د. کەمال میراودەلی : گوڵ و گەندەڵیی : لێکدانەوەی هۆنراوەی : ”’ ره‌خنه‌گرتن به زمانی گۆڵ “”
دەقی هۆنراوەکە : رەخنەگرتن بە زمانی گوڵ .
پێشکەشە بە سایتی سبەی و رۆژنامەی رۆژنامە
یەکەمجار لە ٣/٤/ ٢٠٠٨ لە کوردستانپۆست بلابۆتەوە
(1)
من ده‌توانم ره‌خنه بگرم به زمانی گوڵ:
له په‌پووله
له پاساری
له په‌ڕه‌سێلکه
له په‌پوو‌سلێمانکه
من ده‌توانم ره‌خنه بگرم به زمانی گوڵ:
له که‌روێشک
له رێوی
له ئاسکه‌کێوی
من ده‌توانم ره‌خنه بگرم به زمانی گوڵ:
له باخ
له شاخ
له شه‌ماڵ و
له رووباریش
له پاییز و
له به‌هاریش
(2)
هه‌رچه‌ند ده‌که‌م عه‌قڵم نایبا
چۆن بتوانم ره‌خنه‌بگرم به زمانی گوڵ
له ره‌شه‌با
له‌و به‌ردانه‌ی ده‌بارنه سه‌ر
سه‌ر و سنگ و دڵی (دوعا).
(3)
ویستم دوینێ به زمانی گوڵ
ره‌خنه بگرم له گه‌نده‌ڵێ
یه‌که‌م رسته‌م نه‌نووسیبوو
گوڵ هه‌ڵله‌رزی زریکانی:
هاوار،هاوار، چیدی مه‌ڵێ!
من حه‌په‌سام
هه‌تا وه‌ستام
هه‌ناوی گوڵه‌باخ هه‌پروون بوو
[ ڵ] ی ناو دڵی هاته‌ده‌رێ
به‌ده‌م مه‌رگه‌وه پێی وتم:
ده‌فه‌رموو به گوڵی بێ [ڵ]ێ
جوانترین وه‌سفی گه‌نده‌ڵ بڵێ!
(4)
ره‌خنه ده‌گرم به زمانی دڵ:
دز گوێ ناگرێ له دادو ناڵه‌ی ماڵدزراو
پیاوکوژ گوێ ناگرێ
له ئاه و هه‌ناسه‌ی کوژراو
گه‌نده‌ڵی بۆشی مشه‌خۆر
گوێ ناداته کوشتنی
پاشه‌رۆژی
میلله‌تێکی ئه‌نفالکراو!
(5)
ره‌خنه ده‌گرم به زمانی عه‌قڵ:
ده‌سه‌ڵات تاوێ راده‌چه‌نێ
ئه‌وسا هه‌ر چوارده‌وره‌ی عه‌قڵ
به په‌رژینی تیژ ده‌ته‌نێ
بۆ خۆی یاسای بۆ داده‌نێ!
(6)
ره‌خنه ده‌گرم به زمانی هێز
هێزی راپه‌رینی خه‌ڵک
ئه‌وه‌نده‌ی ده‌ڵێم یه‌ک، دوو، سێ
ده‌سه‌ڵات بو خۆی ده‌به‌زێ!
(7)
ئه‌م به‌یانییه
له به‌رده‌م په‌رژینی عه‌قڵ، له باخی دڵ، به زمانی گوڵ
ره‌خنه‌م گرت له په‌پوله‌یه
وتی (به خه‌نده‌ی چرپه‌یه)
ئای چه‌ند سه‌یره
ئه‌م گوڵه پاک و ناسکه
خۆی په‌روه‌رده‌ی پیره دڕکه!
تۆ ده‌توانی به زمانی گوڵ
ره‌خنه بگری
له پیره دڕکی پڕ چه‌قڵ؟
(8)
به تاسه‌وه
باخه‌وانێکی گه‌نجم دی
به داسه‌وه.
پێشەکییەکی پێویست
کاتێ رۆژنامەی رۆژنامە یەكەمین ژمارەی لە 26ی حوزەیرانی 2007 دا دەرچوو من لە سلێمانی بووم. لەو سەفەرەدا کە نزیکەی دووو مانگ مامەوە ئەوەندەم ئازار چێشت کە گەرامەوە بۆ لەندەن مێشکم پڕ بوو لە کارەسات و وێنەکان لەلام مانەوە تا کۆمەڵێ شیعری سیاسییم لە سەر رەوشی کوردستان نووسین کە ئەمانە بوون: ولاتەکەم قەسابخانەی ژن و کچانە، گەڕانەوە لە شاخ شۆڕشگێرەکان، ئاوامەمرە تاڵەبانی و هۆنراوەیەکی تایبەتیش بە ئیلهامی دروشمە جوانەکەی سبەی و کۆمپانیا وشە بە ناوی ‘ رەخنەگرتن بە زمانی گوڵ” ئەم هۆنراوەیە یەکەمجار لە سایتی کوردستانپۆست لە ٣/٤/٢٠٠٨ بلاوبۆوە. کە ئێستاش وەک بلاوبوونەوەی یەکەمی لە سایتەکەدا هەیە. کوردستانپۆست .
بۆیە باسی ئەوهۆنراوەیە دەکەم چونکە ئەوە یەکەم هەوڵی من بوو، بۆ دروستکردنی پێوەندی دۆستانە، شاعیرانە، رووناکبیرانە، یا هەرچییەکی ناو دەنێی لەگەڵ ئەو دەزگا نوێیەی گوایە بۆ ئازادکردنی وشەو ئازادیی دەربڕین لە کۆنترۆلی حیزب و بە هیواو خەیاڵی خۆم زامنکردنی بۆ هەمووان دروست بووە، وەک دەبینن لەو دەقەی لەسایتی کوردستاپۆست دایە هۆنراوەکە پێشکەش کراوە بە: سایتی سبەی و رۆژنامەی رۆژنامە”. و ناونیشانەکەشی ‘رەخنە بە زمانی گوڵ’ دروشمی نێوەندیی میدیای کۆمپانیای وشە یە. دیارە بەر لەوەی هەوڵی بڵاوکردنەوەی لە هیچ شوێنێک بدەم بۆ سایتەکەو رۆژنامەکەم نارد. زۆرم لا سەیر بوو نە بلاوکرایەوە نە بە هیج شێوەیەک وەلامیان دامەوە. حەتمەن هۆنراوەکە دەربارەی گوڵە و هەر دەبێ بە زمانی گوڵ بێت ئەگەر رەخنەش بێت بە زمانی گوڵ و بەزمانی شیعرە کە ئاستێکی باڵاتری رێزلێگرتن و نرخزانینە. وەکی دیش نووسەرانی سایتەکەو رۆژنامەکە غەریب نەبوون لام و منیش غەریب نەبووم لایان. هەر نەبێ وەک شاعیرو نووسەرێکی سلێمانی کە لە کاتی بەجێهێشتنی کوردستان لە ١٩٨١ زیاتر لە دوو سال بوو هەم سەرۆکی هەڵبژێردراوی یەکێتی نووسەرانی کورد بووم لە سلێمانی هەم مامۆستا لە ئامادەیی ئەزمڕ و بەشداری لەزۆربەی کۆڕو کۆمەڵە ئەدەبییەکان بەشدار بووم. وەک رەخنەش لە دەسەلاتی کوردی، ئەوە لە دەرەوە هەر لە سەرەتای هەشتاکانەوە چەندین گۆڤارو مانگنامەم لە دەرەوە بە تایبەتی بۆ ئەم مەبەستە دامەزراندبوون وەک [هەڵوێست]، [پەیڤ]، [مەڵبەند]، [هەنگاو]، [هەتاو] و بەشداری لە [رابوون] ، جگە لە نووسینی زیاتر لە هەزار وتارو باس بە ئینگلیزی بە تایبەتی دوای ئەوەی ئینتەرنێت بوو بە ئامرازێکی بە هێزی گەیاندن. زیاتر لە٨٠٠ وتارم تەنیا لە [کوردیش. میدیا] لە نێوان ٢٠٠٠-٢٠٠٨ دا بلاوکرانەوە کە تا ئەو کاتە کاریگەرترین سایتی جیهانی کوردیی بوو. ئەوانە مێژوویەکی رەخنەیی زیندوو-و کاریگەری مەسەلەی کوردو رەوشت و هەڵوێستی حیزبەکانی کوردیین. بەلام هەمیشە دژی میدیای حیزبیی بووم بە تایبەتی دوای دروستبوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەمیشە باوەرم وا بووە کەمیدیای حیزبییی دابەشکەرو چەواشەکەر نابێ بـمێنێت و پێویستە دەزگایەکی میدیایی نەتەوەیی گەورەو سەربەخۆو پرۆفێشنال و ئازادمان هەبێت وەک [بی.بی.سی] بەریتانیی، تا هەموومان کاری ترێدا بکەین وخەڵک کۆبکاتەوەو ئاوێنەیەکی نەتەوەیی مۆدێرن و قەڵایەکی پاراستنی زمان و کەلتووری نەتەوەیی و پەیامی ئازادی پێگەیاندنی نەوەکان بێت. بۆیە قەت بێزم نەهاتووە لە رۆژنامەی حیزبیدا بنووسم و لە رووی بیروبۆچوون و کاری سەلبییان لە سەر نەتەوە بە هێچ جۆر لە میدیای بەعس بە باشترم نەزانیون و زۆریش خراپترو رووخێنەرترن..
بۆیە من لە گەڵ ئەو گومانەشدا کە لە سەرەتاوە لە شێوەو پرۆسەی دامەزراندن و حەقیقەتی پەیامە ناحیزبییەکەی کۆمپانیای وشە هەم بوو کە لەم هۆنراوەدا بە ناسکی دەربڕداروە، لە دایکبوونی ئەو پرۆژەیەم بە کارێکی باش زانیی و پشتگیریی کردنییم بەپێویست زانی. راستییەکەی من پرۆژەی ئەوەم هەبوو کە بگەرێمەوە هەر نەبێت گۆڤارو رۆژنامەیەکی ئازاد دابمەزرێنم دوای پرۆژەکەی کۆمپانیای وشە بە پێویستم نەزانی ئەمە بکەم.
من وام خەیاڵ دەکرد نەک هەر هۆنراوەکە بڵاو دەکرێتەوە بەڵکو گرنگیشی پێ دەدەن و دەیکەن بە بابەتێکی خۆش بۆ رەخنەو گفتوگۆی رووناکبیرانەو دروستکەرانەو تەنانەت فەلسەفییانەش. هۆنراوەی ‘ولاتەکەم قەسابخانەی ژن و کچانە” لەگەڵ ئەوەشدا زۆر توندو رادیکالی و راستەوخۆو هێرشبەرترە لە رۆژنامەی [هاولاتی] دا بڵاو بۆوە. بەلام رەوشی ئەدەب لە ژێر سایەی دەسەڵاتی بەربەریی و سازشی ڕۆشنبیران لەگەڵ حیزب و خێڵ دا، وای لێهاتووە گرنگییدان بە ئەدەب و رەخنەو لیكۆڵینەوەی جددیی نەمێنێ و تا ئەم لەحزەیەش وشەیەک لە سەر ئەو شیعرە یان هیچ کام لەوانەی باسم کردن، نەنووسراوە.
ناوەرۆکی هۆنراوەکە
ئەم هۆنراوەیە لە سەرنجدان و لێکدانەوەی لۆجیکی دروشمی: “رەخنە بە زمانی گوڵ”، بۆ دەزگایەکی گوایە ئازادو رادیکالی دژ بە گەندەڵیی ئیداری و ئابووریی و سیاسیی، هەول دەدا بە شێوەیەکی فەلسەفی ئیستاتیکی لۆجیکی ئەو دروشمە ساکارە شییکاتەوە هەڵوەشێنێتەوەو بریکار [ئەلتەرناتیڤی] بۆ بدۆزێتەوە. ئەمە حوکمدان نییە. ئەمە تەنیا رای کەسێکە و رەنگە ئەوساش و ئێستاش کەسانێک هەبن رای جیاوازیان دەربارەی ئەم پرسەو دەیان پرسی لەم چەشنە هەبێت. بەلام پرسی ئازادیی رادەربرین و دروستکردنی دایەلۆگ و رای گشتیی و برەودان بە دیمۆکراسی لەمەدایە: لە کۆکردنەوەی بیرو بۆچوونە جیاوازەکان و شێوازو ستایلی جیاوازی نووسین و دەربڕین لە چوارچێوەی دیمۆکراتیی یەکێتی ئامانج و ئاسۆی فراوانی ئازادییدا.
هۆنراوەی ئۆرگانی
جورێک هۆنراوەی من لە یەک ئایدیا (بیرۆکە) یان (وێنە) وە دەستپێدەکەن دوایی ئەو ئایدیایە بە پیی ئەو وێنە یان پرسیارو ناکۆکیی یانەی لێیەوە سەرهەڵدەدات بە شێوەیەکی لۆجیکی-ئیستاتیکی هاوتا هەنگاو هەنگاو هەڵدەکشێ یان گەشەدەکا یان پەلوپۆ دەهاوێ تا دەبێتە یەکەیەکی دەربڕینی تەواو: واتە بە سەرەتایەک [ئایدیایەک] دەستپێدەکا ، دەبێتە کورتە پرۆسەیەک وبەئەنجامیک کۆتایی دێت کە لە سەرەتاکە جیانابێتەوە بەڵکو وەڵامدانەوە یان چارەسەریی ئەو پرسە دەکات کە ئایدیاکە پیشکەشی دەکات. بەم جۆرە هۆنراوە دەڵێم: (هۆنراوەی ئۆرگانی) واتە هەمویەکی زیندووی تەواو پێکدێنێت هەروەک میتافۆری ثسکوتنی گۆڵیک، یان هەڵچوونی چلە ریحانەیەک یان پەلوپۆلهاویشتنی درەختێک بێت. بەلام لە ەم زیاتر ناروا بۆ نموونە بۆ هۆنراوەیەکی دریژکە کۆمەلە رووداوێک بگێرێتەوە یان چەند وێنەیەکی پانۆرامایی جیا کۆ بکاتەوە. مەرجی هۆنراوەی ئۆرگانی ئەوەیە لە دەروی یەک بابەت/نێوەند خۆی داڕێژێت و یەکێتی بابەت بپارێزێت، قوولی بکاتەوە، دەولەمەندی بکات، ناکۆکییە دایلەکتیکەکانی بە شێوەی ئیستاتیکی دەربخات، بەلام لە عوکمی لۆجیکی عەقلانی زمان و میتافۆری وێنەکاریی نەجیتە دەرەوەو تووشی درێژدادرییو خڕکردنەوەی نالۆجیکی و هەوانتەیی وێنەو بیرەکان نەبێت. دیارە زمانی ساغ و چرو رێزمانی دروست و کەلک وەرگرتن لە ئیقاحی مۆسیقیی ناوەوەیی یان دەرەوەیی زمان دامێنیکی تری دەولەمەندکردنو تەواوکردنی هۆنراوەی ئۆرگانی یە.
شیکاری ناوەرۆکی ‘رەخنە بە زمانی گوڵ’
لەم باسەدا ناچمە سەر شیکردەنەوەی وێناسازیی و میتافۆر وکەساندن و ئانرازەکانی دیکەی جوانکاریی فەلسەفیی لە هۆنراوەکەدا. ئەمە بابەتەکە زۆر درێژ دەکاتەوە، تەنیا شیکاری لۆجیکیی ناوەڕۆکەکەی دەکەم.
وەک وتم و لە ناونیشانەکە دیارە ئەم هۆنراوە دەربارەی دروشمەکەی سبەی: ‘رەخنە بە زمانی گول’ نووسراوە. ئەو ئایدیا یان پرسەی ئەم دروشمە هاروژاندی لام: ئایا لە هەلومەرجی کوردستاندا ، کە لە دوو مانگدا ئاستی ترسناکی تاوانکاریی و گەندەڵییەکەم بۆ روون بۆوە، چۆن دەکری رەخنە بە زمانی گول بگریت؟
دیارە رامانی لۆجیکی ریگە نادا یەکسەر ئەمە رەفز بکەیت. رەخنە بە زمانی گوڵ دروشمێکی جوان و ناسکە، بەلام ناکۆکییەکە لەمەوە دروست دەبێت: واتە لە بارکردنی ئەرکی رەخنە لە ناسکیی و جوانیی و لاوازیی گوڵ.
کەواتە ناکۆکییە سەرەکییە بە شێوەی لۆجیکی بریتییە لە :
ناسکی زمانی گوڵ خ قورسیی ئەرکی رەخنە
بە کورتی پرسی ئایدیاکە ئەوەیە: کە من رەخنە بە زمانی گوڵ بگرم دەتوانم چ جۆرە رەخنەیەک بە بگرم، تا چ ئاستێک رەخنە بگرم؟
ئەم پرسیارە خۆی پرسیار دەربارەی پیناسەی ئایدیا دروست دەکات. ناکرێ هیچ دروشمێک. دیاردەیەک، ئەرکێک، پەیامێک، ئامانجێک هەروا بە رووتیی، بە دابراوی، بە خەیاڵی بسەپێننین یان قبوڵ بکەین.
بەڵکو وەک لە زۆر شوێنی تردا باسم کردووە هەمیشە دانانی لە چوراچیوەی بوونیاریی [وجودیی] چوار دامێنی فەلسەفیدا پێویستە:
１. هەلومەرجی بەرتوانابوونی ئەو ئایدیایە چییە؟ ئەمە لە چوارچێوەی ئایدیای ئەم هۆنراوەیەدا ئەو پرسیارە دروست دەکا: هەلومەرجی بەکارهێنانی زمانی گوڵ تا چەند لە بارە و لە تونادایە؟ تا چەند گوڵ بڕ دەکا بە زمانی خۆی رەخنە بگرێت؟
２. رەوشی بوونی شتەکە، واتە خاسێتە ناوکییەکانی شتەکەو جۆری ژیانی. گوڵ کە بوویەکی ناسک و کەمتەمەن و لاوازو بەدڕک دەورەدراوە، تا چەند دیسانەوە ئەرکی رەخنەی پێ ئەنجام دەدرێت؟
３. ئاارا یان ژینگەی بوون: گوڵ خۆی بوویەکی سەبەخۆی رووت و ئەبستراکت نییە، لە باخا، لە نێوان درکودالا، لە سنووری پەرژینداردا، هەیەو شایانی دەستدرێژیی و رنین و ویشککردنە.
４. ئەرکی بوون: هەموو شتێ ئەرکێکی بوونی هەیە کە ئەرکی سیاسییە واتە بەستراوە بە پرسەکانی هێزو دەسەلاتەوە. هێج ئەرکیکی بوون و ژیان نییە لە کارتیکردن و کۆنترۆلی هێزو دەسەلات بە دوور بێت. زمانی گوڵ راستە دەشێت زمانی ئاشتبوونەوە، ئاشتیخوازیی، رەمزیی تۆلێرانس و دۆستایەتی و خۆشەویستێش بێت. بەلام ئەوە بۆ کەسانێک دەبێت بتوانیت دلدارییان لەگەڵ بکەیت.
بێگومان، من پرۆژەیەکی پێشەکی ئاوام بۆ نووسینی هۆنراوەکە دانەناو وینەکان و هەناگوەکانی زیاتر بە شێوەیەکی خۆرسکیی /ئۆرگانی لە ئایدیا سەرەکییەوەکە وە هەڵگەشاون.
بەلام گەر ‘رەخنە بە زمانی گول’ م کردبا بە دروشمی پرۆژەیەکی رەخنەیی، بێگومان ئەم پرسیارو لێکدانەوانەم دەکردن.
ئئستا دێمە سەر لێکدانەوەی هۆنراوەکە خۆی کە زیاتر ئەم بیرانە روون دەکاتەوە.
ئایدیا:
ئایدیا یان پرسیاری سەرەتایی هۆنراوکە ئەوەیە: تا چەند دەتوانی رەخنە بە زمانی گوڵ بگریت؟ ئەمە رەفزکردنی تێزەکە نییە بەلکو شیکردنەوەی تێزەکە خۆیەتی بە لۆجیکی زمانی گوڵ خۆی.
رەخنە بە زمانی گول کارێكی جوانە، من دەتوانم رەخنە بە زمانی گوڵ بگرم بەلام لەچی؟
وەلامی ئەم پرسیارە بە چەند هەنگاویکی ئۆرگانییدا تێدەپەڕێ:
１. هەنگاوی یەکەم : گوڵ و زمانی هەست
زمانی گوڵ لە دڵ و هەست و خۆشەویستییەوە نزیکە نەک عەقڵ. زمانی خۆشەویستان و خۆشەویستییە. بۆیە نەک هەر پێویستە پیرۆزە.
بەڵی دەتوانم رەخنە بە زمانی گوڵ بگرم بەلام هەموو شتەکان بە پێێ رەوشی بوون و هەلومەرج و ژینگەیان سنووردارکراون. زمانی گوڵیش تا ئاستێک بڕ دەکا و بەس. گوڵ جوانە و لە ژینگەی جواندا سەرهەلدەدات بەلام لە ناکۆکییەکانی ژیان و ژێنگەی بێبەریی نییە. هەنگاوی یەکەم ناچێتە سەر ئەو ناکۆکییانە. بەلکو بوار دەدا گول بە پێی رەوشی بوونی تا ئەوپەڕی هێزو توانستی رەخنەیی خۆی بخاتە کار و حەقیقەتی بوونی خۆی تا ئە پەڕی بە پڕیی بسەلمێنێت.
بە زمانی ناسکی گوڵ دەتوانم رەخنە بگرم لەو بابەتە ناسک و سروشتی و ژینگەییە ناسک یان زبرانەی کە گوڵ پێوەندی دۆستایەتی و خۆشەویستی یان بوونیاریی [وجودیی] لە گەلیان هەیە هەر لە پەپوولەو چویلەکەو کەروێشکەوە تا دەگاتە شنە وباخ و بەهار تەنانەت رێوی و پاییز و رووباریش کە هەموو بابەتی تێکەلێ بیرو ژینگەو بوونی گوڵن:
من ده‌توانم ره‌خنه بگرم به زمانی گوڵ:
له په‌پووله
له پاساری
له په‌ڕه‌سێلکه
له په‌پوو‌سلێمانکه
من ده‌توانم ره‌خنه بگرم به زمانی گوڵ:
له که‌روێشک
له رێوی
له ئاسکه‌کێوی
من ده‌توانم ره‌خنه بگرم به زمانی گوڵ:
له باخ
له شاخ
له شه‌ماڵ و
له رووباریش
له پاییز و
له به‌هاریش
هەنگاوی دووەم : لۆجیکی ناکۆکییە بەهێزەکان
وا بزانم هەنگاوی یەکەم هەقی تەواوی بە زمانی گوڵ دا لە چوارچێوەی بەکارهێنانی ئەوپەڕی ئیمکانیاتی خۆیدا رەخنە لە هەموو ئەو شتانە بگڕێت کە دوور یان نزیکن پێوەندیان بە ژیان و بوونی ئەوەوە هەیە و دەتوانی بە دەنگ، رەنگ، بۆن، بزاڤ و خۆراگرتن دایەلۆگ لە گەڵیان دروست بکات. ئەمە بە پەپوولە دەستی پێکردو بە شەماڵ و رووبار کۆتایی هات. بەلام بێنە بەرچاوی خۆت گوڵ بەدەم شەمالەوە رەخنە لە رووبار دەگرێت و لە پڕێکدا رەشەبایەکی بێ ئامان هەڵدەکات: ئایا ئەمە لۆجیکیی نییە؟ واتە بە پێی لێکدانەوەی عەقڵ و ئەزموون شتێک نییە شایانی روودان بێت؟ یان لەمەش زیاتر کاتێ وەک گوڵە-دوعا لە ئەرزو ئاسمانەوە بەردباران دەکرێت، گوڵی هەژار چ زمانێکی رەخنەیی بۆ دیفاعکردن لە خۆی بەکار بێنێت.؟
ئەمە گوازتنەوە لە زمانی دڵی گوڵەوە بۆ لێکدانەوەی لۆجیکی عەقڵانیی دەکاتە کارێکی ناچاریی. عەقڵ ناتوانێت لۆجیکی رەخنە بە زمانی گوڵ لە ئاستی یەکەم زیاتر قبوڵ بکات:
هه‌رچه‌ند ده‌که‌م عه‌قڵم نایبا
چۆن بتوانم ره‌خنه‌بگرم به زمانی گوڵ
له ره‌شه‌با
له‌و به‌ردانه‌ی ده‌بارنه سه‌ر
سه‌ر و سنگ و دڵی (دوعا)
لێرەدا تەواو، عەقل دان بە بنبەستی رەخنە بە زمانی گوڵ دادەنێت. بەلام عەقڵ هەنگاویکی تێروانگەیی [تیۆرییە] و تەنیا لە پراتیکدا راستی سەختی شتەکانمان بۆ ئاشکرا دەبێت.
هەنگاوی سێیەم : ئەزموون
بۆیە دەبێ لۆجیکە تێروانییەکە لە ئەزمووندا بسەلمێنیدرێت.
بۆیە هەر پرۆژەیەکی نوێ کە دادەمەزرێت یەکەمجار ئەزموونێکی پراتیکی بۆ دەکرێت داخۆ کار دەکات یان نا: ئەمە پێی دەوترێ پرۆژەی پێشڕەو [پایەلۆت پرۆجێکت] . لەو لۆجیکە عەقلانییەوە، هۆنراوەکە رەخنەگرتن بە زمانی گوڵ لە گەندەڵیی تاقی دەکاتەوە، گوڵ سەیر دەکاتە ئەرکەکە ئەوەندە قورسە دەرەقەتی نایەو دڵی دەتەقێ و [ڵ] لە وشەی [گوڵ]دا هەڵدەپروچکێت!!، ئەوسا دوای مەرگی گوڵ ئەوە دەمێنێتەوە کە شایانی وەسفی گەندەلانە:
ویستم دوینێ به زمانی گوڵ
ره‌خنه بگرم له گه‌نده‌ڵێ
یه‌که‌م رسته‌م نه‌نووسیبوو
گوڵ هه‌ڵله‌رزی زریکانی:
هاوار،هاوار، چیدی مه‌ڵێ!
من حه‌په‌سام
هه‌تا وه‌ستام
هه‌ناوی گوڵه‌باخ هه‌پروون بوو
[ ڵ] ی ناو دڵی هاته‌ده‌رێ
به‌ده‌م مه‌رگه‌وه پێی وتم:
ده‌فه‌رموو به گوڵی بێ [ڵ]ێ
جوانترین وه‌سفی گه‌نده‌ڵ بڵێ!
هەنگاوی چوارەم: زمانی دڵ
کە زمانی گوڵ سەرناگرێت، نۆرەی زمانی دڵە.
لەگەل ئەو ناکۆکییەشدا کە لۆجیکی یان لێکدانەوەی عەقڵیی لە هەنگاوی دووەمدا دروستی دەکا، بەلام ئـێمە مرۆڤین هەستی یەکتر تێدەگەین و هەول دەدەین و دەبێ هەوڵ بدەین تا ئەوپەڕی زمانی دڵ و سۆزو میهرەبانیی و ویژدان بۆ دایەلۆگی یەکترو نیشاندانی زیانی کارە خراپەکان بەکاربێنین. ئەمە هەنگاوێکی تری تاقیکردنەوەی زمانی دڵ، هەستو سۆزی ئینسانییە لە چوارچێوەی ئەزموونی دەسەلاتی ستەمگەرو گەندەڵی باشووردا:
ره‌خنه ده‌گرم به زمانی دڵ:
دز گوێ ناگرێ له دادو ناڵه‌ی ماڵدزراو
پیاوکوژ گوێ ناگرێ
له ئاه و هه‌ناسه‌ی کوژراو
گه‌نده‌ڵی بۆشی مشه‌خۆر
گوێ ناداته کوشتنی
پاشه‌رۆژی
میلله‌تێکی ئه‌نفالکراو!
حەقیقەتێکی تاڵە. زمانی دڵیش وەک زمانی گوڵ بەرامبەر خۆپەرستی و بێباکی تاوانکاران بەرامبەر قوربانی تاوانەکانیان کەم بڕ دەکات. دز تا بتوانێ بدزێ و بەری تالان و دزییەکەی بپارێزێ و بخواو پێی دەولەمەندتر و بەدەسلاتدار بێت، وازلە دزیی ناهێنێ و بکوژان ئامادەنین تەنانەت چارەنووسی کوژراوەکانیش بۆ رۆڵەو کەسوکاریان ئاشکرا بکەن چ جا باکیان بە نالەی کوژراوو تراژیدیای کەسوکاریان بێت؟ گەندەلانی داگیرکەری مال و سامانی خەلکیش چ باکیان بە ئەنفالی گەلێک و ولاتێک هەیە؟ ئەمانە هیچیان گۆترەبێژیی و گومانکاریی نین: ئەمانە جەوهەری حەقیقەتی زاڵی رەوشی ژیانن لە سایەی دەسەلاتی کوردییدا.
هەنگاوی پێنجەم: زمانی عەقڵ
لە بێهیوابوون لە زمانی دڵەوە، زمانی ویژدان و مرۆڤایەتی و هاونیشتمانیی و هاونەتەوەییبوونی هاوبەشمانەوە، هۆنراوەکە دەچێتە سەر چارەسەرییەکی دایەلۆگی تر: بەکارهێنانی زمانی عەقڵ.
ره‌خنه ده‌گرم به زمانی عه‌قڵ:
ده‌سه‌ڵات تاوێ راده‌چه‌نێ
ئه‌وسا هه‌ر چوارده‌وره‌ی عه‌قڵ
به په‌رژینی تیژ ده‌ته‌نێ
بۆ خۆی یاسای بۆ داده‌نێ!
کە زمانی عەقڵ بەکاردێنین ، کە ئەو هەموو گەندەلی و دزیی و داگیرکاریی و ساختەکاریی و تاوانانە ئاشکرا دەکەین و بۆ دەسەلاتی روون دەکەینەوە کە ئەمە بۆ نەتەوەکەیان و بۆ سومعەو بەرژەوەندیی و عاقیبەتیی خۆشیان خراپە، نموونەی دەسەلاتە ستەمگەرەکانی مێژوو-و ئێستایان بۆ دێنینەوە، هەڕەشەی خۆپیشاندان و بالابوونی نارەزایی خەلک دەکەین، تۆزێ رادەچەنن، گورج دەبن، بەلام تەنیا بۆ ئەوەی میکانیزمێکی بەرامبەر بۆ سەرکوتکردن و بێدەنگکردن دابنێن. عەقل بە تایبەتی عەقڵی بەکۆمەڵ، دەزگایی، بایەخی نییە گەر لە دەستوورو یاسادا بەرجەستە نەبێت. بەلام ئەوان لەمەشدا فێل و ساختەیی و خیانەت دەکەن . یاسا بۆ پەرژینکردن واتە سنووردارکردن و کۆنترۆلی عەقڵ بەکاردێنن، یاسای رۆژنامەگەریی لە جیاتی ئەوەی بۆ زامنکردنی ئازادیی دەربرین و نەهێشتنی پێشێلکاری بەکاربێت بە پێچەوانەوە بەکاردێت. ئەو تێزەی کە عەقڵ دەسەلاتە لە زۆربەی کاتدا دروستە. باشترین و عەقلانیترین پیشنیازو پرۆژە گەر دەسەلاتی جێبەجێکردنی لەگەڵ نەبێت دەبێتە فشە و مایەی بە هیچ زانین و گرنگییپێنەدانی خەلک. عەقڵی بە کۆمەڵیش لە یاسادا پێوسیتی بە زاڵکردن و زامنکردنی هێزو دەسەلاتی گەلە لە لە رێگای دەستوورەوە بۆ ئەوەی جێبەجێبکرێت و نەکرێتەپەرژینی رێگری ماف و ئازادییەکان.
هەنگاوی شەشەم: گوتاری هێزو راپەڕین
چ دەکەی بەرامبەر دەسەلاتێک زمانی گوڵ، زمانی هەست و سۆز، زمانی دڵ، زمانی پەرۆش و میهرەبانیی و هاونەتەوەیی نەزانێت؟ ویژدان بخاتە ژێر پێوە، بەهاکان بمرێنێت، کەرامەت هەڕاج بکات، ولات بفرۆشێت؟ عەقل بکاتە پەرژینی ژیان و ئازادیی؟
ئەی بۆ گوتوویانە: کوتەک لە بەهەشتەوە هاتووە؟ کام دەسەلاتی نادیمۆکراتی بە ئارەزووی خۆی رۆیشتووە؟ کام دز بە خۆشیی خۆی دزییەکانی گەاراندۆتەوە؟ کام مرۆڤکوژ دانی بە تاوانەکانی داناوە، لێبوردنی لە قوربانیان خواستووەو قەرەبووی کردوونەوە؟ کام دیکتاتۆر تا نەخراوە یا خودا نەیتۆپاندووە کورسییەکەی جێهێشتووە؟
بەڵام هێز مەسەلەی عاتیفەو گۆترەکاریی و هەڵەو هەڵەشەیی نییە. پرسی هاوتایی هیزو هەقە، پرسی گۆرانی پارسەنگەکان و دروستبوونی دەرفەتە بە هۆکاری ناوخۆیی و دەرەوەیی. بەلام هێزی گٶڕین هەر دەبێ هی خەلک خۆی بێت، هی شەقام، هی راپەڕین ئەوسا دەسەلات دەبەزێت یان دەبەزێنرێت:
ره‌خنه ده‌گرم به زمانی هێز
هێزی راپه‌رینی خه‌ڵک
ئه‌وه‌نده‌ی ده‌ڵێم یه‌ک، دوو، سێ
ده‌سه‌ڵات بو خۆی ده‌به‌زێ
هەنگاوی حەوتەم : گوتاری ئەزموون و ناکۆکییەکان
جارێکی تر هۆنراوەکە ئەو تێزانەی سەرەوە بە یەکەوە دەخاتە بواری پراتیک وئەزموونەوە. ئەوە دەسەلەمینێت كە ئەوا میکانیزمانەی سەرەوە : زمانی گوڵ، زمانی دڵ، زمانی عەقل و زمانی هێز، هیچ کامیان بواردنی ئەوانی ترو سڕینەوەیان نین. مرۆڤ بوویەکی کامڵە: لە خوێن و گۆشت، لە عەقل و هەست لە خواستی ئاشتیی و توانستی بەکارهێنانی عەقل و هێز بۆ پاراستن و مانەوەو مافی خۆی.
هۆنراوەکە هەر سێ گوتارەکانی سەرەوە کۆدەکاتەوە: پەرژینی عەقلی دەسەلات ، باخی بەهاریی دڵ و زمانی ناسکی گوڵ و پەپوولە دەکاتە سەرپشک.
گومانی نییە پەپوولە دۆستی گوڵە.
ئایا پەپوولە بەرامبەر رەخنەی گوڵ چ دەلێت؟ پەپوولە دۆست و عاشقی گوڵە، بەلام گوڵ نییە. بوونی سەربەخۆو بیری ئازادی خۆی هەیە. ئەوەی پەپوولە لە گوڵدا دەیبینێت گوڵ لەخۆیدا نایبینێت گەرچی ئازاریشی پیوە بکێشێت، پەپوولە ناکۆکییەکانی رەوش و شیوەژیانی گوڵ دەبینێت.
ئه‌م به‌یانییه
له به‌رده‌م په‌رژینی عه‌قڵ، له باخی دڵ، به زمانی گوڵ
ره‌خنه‌م گرت له په‌پوله‌یه
وتی (به خه‌نده‌ی چرپه‌یه)
ئای چه‌ند سه‌یره
ئه‌م گوڵه پاک و ناسکه
خۆی په‌روه‌رده‌ی پیره دڕکه!
تۆ ده‌توانی به زمانی گوڵ
ره‌خنه بگری
له پیره دڕکی پڕ چه‌قڵ؟
پەپوولە سەرسامە کە گوڵ خۆی پەروەردەی پیرەدڕكێکە!! مەبەستم لەم رەمزە لێک نادەمەوەو بۆ خەیاڵ و عەقڵ و هوشیاریی خوێنەری دەهێڵمەوە!! وەک پێادویستی ناسینی رەوش بوونی شتەکان ببۆ شیکردنەوەیان. ئاشکرایە دڕک تا پیرتر دەبێ، جیڕتر دەبێت، چقلەکانی هارترو خۆگرت دەبن، چار تەنیا ئەوە دەمێنێتەوە دڕک راقەنێت یان لە بنەوە ببڕدرێت.
ناسکەگوڵ نەک هەر بە پیرەدڕکی پڕ چقڵ دەورەدراوە، پەروەردەی ئەوانیشە؟ ئایا رەخنە لە پیرەدڕک دەگرێت؟ ئایا بە زمانی گوڵ دەتوانێت رەخنە لە پیرەدڕك بگرێت؟ ئایا پیرەدڕک بەو هەموو چقڵەزۆرو تیژو دوژمنکارانەی دەوری داون و بەکاریان دەهێنێت، باکی بە رەخنەی زمانی گوڵ دەبێت؟ ئایا ئەرکی یەکەمی گوڵ ئەوە نییە خۆی لە ژینگەی پیرەدڕک و چقڵەکانی پاک بکاتەوە؟ بیرلە ستراتیج و دۆستی دروست بکاتەوە؟
هەنگاوی هەشتەم : راپەرینی گەنجان
زیرەکیی پەپوولە کۆتایی بە گوتاری ساوێلکەی زمانی گوڵ دێنێت و ئەو ناکۆکییە کۆنکریتیی و بوونیارییە گەورەو بەرچاوەش ئاشکرا دەکات کە لە رەوشی ژیانی گوڵ خۆی و گوتاری زمانی گوڵ دایە. بۆیە پرۆژەی ‘رەخنە بە زمانی گوڵ’ هەرەسدێنێت. گوڵ خۆشی پێویستی بە هێزێکە لە دەرەوەی خۆی کە لە پیرەدڕك و هەموو دڕکەکان پاکی بکاتەوە. ئەو هێزە گەنجانن. بەیانییەک زوو گەنجان بە تاسەوە دەبنە باخەوان و دەست بە داسەوە رادەپەڕن و گوڵەکان لە درکەکان پاک دەکەنەوە. باخ و گوڵ و پەپوولەو بەهارو رووبارو شنەو پەپووسلێمانکەو هەموو پێکەوە ئازاد دەبن.
به تاسه‌وه
باخه‌وانێکی گه‌نجم دی
به داسه‌وه.
ئەم هۆنراوەیەم لە کۆتایی مارتی ٢٠٠٨ دا نووسیم ، دوای ئەوەی سبەی و رۆژنامە بلاویان نەکردەوە ، وەک دەبینن لە کوردستاپۆستدا لە ٤/٢٤/٢٠٠٨ دا بلاوبۆتەوە.
