وڵاتێكی بێ هاوڵاتی ؛ عێراقێكی بێ عێراقی !! .. جەمال حسێن
(دڵم پرە لە حەسرەت كەدەڵێم : بەرای من لەعێراقدا هێشتا گەلی عێراق بونی نییە ، بەڵكو ئەوەی هەیە گروپی مرۆیی خەیاڵی و دور لەهەر بیرۆكەیەكی نیشتیمانیە ، كەدەستیان گرتوە بە نەریت‌و بیروباوەری پوچی ئاینی ، هیچ شتێك بەیەكەوە كۆیان ناكاتەوە ، هەمیشە گوی لەقسەی خراپ دەگرن ، حەزیان لە فەوزایە ، بەردەوام ئامادەن بۆ هەڵگەرانەوە لەهەر حكومەتێك لەسەركاربێت ، ئێمە دەمانەوێت لەم گروپانەوە گەلێك دروست بكەین و پەروەردەیان بكەین ، پرۆڤەیان پێبكەین و فێریان بكەین . هەركەسێك زەحمەتی پێكهێنان و دروستكردنی گەلێك بزانێ لە دۆخێكی ئاوادا، پێویستە ئەوەش بزانێ كە دەبێت هەوڵ‌و تێكۆشانی زۆر خەرج بكرێت بۆ تەواوكردنی ئەم دروستكردنە ، ئەم پێكهێنانە . )
یاداشتەكانی مەلیك فەیسەڵ 1932 ئەم دەربڕینەی سەرەوە ، لەزۆر روەوە بۆ ئیستای دۆخی عیراق ، زیاد لەهەر كاتێكی تر پێویستی بەپێداچونەوەو تێڕامانە ، پێویستی بەوەیە هەمو ئەوانەی لەقەفەزی عیراقدا گیریان خواردوە، تیایدا دەژین و دەمرن ، جارێكی تر بەم دەربرینە ناوازەیەی یەكەمین دەسەڵاتداری دەوڵەتی عیراقی دوای سەربەخۆی لە كۆلۆنیالیزمی بەریتانی و دروستكردنی ئەم دەوڵەتەدا بچنەوە . كە بەجۆرێك لەجۆرەكان كۆی مێژوی سیاسی عیراقی لەخۆیدا كۆكردۆتەوە .
لەم پەرەگرافە كورتەدا، كە خاوەنەكەی یەكەمین دەسەڵاتداری دەوڵەتی عیراقیە ، سێ رەگەزی سەرەكی هەیە ، یەكەمیان كۆمەڵگایەك كە هێشتا لەپەیمانێكی كۆمەڵایەتیدا رێكنەخراوەو نەبوە بەگەل ، دەوڵەتێكیش كە لەسەرەتای دامەزراندنیدایەو ئەركێكی گەورەی لە پێشە ، رەگەزی سێهەمیش فەیسەڵ وتەنی دروستكردن‌و پێكهێنانیەتی گەلەكەیەتی . ئەم دان پیانانە ، لەئاستە هەرە روكەش و دیارەكەیدا لەوە دڵنیامان دەكاتەوە ، كە لەعێراقدا دەوڵەت لێكەوتەی نەتەوەنیە ، بەرهەمی وشیاری گەلێك یان دەرئەنجامی خەباتی ئەو گەلە نییە ، بەڵكو مەخلوقێكە لە دەرەوە بۆی هێنراوە . واتە لەبری ئەوەی گەلێك دەوڵەتێك دروستبكات ، دەوڵەت هاتوە و گرفتی بێ گەلی هەیە. لەفەلسەفەی سیاسیدا ، چەند دەوڵەت گرنگە، لەوەش زیاتر چەمكی گەل بایەخ و گرنگی پێدراوە. بەتایبەت ئەوكاتانەی كە قسە لەسەر دەوڵەتی دیموكراسی بوە .
هێنانی مەلیك فەیسەڵ لەدەرەوەی كۆمەڵگای عێراقی ، بە دیاریكراوی لە سوریاوە لەلایەن كۆلۆنیالیزمی بەریتانی بۆ ئەوەی بكرێـتە پاشا و لەو رێگایەشەوە دەوڵەتێك بسازێنرێت كەتەریب بێت لەگەڵ ویستی بەریتانیەكان ، تاكە بیدعەی ئەوروپیەكان نەبوە لەرۆژهەڵاتی ناوەراست ، بەڵام بۆ عیراق تا ئێستاشی لەگەڵدابێت ئەم دۆخە جێگیرنەبوەو نەگۆراوە بۆ حاڵەتێكی تەندروست . ئەم حاڵەتی دانانی پاشایەك بۆ عیراق، لەلایەن بەریتانیەكانەوە، نزیكیەكی تیۆری هەیە بەتیۆریستێكی گەورەی بەریتانی ، ئەویش تۆماس هۆبزە . وەكو چۆن هۆبز دەیوت نەبونی پاشا ، سەردەكێشێ بۆشەرو ئاژاوەو فەوزا ، بۆرزگاركردنی كۆمەڵگایەكیش پێویستە سەردارێك بێت و لەرێی هێزەوە ناكۆكیەكانی ناو كۆمەڵگا رێكخاتەوەو جارێكی تر لەسەر پەیماننامەیەكی گشتی دایبرێژێتەوە ، بەهەمان شێوە هاتنی فەیسەڵیش وەكو پاشایەك بۆ عیراقێكی بێ پاشا ، لەو وێنەوە نزیكە ، بەجیاوازیەكی سادە ، بەڵام بێ ئەنداز گرنگ ، ئەویش ئەوەیە بەپێی تیۆرەكەی هۆبز ئەم پاشایە لەهەناو ئەو كۆمەڵگایە خۆی لەدایك دەبێت و وەكو زەرورەتێكی مێژویی ، لەكاتێكدا پاشاكەی ئێمە وەكو زەرورەتێكی كۆلۆنیالیزمی هاتە سەركار ، وەبەپشتیوانی ئەوان .
هەرچەندە مەلیك فەیسەڵ زوو دوركەوتەوە لەویستی خۆرئاواییەكان و بەهاتنی مەلیك غازیش بەتەواوی ئەم هیوایەی بەریتانیا كۆتای هات كەعیراق ببێتە سەربازگەو بەشێكی بێ سەرئێشە بۆ ئینتیدابی بەریتانی ، بەڵام هیوای فەیسەڵ بەعیراقێكی یەكگرتوو خاوەن یەك خەیاڵدانی گشتی و ئینتمای نیشتمانی لەسەرو ئینتما ئەتنیكی و مەزهەبیەكان ، یەكێك بو لەو ئامانجانەی كەئەو بەردەوام لەرێگای سیاسەتە هەمەجۆرەكانیەوە هەوڵی بۆ دەدا . رەنگە هێنانی (ساگح الحصری) ناسیۆنالیستی سوری ئەوسا بۆ عیراق و دەسەڵاتی دانانی پرۆگرامی خوێندنی پێدا . دەسەڵات پێدانی بەدانانی سیستەمی پەروەردەو فێركردن لەسایەی ئەو یەكەمین رژێمی پاشایەتەی عیراق ، بەڵگەیەكی ئاشكرابێت بۆ بایەخی ئەم پاشایە بەدروستكردنی نەتەوەی عیراق و هەوڵدان بۆ دروخستنەوەی عیراقیەكان لەو پەرتبونەی كە هەیان بوو . ئاشكرایە كەدابەشبونی عیراقیەكان بۆ سەر مەزهەب و نەتەوەی جیاواز ، بەرلەوەی لەچوارچێوەی دەوڵەتێكدا كۆبكرێنەوە ، كێشە نەبوە بۆ عیراقیەكان خۆیان ، بەڵكو سەرئێشەو دردۆنگی بوە بۆ دەسەڵاتدارانی تری ناوچەكە .
بۆنمونە لەسەر دەمی دەسەڵاتداری ئەمەوی سوننی لە عیراق ، شیعەكانی باشور ، هەمیشە سەرچاوەیەكی گەورەی پشێوی و ملنەدان بون بۆ ئەو دەسەڵاتەی كە بەپێی مەزهەبی ئەوان لەسەر فێلكردن لەكەسو كاری پێغەمبەر ، واتە شیعەكان دامەزراوە . بۆیە ناوچەی عیراق و ئەهوارەكانی باشور ، وەكو ناوچەی ئازادی شیعە مەزهەبەكان وابوو ، لەوێوە چەندین جار پەلاماری سەنتەری خەلافەتی سونی دراوە ، وێرانكردنی ئەم ناچانە لەسەردەمی دەسەڵاتی بەعس ، ئاماژەیەكی ترە بۆ درێژبونەوەی ئەم ململانێە لەسەر ئەم ناوچانە .
هەر لەو سەردەمانەدابوو كەخەلیفە بۆ قەتلوعامكردنی شیعەكان و لەناوبردنی شۆرش‌و راپەرینەكانیان ، بەتایبەت بزوتنەوەی موختار لەعیراق ، (حجاج ) ی بۆ ناردن و ئەویش لەیەكەمین كۆبونەوەی لەمزگەوتی كوفە بەعیراقیەكان ، وەخۆ ناساندنی وەكو والی تازەی خەلیفە ، بەزمانێكی هەرەشە ئامێز و ترساندنەوە چەندین جنێو قسەی زبری بەعیراقیەكانی ئەوسا وت ، كەبەگشتی شیعە بوون ، وەناوینان بەكەسانی دەورو و لادەر ( اهل النفاق والشقاق ). وتارە بەناوبانگەكەی حەجاج كە لەسەرچاوە مێژوییەكاندا هاتوە ، لەلایەك ئاماژەیەكی بەهێزە بۆ دڵرەقی دەسەڵاتدارانی ئەوسای عیراق بەرامبەر بەشیعە ، لەلایەكی تریش بەڵگەیە بۆئەو مێژوە پر پشێوی و خوێناویەی كە ئەم ناوچەیە هەی بوە . لەهەمانكاتدا لەناو ئەو وتارەی حەجاجدا ، هەمان ئەو ئەقڵیەتە دەبینینەوە كە فەیسەڵ دەربرینی لێكردوە لەو پەرەگرافەدا ، كاتێك فەیسەڵ دەڵێت ( هەمیشە گوێ لەقسەی خراپ دەگرن ، حەزیان لەفەوزایە ، بەردەوام ئامادەن بۆ هەڵگەرانەوە لەهەر حكومەتێك لەسەركاربێت ) ، بەهەمان شێوە حەجاج دەیویت عێراقیەكان خەڵكی ئاژوەگێرو فەوزا و دور لەئەخلاقن ، بەرلەكۆتا هاتنی وتارەكەشی رویكردە شام كەسەنتەری خەلافەتی ئەمەوی بوو ، ستایشی زۆری كردن .
بەهاتنی عەباسیەكان ، كەسەرەتا بەپشتیوانی شیعەكان و لەژێر دروشمی رزگاركردنی نەوەكانی ( اهل البیت ) دەسەڵاتیان وەرگرت ، بەڵام هەر زوو لەشیعەكانی عیراق هەڵگەرانەوە ، بگرە لەسەدەی سێهەمی كۆچییەوە لەگەڵ كۆكردنەوە فەرمودە لەلایەن دەسەڵاتی سوننیەوەو فۆرمەلەبونی بیروباوەری ئەرسەدۆكسی حەنبەلی ، لەلایەن فەرمودەناسەكانەوە ، چەمكی عیراقی بون لە چەمكێكی جوگرافی نەیار بەدەسەڵاتی سونیەكان گۆرا بۆ چەمكێكی عەقائیدی . بەو پێی عیراق سەنتەری شیعەكانی سنوری قەڵەمرەوی خەلافەتی سونی بوو ، عێراقی بون وەكو گوناه و جۆرێك لەسوكایەتی سەیركرا ، بەتایبەت دوای ئەوەی حەنبەلی لە (المسند) ە كەیدا ، چەند فەرمودەیەكی خستە پاڵ پێغەمبەر بەو مانایەی كە عیراق شوێنی خراپەكاریەو خەڵكەكەشی سەرچاوەی ئاژاوەو بێ بروایین . وەكو چۆن شامیشی وا خستەروو كەگوایە سەرچاوەی خواپەرستی و موسڵمانە راستەقینەكانە ، ئەو شوێنەی كەدواتر مەلیك فەیسەڵیەوە لێهات ، بەڵام نەك وەكو حەجاجی فەرماندە ، بەڵكو وەكو پاشایەكی دادپەروەر ! كوردیش لەو سەردەمانە لەسنوری ئەوەی ناسرابوو بە ( ارچ السواد ) بەجیاوازی فەرمانرەواكانیەوە ، لە كوشتن و پەلاماران زیاتری پێ نەبڕا .
دروستكردنی دەوڵەتی عیراقی ، دیسان هەروەكو مەلیك فەیسەڵ خۆی لەشوێنێكی تری هەمان بیرەوەریەكانیدا دانی پیادەنێت ، لەسەرهەمان شوناسی عەرەبی سونی دامەزرایەوە ، كە تیایدا زۆرینەی مەزهەبی شیعی و كورد خرانە دەرەوەی بریاری سیاسی و دەسەڵاتی فیعلی . لەم بارەیەوە فەیسەڵ كاتێك پێناسەی دەوڵەتی عیراق دەكات دەڵێت ( عیراق شانشینیەكە كە حكومەتێكی ، عەرەبی سونی فەرمانرەوایی دەكات ، ئەم حكومەتەش فەرمانرەوایی بەشێك لەگەلی كورد دەكات كە زۆرینەیان نەزانن ، لەگەڵ زۆرینەیەكی شیعە ، كەئەوانیش بەشی هەرەزۆریان نەزانن .) بەپێی ئەم لۆژیكەی كەهەر لەسەرەتاوە دەوڵەتی عیراقی لەسەر دامەزراوە ، شیعەو كورد خراونەتە دەرەوەی بەشداری سیاسی ، بەبیانوی ئەوەی ئەمان نەزانن و سوننەكان ئەفەندی‌و خوێندەوار !! سەرباری ئەوەی ئەم تیروانینە تەواو ناكۆكە بەراستیە مێژوییەكانی ئەو سەردەمە ، وەكو زۆر لێكۆڵیار لەرێگای ئامارەوە ئەمەیان یەكلا كردۆتەوە ، بەڵام ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە ، گەرانەوەیە بۆ رستە سەرەكیەكەی خودی فەیسەڵ كەلەسەرەتای ئەم نوسینەدا ئاماژەمان پێی دا ، ئەویش ئەوەیە كەگرفتی عیراق ئەوەیە عیراقی تیانیە و ئەركی یەكەمی دەوڵەت دروستكردنی شوناسی عیراقی بونە . بەڵام ئەم شوناسە نەرەگەزی كوردی بەشداردەبێـت لەبیناكردنیدا و نەشیعە ، بەپێچەوانەوە كۆی قورسای ئەم شوناسە تازە عەرەبیە سونییە ، لەسەر كاڵكردنەوەی ئینتمای شیعی و كوردی وەستاوە . ئێمە لەفەلسەفەی سیاسیەوە فێربوین كەگەل لەدوو ئاست و بەدوو چەمكی جیاواز دەردەكەوێت ، یەكەمیان ئاستی كۆمەڵایەتیە ، دوەمیان ئاستێكی سیاسیە .
لەیەكەمیاندا مەبەست پێی كۆی ئەوكۆمەڵە كەسانەن ، كەلەسنوری دەوڵەتێكدا دەژین ، جا ژن بن یان پیاو ، هەژاربن یان نا ، سەر بەهەر نەتەوەو مەزهەبێك بن ، بەڵام مانا سیاسیەكەی بریتیە لەمافی بەشداری سیاسی لەسنوری دەوڵەتدا ، واتە بەومانایە گەل ئەوانەن كەمافی دەسەڵاتداری و هەڵسورانیان هەیە لەگۆرەپانی سیاسیدا . لە مێژوی دەوڵەتی عیراقیدا ، شیعەو كورد تەنها بەمانا كۆمەڵایەتیەكەی گەل بوون ، ئازادی چالاكی سیاسی و بەشداری فیعیلیان لەدەسەڵاتی سیاسی دەوڵەتدا لێ قەدەغەبوە ، تەنها ئەوكاتانە نەبێت كە بەشوناسی عەرەبی سونی دەركەوتبن . ئەم وتەیەی مەلیك فەیسەڵ ، دوبارەكردنەوەی هەمان ئەو بروایەی رژێمە ستەمكارەكانە بەرامبەر بەپێكهاتەیەكی گەلەكەیان كردویانە ، كە بەبیانوی نەزانی ، یان پیسی ئەتنیكی ، یان بیدعەیی بیروباوەرە ئاینیەكانیان ، ئەم پێكهاتانەیان چەوساندۆتەوە .
زیاتر لەهەشتا ساڵی رژێمەكانی عیراق ، چەند جیاوازبوبن لەئایدۆلۆژیاو دنیابینیان ، كۆك بون لەسەر ئەوەی كە شوناسی راستەقینەی عیراق ، بەقورو ئاوی سونە و عەرەبی شێلراوە . لەم مێژوەدا زۆرشت گۆرا ، بەڵام ئەوەی وەكو خۆی مایەوە دوركەوتنەوەی زیاتری عیراقیەكانە لەیەكتری ، پرۆسەی بەعیراقی كردنی ئەوانەشی لەبنچینەدا عیراقی نەبون ، پەرچەكرداری گەرانەوە بۆ شوناسی لۆكاڵی زیاتر كرد ، جا ئەم شوناسە مەزهەبی بێت یان ئەتنیكی . ئێستا سوننەكان لەهەمو كاتێك زیاتر گەراونەتەوە بۆ جوگرافیاو خەیاڵ و فەزای سیاسی سوننی خۆیان ، بەهەمان شێوە شیعەو كوردیش بەروخانی بەعس و داننان بەفیدرالیەت ، شتێك كە بیبەستێتەوە بەعیراق بەرلەهەمو شتێك ، ئەو ناوچانەن كە هێشتا لەدەمی ئەو هەژدیهایە نەهاتۆتەدەر ، مەبەستم ناوچە جێ ناكۆكەكانە .
پرۆسەی سیاسی لەعیراق بەكشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا ، جارێكی تر ئەو راستیەی تۆخكردەوە كە فەیسەڵ دوای دوانزە ساڵ لەحوكمرانی عیراق پێی گەیشت ، ئەویش ئەوەیە كە عیراقیەكان كێشەك كەهەیان بێت ئەوەیە عیراقی نین ، یان شیعەن ، یان سوننەن ، یان كوردن ، یان نەتەوەو مەزهەبی ترن .
1571 جار بینــراوە لەڕەهێڵپۆست
