەوەی مایەی تێبینیە لەعێڕاقدا تەنها بەغدا، موسڵ، دیالە و کەرکوک ئەو مۆزائیکییە نەتەوەییە دینیە پێکدەهێنن، بێگومان کەرکوک لەبەر تەعریبکردن بارێکی ریزپەڕە. بۆیە لەو جۆرە دەڤەرە فرە نەتەوەیی و دینیانەدا زیاتر کێشمەکێشی دەسەڵات دێتە گۆڕێ و بەتەواویش چەمکی زۆررینە و کەمینە بەلایەنە نەرێیەکەدا دەشکێتەوە. نمونەی هەرە دیاریش هەڵوێستی دوژمنکارانەی لیستی حەدبایە .
v لە هەڵبژاردنی پارێزگاشدا عەڕەبەکان متمانەیان بەلیستی حەدبا داو ئەویش هەڵوێستێکی نەیارانەی بەرامبەر لیستی برایەتی کورد گرتەبەر. هەر لەسەر بنەمای ئەو بردنەوەشیان بوو کە نجێفی لەنێو لیستی عەللاویدا بووە کەسێکی دەستڕۆیشتوو، هەنوکەش سەرمەشقایەتی سوننە دەکا بەتایبەتی کەلایەنەکانی دیکە لە حزبی ئیسلامی و موتڵەگ لەبەرامبەر ئەودا لەپاشەکشەدان و هاشمیش جارەنوسی رون نیە .
v لە پارێزگای موسڵدا ئاینزایی شیعە ئەو پێگەیەی نیە تاکو گوشار بخاتە سەر گەمەی دەسەڵات، هەر بۆیە لایەنە نەتەوەیەکە زاڵ دەبێ، مەترسیش هەر لەو لایەنەدایە کە لەگەڵ شیعەکاندا یەکانگیر دەبن .
v مەترسی قەڵەمڕەوێتی سوننە لەوەدایە کە خۆی لەقوڵایەکی بەرفراوانتر دەبینێتەوە کە عروبەیە. دوای پێشهاتی بەحیساب بەهاری عەڕەبی ، ئیسلامی سیاسیشی هاتەسەر . بەدەر لەقوڵایی عەڕەبی هاتنەسەرخەتی تورکیای سوننە(پارتەکەی ئەردۆگان) بێ کارانگاز نەبووە و دەسەڵاتدارانی سوننەی عەڕەبی رشترکردوە . دیارە تورکیا هەوڵی بەکردارکردنی بیردۆزی شەڕ بەنوێنەرایەتی کردن دەدا، واتە لەجیاتی ئەو سوننەی عەڕەب بەرەنگاری رەوتی شیعە ببنەوە .
v بیرە نەوتەکانی عینزالە و هاوسنوری لەگەڵ سوریا و نزیکی لە تورکیا بە هاوکاری قوڵایی عروبەی دەوڵەتە عەڕەبییە سوننیەکان کارێکی وادەکا گەر نەشتوانن جارێکی دیکە عێڕاق بە خڕی قوت بدەن، ئەوا هەرهیچ نەبێ کۆنتڕۆڵی بەشە سوننەکەی دەکەن .
v هاوسنوری زۆر، کێشەی زۆر هێناوەتە کایە، گەر کەرکوک لە دەستوردا کێشەی ناوهێنراوی ژمارە یەک بێ ئەوا موسڵ هەمیشە کێشەیەک بووە رووداپۆشراو .
هەمو ئەم هۆیانەوە و هۆگەلی دیکەش ئاستەنگی داهاتوی بەردەم هەڵکشان و داکشانی سنوری قەوارەی هەرێمی کوردستانن چونکە هاوسنورین. بەڵام تا چەند ئێمە لەو هاوکێشە دژوارەی شیعە/سوننەدا سەنگمان دەبێ، ئەوا دەکەوێتە سەر داودۆزیمان .
