خالید شه‌یدا: ژیان و هونه‌رمه‌ندایه‌تی و بیره‌‌وه‌ریه‌كانی مامۆستا عه‌لی مه‌ردان.
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە
مامۆستای گۆرانیبێژ “عه‌لی مه‌ردان” كوردێكی دڵسۆز و خاوه‌نی هه‌ستێكی پاكی كوردایه‌تی بوو. خاوه‌نی گۆرانی و نه‌وای ڕه‌سه‌نی كوردی بووه. له ساڵی ١٩٠٤دا له شاری كه‌ركووك له باشووری كوردستان له‌دایكبووه، عه‌لی مه‌ردان كوڕی عه‌لی عه‌بدولقادر كوڕی وسمانی كوڕی حه‌مه گوڵه. دایكی ناوی شاناز بوو،. مامۆستا توانی سه‌دان مه‌قامی كوردی به‌زیندویی بۆ کورد به‌جێ بهێڵێت و ده‌ستی چه‌نده‌ها لاوی كوردی به‌هره‌داری گرت و هانیدان و پێیگه‌یاندن. ، مامۆستا عه‌لی مه‌ردان جگه له زمانی كوردی ،عه‌ره‌بی، توركی و فارسیشی خوێندووه، هه‌ر له‌سه‌ره‌تادا ئاشنایی و شاره‌زایی له سۆز و ئاوه‌زه‌كانی مه‌قامدا په‌یداكردووه. بۆ یه‌كه‌م جار فێری مه‌قامی ڕه‌سه‌ن و به‌پێزی كورده‌واری ئه‌ڵاوه‌یسی هه‌روه‌ها دوایش سه‌رباری هۆره و ئای ئای و خاوكه‌ر وه قه‌تار فێربووه. عه‌لی مه‌ردان ده‌ڵێت: “بۆ گۆزه‌رانی ژیانم، به‌پای په‌تی و سه‌ری كۆته‌وه، جوتیاری و شوانی و گاوانیم كردووه. له‌شاری به‌غداد بووم به هاوڕێی مورته‌زاخانی ئیسفه‌هانی و ئه‌سغه‌ری هه‌مه‌دانی و محه‌مه‌د سه‌عیدی سابڵاغی و زۆر شت له‌وانه‌وه فێربووم، چل شه‌ویش له‌گه‌ڵ سه‌ید عه‌لی ئه‌سغه‌ری كوردستانی یه‌كمان گرت و زۆر هونه‌رمه‌ندانه پێكه‌وه ژیاین.” له‌درێژه‌ی په‌یڤه‌کانیدا ده‌ڵێت: “یه‌كه‌م مه‌قامم، مه‌قامی ئای ئای بوو، ئه‌وه‌ی له ساڵی ١٩٣٩دا له ئێستگه‌ی كوردی به زمانی كوردی باجه‌ڵانی بۆم تۆمارکرا. له ساڵی ١٩٦٥دا له ئێستگه‌ی ڕادیۆی تاران و كرماشاندا چه‌ندین مه‌قام و گۆرانی تۆماركردووه.” دوا گۆرانی عه‌لی مه‌ردان به‌سته‌یه‌ك بووه، ئه‌وه‌ی له ساڵی ١٩٧٢دا له ئیستگه‌ی كوردی به‌غداد تۆماری كردووه.
مامۆستاى مه‌قام بێژى كوردى ره‌سه‌ن عه‌لى مه‌ردان له نێو بنه‌ماله‌یه‌كى هه‌ژاردا له دایك بووه له بنه‌ره‌تدا باوكى خه‌ڵكى گوندى (كانى سارد)ى ناوچه‌ى شارباژێر بووه. به‌لام دایكى (شاناز) خان له خێڵى زه‌نگه‌نه بووه كاتێ منداڵ بووه له ته‌كیه‌ى شێخ عه‌لى تاله‌بانى له كه‌ركوك له حوجره بابه‌ته‌كانى ئایینى و زمانه‌وانى و ئه‌ده‌بیاتی به عه‌ره‌بى و كوردى فێربووه، له‌كاتى گه‌نجى باوكى کۆچی دوایی ده‌کات . ، ئه‌نجا خاڵى ده یباته لای خۆی، به‌ڵام له لای خاڵی ژیانی ناجۆر بووه له خاڵی رازى نه‌بووه بۆیه ئه‌و ماوه‌یه‌ى لاى خاڵى بووه ژیانی خۆى به شیعرێك به‌جوانى و زیره‌كانه ده‌گێریته‌وه ،.
زستانان جوتیار به‌هاوین سه‌پان
به‌بآ حه‌ق و حوق ته‌نها وشكه‌نان
سه‌ره‌رِاى جنێو تف و تێهه‌ڵدان
خه‌و و خواردنى لێكردم به ژان
غه‌در و ته‌عدا و ئیشێكى واى كرد
شه‌وێ له‌ناكاو له ده‌ستى رام كرد
شه‌وێك له ناكاو له ده‌ستى خاڵۆكه‌ى رایكردووه رووى كردۆته دێى (حه‌فته غار) كه ده‌كه‌وێته خوارووى شارى كه‌ركوك، هه‌ر له‌وێ ده‌بێته كرێكارى سه‌ر سكه‌ى قیتار كه ئه‌و كاته له كه‌ركوك بۆ به‌غدا ده‌چوو به‌ناو گوندى حه‌فته غار تێده‌په‌رِى له‌وێش مه‌قام (قه‌تار)ى ده‌گوت. پاشان ئه‌م گونده‌ش به جێدێڵێ و به‌ره‌و به‌غدا ده‌كه‌وێته ڕێ. مامۆستا عه‌لى مه‌ردان بۆ یه‌كه‌م جار له‌ساڵى ١٩٢٤ له كۆمپانیاى هۆمۆ كۆرد گۆرانى له قه‌وان تۆماركردووه ، جگه له مه‌قام و به‌سته مامۆستا عه‌لى مه‌ردان ماوه‌یه‌كیش له‌چله‌كان و په‌نجاكان سه‌ده‌ى رابردوو به‌شدارى له چه‌ند ته‌مسیلێكى ئێزگه‌ش كردووه كه له رادیۆى كوردى به‌غدا پێشكه‌ش كراون. خوالێخۆشبوو له سالى ١٩٣٢ له كۆنگره‌ى قاهیره مۆسیقاى عه‌ره‌بى به‌شدارى كردووه، چه‌ندین مه‌قام و گۆرانى تۆمار كردووه له هه‌موو ئێزگه كوردییه‌كان و ته‌له‌فزیۆنه‌كاندا هه‌یه. له‌و گۆرانیانه‌و مه‌قامانه: مه‌قامى هیجران، شه‌و تا رۆژى حه‌شر، گۆرانى ست فاتیمه، راسته‌ى خیابان، به‌یادم كه و مه‌قامى ئه‌ى مانگ. دواى ئه‌وه‌ى نزيكه‌ى ١٠٠٠” به‌سته و مه‌قامى تۆمار كراوى وه‌ك كه‌لتورێكى گران به‌ها بۆ جێهێشتووين، مخابن عه‌لی مه‌ردان ڕۆژی هه‌ینی ڕێكه‌وتی ٢٤.٧. ١٩٨١دا كۆچی دواییكردووه، له شاری كه‌ركووك له گۆڕستانی “شێخ محێدین” به خاكی پیرۆزی كوردستان سپێردراوه .
“٣١” ساڵ به‌ر له ئه‌مڕۆ و له”٢٤”ى ته‌موزى ١٩٨١ ڕوحى گه‌وه‌رى مامۆستا و مه‌قام زانى كورد “عه‌لى مه‌ردان” به‌ره‌و به‌رزايه‌كانى ئاخ و سروشت هه‌ڵفڕى و دنيايه‌ك له بێ ده‌نگى و ماتى و حوزنى بۆ به‌جێهێشتين، له‌م باسه‌ى ئێستا له‌به‌ر چاو ديدو ده‌ستان دايه، ده‌خوازين له‌و ده‌لاقه‌و په‌نجه‌رانه بچينه نێو ماڵه گه‌وره‌كه‌ى مامۆستامان و په‌ى به‌و بابه‌ته هونه‌رييانه ببه‌ين، كه تا ئه‌م ساته باسى لێوه نه‌كراوه. مه‌قام و هه‌واو هه‌ستان له‌نێو ئێمه‌ى كوردا پێويستى به قووڵ بوونه‌وه‌يه‌كى هزرى و كۆمه‌لآيه‌تى هه‌يه، نه‌ك هه‌ر ته‌نها هه‌ر گوێگرتن و چێژى سه‌ر پێى بێت .
شيكردنه‌وه‌ى ده‌نگ و چينه ده‌نگيه‌كانى گۆرانى بێژه‌كانمان، هه‌نگاوێكى به په‌ڵه‌ى ئێستايه بۆ دياريكردنى قۆناغه زێڕينه‌كانى دوێنێ و ڕۆژان و ساڵانى ڕابردوو. هه‌ر له يه‌كه‌م گۆرانى سه‌ر زاره‌كى تا ده‌گه‌ينه گۆرانى تۆمار كراوى سه‌ر قه‌وان جانتايه‌ك له پرسيارى پڕ گومان به ڵێشاو ده‌ڕژێته سه‌ر جه‌سته‌ى پڕ حه‌سره‌ت و برينى ئێستاى بارى گۆرانى و ئاوازى دانراوى كوردی!!دۆزينه‌وه‌ى بنكه‌و ڕه‌گ و سه‌رچاوه‌يه‌كى ئاشكراى گۆرانى و ئاوازى مۆسيقا، ئه‌ركێكى يه‌كجار كوردانه و پيڕۆزه. هه‌ر كارێكى گه‌ڕانيش له بنه‌ماو سه‌رچاوه سه‌ره‌تاييه‌كانى دروست بوونى قالبى هونه‌رى مۆسيقاى كوردى “گه‌ر هه‌بێ” ده‌ست پێنه‌كا ئه‌وا هه‌وڵه‌كان ده‌كه‌ونه به‌رگێژاوى تێكه‌ڵى و پێكه‌ڵى مۆسيقاى گه‌لانى دراوسێمان، گرێكوێره‌يه‌ك له‌به‌ر ده‌م”ئه‌دا”و ڕوحيه‌تى ژه‌نين و ده‌ربڕينى ده‌نگه‌وه قيت ده‌بێته‌وه‌و مه‌گه‌ر هه‌ر به له‌بيرچوونه‌وه لێى ده‌ربازبين!! … ئاوات و هێڤى گه‌لێك زۆرن به‌وه‌ى بتوانين له‌م مينبه‌ره‌دا سه‌ره‌تاييه‌كانى ده‌نگى كوردى بناسين و ئاشكراى بكه‌ين، چونكه حاله‌تى به مۆسيقا بوونى بابه‌ته هونه‌رييه‌كان بوارى ده‌نگ ده‌بێ له‌و “ئه‌دا”و مورك و بزاڤه ده‌نگيه بدۆزينه‌وه كه سروشت ئيلهام و سه‌رچاوه‌كه‌يه‌تی، كه‌واته له ده‌نگه‌كانه‌وه به‌ره‌و مۆسيقايه‌كى نه‌ته‌وه‌يى هه‌نگاو ده‌نێين ئه‌ميش به مه‌رجێك ده‌بێ ئه‌و ده‌نگ و “ئه‌دا”يانه هه‌ڵبژێرين، كه هيچ كام له‌و ده‌نگانه‌ى پێش خۆيان نه‌بوونه، ده‌نگێك وه‌ك ده‌نگى “عه‌لى مه‌ردان” كه تيايدا ئه‌م خه‌سڵه‌ت و تايبه‌تمه‌ندييانه‌ى به‌خۆوه هه‌ڵگرتووه .
١/تايبه‌تمه‌ندى هونه‌رى “ئه‌دا”له ده‌نگى “عه‌لى مه‌ردان”
له ناوه‌ندى هونه‌رى مۆسيقادا، كاتێ باس و خواس دێته‌سه‌ر ئاوێته كردنى وشه له‌گه‌ڵ نۆته واته (شيعر له‌گه‌ڵ مۆسيقا) ئه‌وا دابه‌شكردنه هونه‌رييه‌كه بۆ “٣” جۆر گوتن لق و پۆپ ده‌كا، گۆرانى بێژ هه‌يه “مغنى يه واته: ده‌توانێ وشه‌ى ئاوازدار بڵێ) ئه‌م جۆره‌يان سه‌ر له‌به‌رى مرۆڤايه‌تى ده‌گرێته‌وه، به‌واتايه‌كى تر: ئێمه هه‌موومان به چه‌مكى هونه‌رى ئه‌م زاراوه‌يه “مغنى ين. جۆرى دووه‌مى گۆرانيبێژ “موئه‌ددى يه ئه‌م چين و توێژانه له بنه‌ڕه‌تدا ده‌نگيان خۆش نييه، به‌لآم كاتێك گۆرانييه‌ك ده‌ڵێن له ڕووى “تجويد”ه‌وه ڕوح به‌به‌ر ئه‌و شيعره‌دا ده‌كه‌ن و توانايه‌كى له ڕاده به‌ده‌ريان هه‌يه بۆ ڕاكێشانى سه‌ڕنجى خه‌ڵك له هه‌ر كوێيه‌ك بن. جۆرى سێيه‌م كه هه‌موو باره هونه‌رييه‌كان له باوه‌ش ده‌گرێ “مگرب”ه ئه‌م جۆره‌كه‌سانه خه‌سڵه‌ت و سيفه‌تى داهێنانيان هه‌ميشه به ڕواڵه‌ت و ڕوخساره‌وه دياره، كه‌چى كاتێ ئه‌و هه‌موو خاسيه‌تانه‌ى باسمان لێوه‌كردن ده‌چنه خانه‌ى به‌راورد كردنى زانستى له ڕووى “ته‌كنيك و ئه‌دا”وه ئه‌وا بێگومان “مۆدى گۆرانى واته(گۆرانيبێژ) هه‌مووكات له ڕيزى پێشه‌وه‌ى ناو هێنانى هونه‌رييه .
له خاسيه‌ته هه‌ره گرنگه‌كانى ده‌نگى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” سه‌رهه‌ڵدانى تجويد”ێكى تازه له پيت و وشه‌ى ئاوازداردا، كه هه‌ميشه نۆته‌ى لێ ده‌تكێ و وشه‌ى “ئازيزم” به چه‌مكى “ئه‌دا”ى هونه‌رى ده‌نگى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” ده‌چێته خانه‌ى ئه‌و وشانه‌ى كه ئاوازێكى تايبه‌ت ڕوحه‌كه‌يه‌تى درێژكردنه‌وه‌ى ئه‌م وشه شعرييه به “ئه‌دا”ى “Adlib” واته گوتنى بێ زرمه و ڕه‌زم ئيقاعێكى هه‌ميشه‌يى به‌خۆوه هه‌ڵگرتووه، ته‌نها ئه‌و كه‌سانه هه‌ستى پێده‌كه‌ن، كه له‌نێو دنياى گه‌وه‌رى ئه‌ده‌ب و نووسين و هونه‌ردا گيرساونه‌ته‌وه. يه‌كێ له خاسيه‌ته‌كانى ترى هونه‌رى ئه‌م ده‌نگه ڕاكێشانى وشه‌ى شيعرى له گۆرانييه‌كاندا به دواى ئه‌و ئاوازه‌ی، كه بۆى دايناون ياخود گوتوونيه‌تيه‌وه، كاتێ كه گوێبيستى گۆرانييه‌كى ئه‌م هونه‌رمه‌نده ده‌بين هه‌ست ده‌كه‌ين كه جۆره لادانێك له “Tempo”دا هه‌يه، به‌لآم كه‌ره‌سته مۆسيقاييه‌كان كۆتاييان دێت. سه‌ير ده‌كه‌يت “ئه‌دا”ى گۆرانيه‌كه له ڕووى هونه‌رييه‌وه، گه‌يشتۆته لوتكه‌ى داهێنان و ئه‌فراندن، ئه‌م خاسيه‌ته‌ش ته‌نها له “٣تا٤” گۆرانيبێژى ترى دواى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” ده‌نگى داوه‌ته‌وه، ئه‌مه له‌لايه‌ك. له‌لايه‌كى تره‌وه “ئه‌دا” كردنى گۆرانييه ڕه‌زم خاوه‌كان “گۆرانى گوڵه‌باخ” له‌گه‌ڵ گۆڕانه ڕه‌زم مامناوه‌ندييه‌كان “Moderato” “كراسه‌كه‌ت چيتى مۆره” ئيقاعى ٥/٨ به‌بێ هيچ پسانێك ياخود وه‌ستانێكى كت و پڕ له‌بڕينى وشه شيعرييه‌كاندا واى كردووه هه‌ميشه گوێگر به هه‌موو هه‌ست و هۆشى گيانى تێكه‌ڵى ئه‌و ساته گه‌وره‌يه هونه‌رييه بێت، كه زه‌مه‌نى گۆرانيه‌كه له باوه‌شى گرتووه.
٢/چينه ده‌نگ و ميانه‌ى هونه‌رى ده‌نگى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان”
ده‌نگ وه‌كو دياريده‌يه‌كى سروشتى و زانستى له ڕووى لێكۆڵينه‌وه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنى جۆره‌كان و له‌رينه‌وه‌كانى له‌كاتى گوتندا دابه‌ش ده‌بێته سه‌ر دوو گروپى سه‌ره‌كي: “ده‌نگى پياوان” به ته‌نها و ده‌نگى “ئافره‌تان و منالآنيش”به‌يه‌كه‌وه. ئه‌م دوو گروپه سه‌ره‌كيه‌ش هه‌ريه‌كه‌يان “٣” لقى ترى لێده‌بێته‌وه. “ده‌نگى پياوان” له گڕه‌وه “قرار” بوێژ “جواب” ده‌نگى باس “Bass” باريتۆن “Bariton” تينۆر “Tinor” ده‌نگى ئافره‌تان و منالآنيش به هه‌مان شێوه‌ى پێشو له گره‌وه بۆ ده‌نگى تيژ ئالتۆ “Alto” كونترئالتۆ “Conter Alto” ميزوسوپرانۆ “Mizzo Sprano” سوپرانۆ “Sprano” مه‌به‌ستى سه‌ره‌كى هێنانه‌وه‌ى نمونه‌ى ئه‌م ده‌نگانه له‌م باسانه‌ماندا ته‌نها بۆ وه‌بيرهێنانه‌وه نييه، به‌ڵكو بۆ زانين و هه‌ست كردنه به‌و چينه ده‌نگيانه له‌لايه‌ن خودى گۆرانيبێژه‌كانمانه‌وه ئينجا ئاواز دانه‌ر و مۆسيقا ژه‌ن. داخى هه‌ره‌گه‌وره‌مان هه‌ر له ساڵى ١٩١٩”ز يه‌وه بگره تا ئه‌مڕۆ گۆرانيبێژى كورد نه‌بووه شاره‌زاى چينه ده‌نگى خۆى ببێ! هه‌ر ئه‌م حاڵه‌ته‌ش واى كردووه، كه زۆر دره‌نگه وه‌خت گۆرانيبێژه‌كانمان بوونه‌ته خاوه‌ن كه‌سايه‌تى و ده‌نگى تايبه‌تى خۆيان .
بۆ شيكردنه‌وه‌ى ده‌نگى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” ده‌ڵێين ئه‌م ده‌نگه كۆمه‌ڵێك چينه ده‌نگى “5 ــ 6” تۆنى به‌كارهێناوه، له هه‌مووشيان سه‌ركه‌وتنى چاكى وه‌ده‌ست هێناوه. له ڕووى دابه‌شكردنى زانستى ئه‌م ده‌نگه، ده‌نگى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” زياتر به‌ره‌و چينه ده‌نگى تينۆرى “٢ + ١” هه‌نگاو ده‌نێ. له‌سه‌ر پليكانه‌ى مۆسيقادا بڕوانه نمونه “١” .
ده‌نگى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” له ده‌نگى “مى گره‌وه تا ده‌نگى “دۆ”ى تيژ واته “١٣” ده‌نگ و نيو ده‌نگ “ئه‌دا” ده‌كات، بێگومان ئه‌و ميانانه‌ى كه ده‌كه‌ونه نێوان ده‌نگه‌كانيشه‌وه له سكێلێك بۆ سكێلێكى تر ده‌گۆڕێن. ئه‌و “ئه‌دا” كردنى مه‌ردانيش به‌پێى پێداويستى هونه‌رى بابه‌ته‌كه له خزمه‌تى گه‌وره‌يى خودى داهێنان دايه. ئه‌گه‌ر “تيتراكۆردێك” ببێته مايه‌ى ناسينه‌وه‌ى سه‌ره‌تاى ده‌ست پێكردنى مه‌قامێكى ڕۆژهه‌لآتي، ئه‌وا ئه‌م چوار ده‌نگه واته ئه‌م تيتراكۆرده له‌لاى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” به‌شێوه‌يه‌ك ده‌كه‌وێته به‌رگوێ، كه مانا هه‌ڵگرى “٣ ــ ٤” مه‌قامى تر به‌خۆيه‌وه هه‌ڵبگرێ!!. ميانه هونه‌رييه‌كانيش چ له “ئه‌دا”ى مه‌قام بێت ياخود له به‌سته‌كاندا به زنجيره يه‌ك له دواى يه‌ك بن ياخود ميانه سيانى بچووك يان هه‌ر ميانه‌يه‌كى ترى هونه‌رى دوو خاسيه‌تى زۆر گرنگيان پێوه دياره:- له هيچ ميانه‌يه‌كدا وشه‌ى شيعرى دابڕ نه‌كراوه له گۆڕينى ميانه‌يه‌كدا به‌واتايه‌كى تر وشه‌ى ده‌ست پێكردنى مه‌قامى قه‌تار و ئه‌ڵلآوه‌يسى “ئازيزم” ميانه‌يه‌كى “4”ى ته‌بايه، ئه‌م وشه‌يه له‌كاتى “ئه‌دا” كردنى به مۆسيقاوه ڕوحيه‌تێكى هونه‌رى مۆرك و ڕه‌سه‌نايه‌تيت پێ ده‌به‌خشێ. هه‌ست ده‌كه‌ى ده‌نگ له‌بڕى مۆسيقاو ڕۆڵى سه‌ره‌كى ناساندنى “ئه‌دا”ى كوردى ده‌بينێ!! خاسيه‌تى دووه‌ميش هه‌موو ميانه‌كانى ده‌نگى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” له خزمه‌ت ئه‌و سكێله سه‌ره‌كيه‌دان، كه بابه‌ته ئه‌ده‌بيه‌كه خواستى و مه‌راميه‌تى .
٣/ئيقاع له گۆرانييه‌كانى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان”
ئيقاع هه‌ميشه ديوى ناوه‌وه‌ى گۆرانى و مۆسيقا و سه‌ما و ده‌نگ ده‌خاته ڕوو، به‌واتايه‌كى تر رێكخستنى زرمه و ترپه‌كانى ئيقاعى گۆرانييه‌كان له دابه‌شكردنى باڕو مازۆره‌كانى ڕه‌زمى سه‌ره‌كى خۆى ده‌نوێنێ، كه گۆرانيه‌كه تيايدا خۆى ده‌خاته قاڵبى قۆناغى كۆتايى گوێگرتنى بيسه‌ر و ديده‌نى بينه‌ر. له قالبدانى هه‌ندێ گۆرانى به ئيقاعى جۆراوجۆر جۆره تێكه‌ڵيه‌كى ئاڵۆز له‌گه‌ڵ ئيقاعى هاوبه‌شى ڕۆژهه‌لآتى دروست ده‌كات، بۆ نموونه: ئيقاعێكى ساده‌ى وه‌ك ٢/٤ يان ٤/٤” بۆ كۆمه‌ڵێك ترپه و زرمه ده‌ژه‌نرێن، به‌لآم هه‌موويان تێكڕا له ڕووى ژماره‌وه سنووردارن و هه‌ر ده‌رچوونێكى لاوه‌كى ده‌بێته هۆى له يه‌ك دابڕانى شيعر و ئاواز و ئيقاع و “Tempo”، ده‌نگ و سۆز، به‌كارهێنان و گه‌وزاندنى ئيقاعى ڕۆژهه‌لآتى به تايبه‌تى ئيقاعى عه‌ره‌بى “الوحده الكبيره”و “المصمودى الكبير” له نێو ئاوازێكى دانراوى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” ده‌بێ به چ ڕوحيه‌تێكى داهێنه‌رانه به‌كاربێت كاتێك ئه‌م ترپه و زرمانه له‌گه‌ڵ كێشى شيعرێكى كوردى ئاوێته ده‌بن!! … شتێكى ئاساييه كاتێ ئه‌و ئاوازانه‌ى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان”ى هونه‌رمه‌ند دانراون بير له‌وه نه‌كرابێته‌وه چۆن ترپه‌كانى ئيقاع لاسايى كه‌ره‌وه‌ى ئه‌و ئيقاعانه نه‌بن، كه ئه‌و كات له‌نێو مۆسيقاى عێراقى به تايبه‌تى و عه‌ره‌بى به‌گشتى باو بوون. ئه‌م كاره‌ش بۆيه ئاسايى بووه، چونكه هه‌ڵس و كه‌وت و دايه‌لۆگى هونه‌رى هونه‌رمه‌ند مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” هه‌ميشه له‌گه‌ڵ كه‌ڵه هونه‌رمه‌ندانى ئه‌وساى عێراقى وه‌كو: “محه‌مه‌د گوبانچى و هاشم محه‌مه‌د الرجب و روحى خماش” و چه‌ندين هونه‌رمه‌ندى تر بووه. مامۆستاى گه‌وره‌مان له به‌كارهێنانى هه‌ندێ ئيقاعى نامۆ به كورديش ڕۆلێكى هونه‌رى گه‌وره‌ى بينيووه، بۆ په‌رده لادان له‌سه‌ر ئه‌و ته‌مومژانه‌ى، كه هه‌ندێ به‌رهه‌مى ڕه‌سه‌نى داپۆشيوه‌و ئيقاعى جۆرجينه (٥/٨ ياخود ١٠/١٦) ئاوێته‌يه‌كى چاكى ئه‌و شيعرانه كراوه، كه پێش ئه‌و مه‌حاڵ بوو به‌و جۆره بگووترێن. خالێكى تريش، كه په‌يوه‌سته به ڕه‌خساندنى بوارى بيركردنه‌وه له ئامێره پێستداره‌كان به ڕاى ئێمه: ئامێرى ئيقاعى تايبه‌ت به ميلله‌تى كورد، كه ئه‌و كات نه‌توانراوه بكرێ به ئامانجێك و ده‌ستى بگاتێ له هه‌ندێ گۆرانى وه‌ك “خاڵۆ هۆ خاڵۆ”و “خۆم و عوده‌كه‌م” هه‌ندێ جارى تريش دواى مه‌قام واته دواى به‌شى “Adlib” ئيقاع وه‌ك باگراوند(پاشينه)ێكى هونه‌رى به ته‌نها ئاوێته‌ى ده‌نگه ڕه‌سه‌نه‌كه بووه، چونكه به ئاشكرا له هه‌ندێ گۆرانى مامۆستاى گه‌وره‌مان بۆنى مۆسيقاى غه‌يره كوردى دێ و بژه‌نه‌كان نه‌يان توانيوه ڕه‌دووى ئه‌و ده‌نگه ڕه‌سه‌نه بكه‌ون و هه‌ر هيچ نه‌بووايه ته‌رجومه‌ى ئه‌و ده‌نگه‌يان كردبايه له ڕووى ئه‌دا و گوتنى كۆپڵه و هه‌ستانه‌كان. ئه‌گه‌ر ئيقاع وه‌ك بابه‌تێكى زانستى له‌نێو گۆرانى كورديدا بچه‌سپێ پێويسته له ترپه و زرمه‌كانى نێو سروشتى كوردستان بناغه لێبده‌ين و ته‌كيه و خا‌قاو ئيقاعه‌كانى ده‌روێش عه‌بدولآ، بكه‌ينه بنكه‌ى گه‌ڕان و سه‌رچاوه‌ى له دايك بوونێكى تازه‌ى نه‌زم و كێش .
٤/ده‌نگى ئامێره‌كانى مۆسيقا له گۆرانييه‌كانى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان”دا
هه‌ر له‌گه‌ڵ يه‌كه‌مين له‌رينه‌وه‌ى ژێى ئامێره‌كانى مۆسيقا، له يه‌كه‌م ئاهه‌نگى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” له ٢٩/١/١٩٣٩ تا دوايين گۆرانى “كۆلآن به كۆلآن جاده به جاده”ى ئه‌م هونه‌رمه‌نده دڵ گه‌وره‌يه له (١٤/٧/١٩٥٧) مۆسيقاى ئامێره‌كانى هاوبه‌ش له گۆرانييه‌كانيدا نه‌يانتوانى ئه‌و ڕۆڵه به‌رچاوه ببينن “بۆ دروستكردنى هاوسه‌نگيه‌ك له‌نێوان مۆسيقاى كۆپله‌كانى گۆرانيه‌ك ياخود مۆسيقاى نێوان گۆرانييه‌كان به‌گشتى و ده‌نگى ڕه‌سه‌نى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان”يش به‌تايبه‌تي. ئه‌و ديارده ماڵ وێرانه‌ى له زۆربه‌ى هه‌ره زۆرى گۆرانيبێژه ڕه‌سه‌نه‌كانمان له‌به‌ر چاوه‌و مۆسيقا هه‌رگيز نه‌گه‌يشتووته ئاستى ئه‌دا كردنى گۆرانييه‌كه. ئه‌م باره ناشارستانيه ئاكامه‌كانى وان به‌سه‌ر ئه‌مڕۆى مۆسيقاى كوردى له ڕووى نه‌بوونى ميتۆدێكى هاوبه‌ش بۆ دروستكردنى (ژه‌ن)ى به‌هره‌دار له‌سه‌ر هه‌ر “٣” گروپه ئامێره مۆسيقاييه‌كان “ژێدار ــ نوودار ــ پێستدار”. مۆسيقا له گۆرانييه‌كى كوردى سالآنى “١٩٤٠ ــ ١٩٥٠” ته‌نها بۆ پڕكردنه‌وه‌ى ئه‌و بۆشاييه بوو، كه له‌نێو مه‌وداى گۆرانييه‌كه‌دا هه‌بوو. داخى هه‌ره گه‌وره‌شمان بۆ ئه‌و مۆسيقا ژه‌نه كوردانه بوو، كه ئه‌و كات له ئێزگه‌ى به‌غدا بوون و كارى مۆسيقايان ئه‌نجام ده‌دا، ئه‌وانيش نه‌يانتوانى خۆيان له كاريگه‌ريه‌تى مۆسيقاى عه‌ره‌بى ڕزگار بكه‌ن و چه‌مكێكى كوردى بده‌نه ئه‌و ده‌نگه ڕه‌سه‌نانه‌ى له كوردستانه‌وه به‌ره‌و ئه‌وێ ده‌چوون. “تايه‌ر تۆفيق ــ حه‌سه‌ن زيره‌ك ــ ڕه‌سوڵ گه‌ردى ــ حه‌سه‌ن جزراوى چه‌ندين گه‌وره مه‌قام زان و ته‌نانه‌ت “كاوێس ئاغا”ى به زمان لآڵ و به ده‌نگ بولبول هه‌ر هه‌موويان به ده‌ست ئه‌م باره ده‌ياننالآندو به ده‌يان گۆرانى ميلۆدى ڕه‌سه‌ن له ئه‌نجامى نه‌ژه‌ندنيان به شێوه‌يه‌كى ڕاست و دروست له‌ناوچوون ياخود ڕۆژگار لوولى دان و خستينه باوه‌شى كه‌له‌پورێكى ترى غه‌يره كوردي. ئه‌مه له ڕۆژگارێكدا كاره‌ساتێكى ترى هونه‌رى خسته‌سه‌ر نه‌هامه‌تيه‌كانى ئه‌م گه‌له پڕ ئازاره، نه‌بوونى مۆسيقايه‌كى به ڕواڵه‌ت و ڕوخسار و ناوه‌ڕۆك كوردى هه‌ميشه ده‌بێته هۆى له‌ناوچوونى ده‌يان ئاوازى سه‌رزاره‌كى كه به‌هره ده‌يان ده‌داته به‌ر شه‌ماڵى فيكه و گوتنه‌وه‌ى ئێره‌و ئه‌وێ. ئه‌وه‌ى لێره‌دا مه‌به‌ست ده‌يه‌وێ مۆسيقاى گۆرانييه‌كانى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” “هه‌ندێ گۆرانى له‌ڕاده به‌ده‌ر بێ”. ئه‌وانى تر ده‌بوايه ته‌نها و ته‌نها به ميلۆديه‌كى زۆر ساده و ساكار تۆمار بكرابان گه‌ر به ئامێره‌كه‌ى ” قادر ديلان”ى هونه‌رمه‌ند بووايه، بۆ ئه‌وه‌ى ڕه‌نگ و تام و بۆى سروشت و ئيش و ئازار و ئه‌شكه‌نجه‌كانى هونه‌رمه‌ندانى كوردى پێوه ديار بوايه. مۆسيقا له‌و بارانه‌دا ڕۆڵى به‌رچاوى ده‌بێ، كاتێ ده‌نگ توانستى ده‌ڕبڕينى نامێنێ، وه‌ك وه‌لێ له گۆرانييه‌كانى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان”دا ده‌نگى ڕه‌سه‌ن ئه‌و كاته ده‌نگ هه‌ڵده‌بڕێ كاتێ مۆسيقاى باگراوندى بژه‌نه‌كانى گۆرانييه‌كانى به‌سه‌ره‌وه نه‌بووه، ئه‌گينا له‌م بواره‌شدا لاپه‌ڕه‌يه‌كى ڕه‌ش له چاوه‌ڕوانى ئێمه و نه‌وه‌كانى داهاتوو ده‌بوو .
٥/له “ئاى ئاى”ى كه‌ركوكه‌وه بۆ موخاليفى به‌غدا!…
ئه‌وه‌ى سه‌رنجێ بۆ بوارى مۆسيقا و مه‌قاماتى ڕۆژهه‌لآت ڕابكێشێ، تووشى گێژاوێكى پڕ غوربه‌ت و نامۆيى دێت، به قسه‌ى “فارابى زانا و فه‌يله‌سوف نزيكه‌ى “١٥٠٠” مه‌قاماتى جۆراوجۆرى ڕۆژهه‌لآتى هه‌ن!!… ئه‌وه‌نده‌ى ئه‌م قسانه‌ى سه‌ره‌وه په‌يوه‌ندى به ئێمه‌وه هه‌بێ له‌وبواره‌دا له‌گه‌ڵ ڕۆژهه‌لآتدا يه‌ك ده‌گرينه‌وه كاتێ، باس له چۆنيه‌تى گوتنى ئه‌و مه‌قامانانه ده‌كه‌ين، كه له‌نێوان گه‌له‌كه‌ماندا هاوبه‌شن “مه‌قامى ئه‌وج و ئه‌وشار و هيجران و ماهور و حجازكار و سێگا و ڕاست و موحه‌يه‌ر و تاد…” مه‌قامى سه‌ربه‌خۆ و سه‌ره‌كين كه له‌نێوان “كورد و عه‌ره‌ب و فارس و تورك و ئه‌رمه‌ن” و هه‌ندێ گه‌لانى ڕۆژئاواى كيشوه‌رى ئاسيا به كۆمه‌ڵێك ئادا و مۆركى جيا له‌يه‌كتر ده‌گوترێن هه‌موويان له خاسيه‌تى پله و تۆنه له‌يه‌كچووه‌كاندا هاوبه‌شن. به مانايه‌كى تر له‌سه‌ر لاپه‌ره‌ى ڵێكۆلينه‌وه‌ى تيۆرى يه‌ك مانا ده‌به‌خشێت، وه‌لێ كه باس دێته سه‌ر ناسينه‌وه‌ى سيماو ڕواڵه‌تى هونه‌رى ئه‌وه قوڕگ و ده‌ست په‌نچه، مانا زانستييه‌كه پێش مانا هونه‌رييه‌كه به ده‌سته‌وه ده‌ده‌ن. مه‌قامى كوردى لاى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان”ى مه‌قام زان زۆر جار له‌و “٧” ده‌نگه مۆسيقايه‌ى تێپه‌ڕ كردووه كه له‌نێو مۆسيقاى گه‌لاندا باوه “قه‌تار و ئه‌ڵلآوه‌يسى” كه به‌سێ قۆناغه نه‌غمه‌كه‌ى خۆى گوزه‌ر ده‌كات، په‌يوه‌نديه‌كى هونه‌رى گه‌وره‌ى به ئه‌داى گوتنه‌وه هه‌يه، ئه‌م دياريده‌يه به‌هيچ شێوه‌و كلۆجێك له مۆسيقاى گه‌لانى دراوسێدا نييه! مه‌به‌ستم شتێ نييه به‌شێوه‌ی”Adlib”و خاسيه‌تى هونه‌رى گه‌وره به ئه‌ده‌بى ئه‌و گه‌له نه‌به‌ستێته‌وه!!.. دياره ئيلهامه‌كه‌ى حه‌زره‌تى “نالی”يشه بۆ مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” ماوه‌ته‌وه، كاتێ مه‌ردانى هونه‌رمه‌ند به توركى و فارسى و عه‌ره‌بى ئاداى مه‌قام ده‌كات و گوبانچى دان به‌وه‌داده‌نێت گه‌ر هاتوو باس هاته‌سه‌ر شيكردنه‌وه‌ى مه‌قام له ڕووى زانستى مۆسيقاوه ئه‌وا هه‌ر ده‌بێ مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” له مه‌يدانا بێت. خاسيه‌تێكى گرنگى ترى سه‌لماندنى لێهاتوويى مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان” كاتێ كه ئاداى مه‌قامێكى وه‌ك “خاوكه‌ر” يان “خاناباد”ى كردووه زۆر جار ختووكه‌ى مه‌قامى ترى كردووه‌و له تيتراكۆردى دووه‌مدا مه‌قام گۆڕاوه‌و هه‌ندێ جاريش گۆرانكارى چاره‌گه ده‌نگ و نيو ده‌نگ هه‌ر له پله ده‌نگييه سه‌ره‌تايه‌كانه‌وه بووه، وه‌ك: له مه‌قامى به‌يات بۆ مه‌قامى كورت، كاتێ ده‌نگى دووه‌م له بارى چارگه ده‌نگه‌وه ده‌گۆڕدرێ بۆ نيو ده‌نگ ئه‌م “ئه‌پۆجياتورا”يه مۆسيقاييه بارێكى ترى ئيستاتيكه‌ى مۆسيقايه، به‌لآم دوور له خنكانى نێو”ڕۆمانسيه‌تێكى بێ مانا”.. مامۆستا “عه‌لى مه‌ردان”ى هونه‌رمه‌ند كاتێ ئاداى مه‌قامێكى ڕۆژهه‌لآتى ده‌كرد به‌م شێوه‌يه ده‌يكرده مه‌قامێكى كوردي:-
ڕه‌گه‌زى مه‌قامه‌كه‌ى به ده‌نگ شيده‌كرده‌وه‌و هه‌ميشه له‌و تۆنه بوو، كه ده‌نگى ترى به‌دواوه ده‌هات. له ڕووى زنجيره به‌ستنه‌وه‌ى هاڕمۆنى و په‌يژه‌ى هاوتا، هه‌موو ده‌م بيرى له‌وه ده‌كرده‌وه بنچينه‌ى مه‌قام واتا “قرار” بۆ سه‌قامگيربوونى تۆنه سه‌ره‌كييه‌كان ده‌بێ پانتايه‌كى چاكى هه‌بێ و ئه‌گه‌ر له‌هه‌ر مه‌قامێكێش بنچينه هه‌بێ ئه‌وا ده‌بێ وه‌لآمى ئه‌و”قرار”ه‌ش هه‌بێ كه ده‌نگه زبڵه‌كانن “جواب” به‌مه هاوكێشه‌يه‌كى هونه‌رى گه‌وره له ئامێزى پڕ ئازار و مه‌ينه‌تى مه‌ردان گه‌وره ده‌بوو له‌گه‌ڵ گڕنه و تاوييه‌كه‌ى باوه گوڕ گوڕ تێكه‌ڵى هه‌ناسه سواره‌كانى نه‌حه‌ساوه‌كان ده‌بوو .
سه‌رچاوه‌كان :
٭١- مه‌ڵپه‌ه‌كانی ئینته‌ر نێت .
٭٢-هه‌ڤپه‌یڤینێك له‌گه‌ڵ كاك عه‌بدولوه‌هاب كوڕی مامۆستا عه‌لی مه‌ردان .
وتاریکورد ماڵپەرێکی سەربەخۆ و ئازادە