دکتۆر کەمال میراودەلی : دەستوور ، دەسەڵات ، دەوڵەت .
بەشی یەکەم :
ئەمەی خوارەوە پوختەی باسێکە دەربارەی ماناو چەمک وئەرکیاریی سیاسیی دەستوور لە پرۆسەی بنیاتنانی دەولەتی مۆدێرن و رێكخستنی بنسازی وبنیاتی دەولەت و دەزگاکانیدا و جەهالەت و دواکەوتوویی بزوتنەوەو دەسەلاتی شاخیی کوردیی لە مامەلەی لەگەڵ پرس و پرۆسەی دەستووردا . . ئەم بەشانە دەگرێتەوە :
١. بنەچەی وشەی دەستوور
٢. مانای فەرهەنگیی و زاراوەیی وشەی دەستوور لە زمانی کوردییدا
٣. مانای فەرهەنگیی و زاراوەیی وشەی الدستور لە زمانی عەرەبییدا
٤. دەستور وەک زاراوەیەکی سیاسیی – ئیداریی
٥. مانای فەرهەنگیی و زاراوەیی وشەی کۆنستیتیوشن لە زمانی ئینگلیزیدا
٦. دەستووررنامە [دەستووری نووسراوو] و دەستووری ماتریالی
٧. ئایا بەریتانیا دەستووریی هەیە ؟
٨. دەستووری مێژوویی : دەستووریی بەریتانی
٩. دەستووریی ساتەوەختی : دەستووریی فەرەنسیی و ئەمریکی
١٠. دەستووری پرۆسەیی
١١ بزوتنەوەی دەستووری [مەشروتیەت] لە دەولەتی عوسمانی و ئێراندا
١٢ یەکەم دەستوورنامەی دەولەتی عوسمانی [مەشروتییەی یەکەم] ١٨٧٦
١٣. یەکەم دەستوورنامەی ئێران [مەشروتە]
١٤. دووەم دەستوورنامەی مەشروتەی دووەمی عوسمانی
١٥. دەستوورنامەی نوێی ئەتاتورکی تورکیا ١٩٢٤
١٦. بنەماکانی دەستوورنامەی تورکیا و کێشەی کورد
١٧. مانای نەبوونی پەیمانی نەتەوەیی لە بزوتنەوەی کوردیدا
١٨. مانای نەبوونی دستوورو دەستوورنامە لە ٢٢ ساڵەی دەسەلاتی کوردیدا
١٩. ئەنجام : پسی دەستوور رو دەولەت و دەستووریزم
٢٠. پرۆژەی دەستوورنامەیەک بۆ کوردستان [بە هەموو بەشەکانیەوە یان هەر بەشێکی رزگار بووی]
١. بنەچەی وشەی دەستوور
وشەی دەستوور لە دوو وشەی [دەست] و [وەر] وەرگیراوە . فەرهەنگە عەرەبییەکان ئەسڵەکەی دەگێڕنەوە بۆ زمانی فارسی و دەست بە مانای [قاعیدە] ، بنەما ، پرینسیپ ، لێک دەدەنەوەو و [وەر] بە مانای خاوەن لێکدەدەنەوە . وشەکە لە ئەسلدا لە وشەی [دەست] و [وەر] کە لە کوردی و فارسیدا هاوبەش و هاوواتایە پێکهاتووە .
٢. مانای فەرهەنگیی و زاراوەیی وشەی دەستوور لە زمانی کوردییدا.
دەست لە کوردیدا زۆر وشەی لیکدراوی لێ دروستکراوە کە گرنگی دەست وەک ئامرازێکی هەرە گرنی جیاکەرەوەی مرۆڤ دەردەخەن، وەک دەسەلات، دەستەبەر، دەسکار، دەستاودەست، دەسکورت، دەسترۆیشتوو، دەستەوکەر، هتد.
دەست لە کوردییدا سەرچاوەی دەسەلات و ئازادی تاکەکەسە . کە دەڵێی : بە دەست خۆمە : واتە خۆم ئازادم کارێک چۆن دەکەم یان بریار دەدەم . ئەم کارە لە دەست مندا نییە : واتە لە سنووری بریاردان و دەسەلاتی مندا نییە . هەموو شتێک بە دەست یان لە دەست سەرۆکەکان دایە: واتە دیکتاتۆرن و هەموو دەسەلاتەکانیان قۆرخ کردووە .
دەستێوەردان : مانای بەکارهێنانی نارەوای دەسەلاتە بۆ تێکدان
ئاخ هەر دەستم بیگاتێ: یان بەردەستم بکەرێ : مانای وایە بتوانم هێزی بەرامبەر بەکار بهێنم
بەردەست کردنی کەسێک شتێك: دەسکەوتنی یان ، توانای بەخاوەنبوون و بەکارهێنانی ، زاڵبوون بە سەریدا .
جگە لەبەکارهاتنی بە مانای دوو دەستەکان لە کوردیدا دەست بە مانای کۆمەلەشتێک بە یەکەوەش بەکاردێ.
وەک : دەسک (دەستک) بۆ کۆمەلە گوڵ یان گیایەک بەیەکەوە ، [دەسکە گول ، دەسکە گیا] .
[دەستە] بە کۆمەڵێ کەس یان شت پێکەوە دەوترێت ، وەک دەستەی یاریزانەکان ،. کە سەرەتای شۆرشی ئەیلولدا [دەستە] ی پێشمەرگە لە ١٠ کەس پێک دەهات ئەو کەسەی ڕێبەری دەکردن پێی دەوترا؛ سەردەستە .
هەروەها (دەست) بە مانای ئەنجامدانی کارێک لە سەرەتاوە تا کۆتایی بە کاردێت : وەک دەستێک کاغەزمان یاری کرد. دەستێکی باشی لێدا .
دەست : ئامرازی گوازتنەوەو ئالوگٶڕێشە : وەک کتێبەکە زۆر دەستاودەستی پێکراوە . دەستاودەستکردنی دەسەلات بە شێوازێکی ئاشتییانە : واتە گوازتنەوەی لە دەستێکەوە [هیزێکەوە ، کەسێکەوە] بۆ دەستێک ، هێزێک ، کەسێکی تر .
دەست : وەک گرنگترین ئامارازی چالاک و بەکاری مرۆڤ لە هەموو ئاستێکی ئەنجامدان و پێوەندی کۆمەلایەتی و دروستکردن و داهێناندا ، وەک کەسێتی مرۆڤیش مانا دەبەخشێت : کە دەلێین دەستپاک : واتە ئەو کەسە لە هەموو مامەلەیەکی ژیانیدا لەگەڵ کەسانی تر پاکەو جێی متمانەیە . و هێزی دەست بۆ خراپەو کاری ناشیرین بەکار ناهێنێت .
خۆ ‘ دەست ‘ لە مانای حەزو سیکسێش بە دەر نییە : وەک دەستبازیی و دەست …..
[وەر] لە کوردیدا بە مانای هەبوون ، خاوەنبوون بە کاردێت . هونەروەر واتە کەسێ هونەری هەبێت ، خاوەن هونەر ، بەهرەوەر یانی بەهرەدار .
[دەستەوەر] ، کە ئەسڵی وشەی دەستوورە ، واتە هەبوونی کۆمەڵە شتێکی بەیەکەوە ڕێکخراو . ئەمەش مانای سەرەکی و بناغەیی مانا زاراوەییەکەی دەستوور هەم لە زمانی کوردیدا و هەم لە وەرگیراوە عەرەبییەکەی و لە وشەی [کۆنستیتوشن] ، یان [کۆنستیتیوشن] ی ئینگلیزیشدا پێک دێنێت .
مانا زاراوەییەکەی دەستوور لە زمانی عەرەبیدا کە لە فارسی وەرگیراوە بریتییە لە بنەمای کار ، قاعیدە یەک کە بە پێی ئەو قاعیدەیە کارێک رێکبخرێ یان بکرێت . ئەمەش هەمان مانا زاراوەییە کوردییەکەیە . لە کوردیدا دەستوور بۆ زۆر کارو چالاکی رێکخراو بەکاردێت . وەک ( دەستووری میوانداری ) لە کوردستاندا ، واتە چۆن میوان پێشوازی دەکرێن ، خزمەتدەکرێن و بەرێدەکرین ، دەستووری ژنخوازیی ، دەستووری راو ، دەستووری زەماوەند . هەروەها دەستوور وەک کردار یان فەرمانیش بەکاردێت ؛ وەک : میری بۆتان دەستووری دا میهرەژانی نەورۆز دەستپێبکرێت ، پاشا دەستووری دا کەس لە شاردا نەمێنیت . لێرەدا دەستوور مانای فەرمانیکە یان هەر پرۆسەیەکە کە دەبێ جێبەجی بکرێت . هەروەها دەستوور لە کوردیدا بە مانای روخسەت ، رێگەپێدانیش بە کار دێت . دەستووری پێدام بچمە ناوباخەکە ، واتە روخسەتی دامێ ..
لە هەموو ئەمانەوە لە بەکارهینانی میللیدا وشەی دەستوور مانایەکی زاراوەیی نیمچە یاسایی وەرگرتووە . وەک دەڵێین : بە پێی چ دەستوورێک ئەمە رەوایە ؟ واتە بنەماو پێکهاتە دیاریکەرەکانی رەوایی ئەم کارە چین ؟
هەروا دەلێین : دەستووری زمانی کوردی ، بە مانای بنەماو رێوشوێنەکانی زمانی کوردی ، واتە [قواعد] بە زمانی عارەبی .
هەموو ئەم مانایانە : [ دەسەلات ، دەستەی ڕێکخراو ، پرۆسەو بنەمای رەوایی و روخسەتپێدان و رێوشوێنی بابەتێک یان کارێک ] لە مانا زاراوەیی یە یاساییەکەی دەستوورمان نزیک دەکەنەوە کە لەم باسەدا لێی دەدوێین کە بریتییە لە هەبوونی دەسەلات و رێکخستنی بە بنەماو رێوشوێنی پرۆسەیەکی دیاریکراو .
٣. مانای فەرهەنگیی و زاراوەیی وشەی [ الدستور ] لە زمانی عەرەبییدا
مانا عەرەبییەکانی وشەی دەستوور – یش وەک لە هەندێ فەرهەنگی عەرەبیدا دیاریکراون ئەمانەن :
الدستور – دستور :
１. الدستور : القاعدة يعمل بمقتضاها .
بنەمایەک بە پێی ئەو کار بکرێت
２. و الدستور الدفتر تكتب فيه أسماء الجند ومرتباتهم .
دەستوور دەفتەرێکە ناوی سەربازو روتبەکانیانی تێدا دەنووسرێت
３. و الدستور ( في الاصطلاح المعاصر ) : مجموعة القواعد الأساسية التي تبين شكل الدولة ونظام الحكم فيها ومدى سلطتها إزاء الأفراد . والجمع : دساتير .
دەستوور: لە زاراوەی سەردەمدا ، بریتییە لە کۆمەڵە بنەمایەکی سەرەکی کە شێوەی دەوڵەت و سیستمی حوکمڕانیی و راددەی دەسەلاتی بەرامبەر تاکەکان و کۆمەڵ دیاری دەکات .
المعجم : المعجم الوسيط –
1. دستور – ج ، دساتير :
1 – دستور : قاعدة يعمل بها .
دەستوور بنەمایەکە کاری پیبکرێت ،
2 – دستور : قانون أساسي لأمة من الأمم يتضمن طائفة القوانين القضائية والسياسية التي توجه العلاقات بين الرعية والراعي .
دەستوور یاسای بنەرەتی نەتەوەیەکە ئەو جۆرە یاسایانەی دادوەریی و سیاسیی دەگرێتە خۆی کە پێوەندی نیوان دەوڵەت و هاولاتییان رێک دەخات .
3 – دستور : دفتر تكتب فيهاسماء الجند وأرزاقهم
دەستوور: دەفتەرێکە ناوی سەربازو بەشە رزقیانی تیا دەنووسرێت .
4 – دستور : دفتر تجمع فيه قوانين الملك .
دەستوور دەفتەرێکە یاساکانی مەلیکی تێدا کۆدەکرێنەوە
5 – دستور : إجازة .
دەستوور بە مانای روخسەت
6 – دستور : وزير .
دەستوور بە مانای وەزیر .
المعجم : الرائد –
2. دستور :
وثيقة تحدد الهياكل القانونية والسياسية لدولة ما . قد يكون الدستور مكتوبا أو غير مكتوب .
دەستوور بەلگەنامەیەکە هەیکەلی قانوونیی و سیاسیی دەولەتێک دیاری دەکات . دەستوور دەشێ نووسراو بێت یان نەنووسراو بێت .
المعجم : عربي عامة –
٥. دەستور وەک زاراوەیەکی سیاسیی – ئیداریی
ئەو مانا عەرەبییانە ئەوە نیشان دەدەن چۆن لە مانا زاراوەییە گشتییەکەیەوە واتە بنەمایەک یان قاعیدەیەک بۆ کارکردن ماناکەی فراوان کراوە بۆ مانا سیاسییە یاساییەکەی واتە : دەستوری وڵاتێک : ئەو کۆمەلە یاسا بنەرەتییانەی شێوەی فەرمانرەوایی و پێوەندی نێوان دەسەلات وتاک و کۆمەل و سنوورەکانیان و مافەکانیان دیاری دەکات . دەستوور دەشێ بریتی بێت لە دەستوورنامە واتە بەڵگەنامەیەکی نووسراو کە هەموو یاسایەکان لە یەک دۆکیومێنتدا کۆ دەکاتەوە ، یان دەشێ بریتی بێت لە کۆمەڵە یاسایەکی نووسراو یان کارپێکراو کە هەمان دەور دەبینن بەلام لە یەک بەڵگەنامەدا واتە دەستوورنامەیەکدا کۆ نەکراونەوە .
1,544 جار بینــراوە لەڕەهێڵپۆست
