دکتۆر ئارام ڕه‌فعه‌ت : سەرەتایەک بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی شەفافییەت لە ئیدارەکردنی نەوتی هەرێمدا .
خەلەلێکی سیستەمی حوکمرانی‌و سیاسەتی نەوتی هەرێم نەبوونی دەزگا و دامەزراوەی تایبەتە بە توێژینەوە لە سیاسەتی نەوتی هەرێم بەگشتی‌و شەفافییەت لە ئیدارەکردنی نەوتدا بەتایبەتی . گرنگی توێژینەوە لە ئاستی شەفافییەتی نەوت لەوەدایە هۆکارێکە بۆ ئاشنابوونمان لە سروشتی حوکمرانیی وڵات‌و رادەی سوود وەرگرتنی هاوڵاتییان لە داهاتی نەوت . لە جیهاندا دەیان دامەزراوە و ناوەندی تایبەت بەمەسەلەی شەفافییەت کار لەسەر هەڵسەنگاندن و توێژینەوە لەو بوارەدا دەکەن ، بەڵام ئەم جۆرە دامەزراوانە لەکوردستاندا غائیبن . وەک سەرەتایەک بۆ هەڵسەنگاندنی ئاستی شەفافییەت لە هەرێمدا دەکرێت سوود لە پێوەری هەندێک لەو دامەزراوانە ، لەوانەش ” ریسۆرس گۆڤەرنەنس ئیندێکس ” وەربگیرێت . ئەم دامەزراوەیە چوار پێوەری بەکارهێناوە بۆ توێژینەوە و بەراوردکاری لەنێوان ٥٨ وڵاتدا وە ریزبەندکردنییان لەسەر بنەمای شەفافییەت .
پێوەری یەکەم چوارچێوەی یاسایی ئیدارەکردنی نەوتە . نەبوونی چوارچێوەیەکی یاسایی لاوازترین خاڵی سیاسەتی نەوتی هەرێمە . لەراستیدا، حکومەتی هەرێم زیاتر لەسەر بنەمای سیاسەتی ئەمری واقیع کار لەسەر کەرتی نەوت دەکات نەک چوارچێوەی یاسایی . لەلایەکەوە ، نوێنەرانی کورد لەبەغدا نەتوانییانە رەزامەندی عێڕاق بۆ مافی هەرێم لە ئیدارەکرنی نەوتەکەیدا دەستەبەربکەن ، وە نە توانیشیان بەغدا ناچار بکەن دان بە یاسای نەوت‌و غازی هەرێمدا بنێت . جگەلەوە ، حکومەتی هەرێم کار بەبەشێکی بەرچاوی یاسای نەوت‌و غازەکەی خۆیشی ناکات ، لەوانەش دامەزراندنی کۆمپانییایەکی نیشتیمانی‌و سندوقی داهاته نه‌وتیه‌كان .
پێوەری دووەم ئاستی ئاگاداری ڕای گشتییە لە وردەکارییەکانی پەیوەست بە سامانی سروشتییەوە . لەم هەرێمەدا تەنها هەڵقەیەکی زۆر بچوک‌و داخراو ئاگاداری وردەکاری گرێبەستەکان‌و پرۆسەی دەرهێنان و فرشتن و داهاتی نەوتن . ئەو هەلقەیەش لە سەرۆکی هەرێم‌و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران‌و وەزیری سامانە سروشتییەکان پێکهاتووە ، تەنانەت کەسی دووەمی ناو ئەو دەزگایانە ، واتە جێگری سەرۆکی هەرێم و جێگری سەرۆکی حکومەت و بریکاری وەزارەتی سامانە سروشتییەکان زانییارییان لەو بوارەدا نییە و بەئاشكرا بێئاگایی خۆیان لە چۆنییەتی مامەڵەکردن بە نەوتەوە دەربڕیوە . لەراستیدا ، زانیاری و دەسەڵاتەکانی وەزیری سامانە سروشتییەکانیش سنوردارن‌و لە هەندێک مەسەلەی وەک واژۆکردنی گرێبەستەکان‌و بڕی نەوتی فرۆشراو شوێنی هەڵگرتنی داهاتی نەوت تێناپەڕێت . چۆنییەتی خەرجکردن‌و مامەڵە کردن بە خودی داهاتەکەوە بەشێک نییە لە سەڵاحییەتی ئەو وەزیرە و مافی مامەڵەکردن‌و خەرجکردنی داهاتەکە لەدەسەڵاتی حەسری هەر یەک لە سەرۆک و سەرەک وەزیرانی هەرێمدایە .
پێوەری سێیەم ، چاودێریکردن‌و هاوسەنگییە ( چێک و باڵانس ) . چەندە دامەزراوەی جۆراوجۆری وەک ئەنجومەنی پیران ( سێنات) ، پەرلەمان ، دادوەری گشتی ، سندوقی داهات بەشداربن لە پرۆسەی چاودێریکردن و ئیدارەکردنی نەوتدا هێندە بوار بۆ شەفافییەت لەو مەلەفەدا دەرەخسێت . دامەزراوەی لەو جۆرە وەک فیلتەری جۆراوجۆر بۆ داڕشتنی سیاسەتی نەوت رۆڵ دەبینێت‌و ناهێڵیت هەموو دەسەڵاتەکانی پەیوەست بەنەوت لەلایەن دامەزراوەیەک یان بنەماڵەیەکەوە قۆرخ بکرێن . لەهەرێمدا نە ئەنجومەنی سێنات هەیە و نە سندوقی داهات ، وە دامەزراوەی پەرلەمان و دادوەری گشتی لاوازو بێدەسەڵات‌و پاسیفن‌و توانای چاودێریکردنی سامانە سروشتییەکانی نییە . پرۆسه‌ی نه‌وت به‌گشتی بێ هیچ جۆرە چاودێریی هاوسەنگییەک لەلایەن دامه‌زراوه پەیوەندیدارەكانی هه‌رێم بریاری له‌سه‌ر ده‌درێت‌و به‌ڕێوه‌ده‌برێت .
پێوەری چوارەم سروشتی حوکمڕانی وڵاتە . هەرێمی کوردستان لەقەیرانێکی قوڵی حوكمڕانیدا دەژیت . لەسەر ئاستی عێڕاق زۆرینەی کێشەکانی چارەسەرنەکراون‌و بە هەڵپەسێردراوی ماونەتەوە . نزیک بە سێیەکی خاکی باشوری کوردستان لەدەرەوەی حوكمڕانی هەرێمدایە . لەهەرێمدا دوو حیزبی دەسەڵاتدار دەستییان بەسەر زۆرینەی جومگەکانی ژیان و ژیاری خەڵکیدا گرتووە . ئەم قۆرخکارییەی دەسەڵات زەمینەی خۆشکردووە بۆ تەوزیفکردنی سامانی نەوت بۆ کۆنترۆڵکردنی زیاتری کۆمەڵگای کوردستانی . هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات نەیانتوانییوە لە سەر شێواز و سیستەمی حوکمرانی کوردستان رێک بکەون و زیاتر لە ٢٢ ساڵە هەرێم لەفەراغێکی دەستوریدا دەژیت . هەموو ئەوانە بەسەریەکەوە کاریگەری نەرێنی لەسەر شەفافییەت لە ئیدارەکردنی نەوتدا دروستکردووە .
