دکتۆرکەمال میراودەلی : خوێندنەوەی قورئان بە قورئان .
بەشی سێیەم
ئەسڵ و ماناکانی وشەی قورئان : پوختەی بیروراکان
ا. قورئان لە قرأ – وەیە بە مانای کۆکردنەوەو لێکدان و پێکەوەبەستن و رێکخستن [جمع و ضم و تالیف] [ابوعبیدە]]
] قورئان لە قرأ – ەوەیە بە مانای بەخۆگرتن و هەڵگرتن [ابوعبیدە]٢.
٣. قورئان لە قرین – ەوەیە بە مانای قرائن: بەڵگەی هاوبەندو یەکتر سەلمێنەرو لێكچوو [الفرّاء]
٤. القرآن لە ئەسڵدا هەمزەی نییەو قوران – ە، ناوێکی تایبەتییە بۆ ئایات و کتێبی قورئان و لە وشەی قرأ – وەرنەگیراوە. [الشافعی]
٥. خوێندنەوەی قورئان بە هەمزەوە هەڵەیەو دەبێ بوترێ [قوران] نەک [قورئان] [ابن کثیر]
٦. القرآن لە ئەسڵدا هەمزەی نییەو قوران – ە و ئەسڵی عەرەبی نییەو لە وشەی [ قەریانا ]ی سریانی وەرگیراوە بە مانای خوێندنەوەی کتێبی پیرۆز و دەرس [ ئیسکلۆپیدیای ئیسلام]]
٧. القرآن لە [قرأ] – ەوەیە بە مانای [قراءـة] خوێندنەوە . [مانای تازەی قورئان و رای زۆربەی موفەسسیران].
هەرچۆنێ بێت، لە پرۆسەی تەفسیرە جیاوازەکاندا قورئان ئەم مانایەی دوایی بە تەواوەتی وەرگرت . بەلام لە سەدەکانی زوودا کە خوێندەوار و کتێب دەگمەن بوون ، خوێندنەوە زیاتر بە مانای وتنەوە بووە [تلاوـة] ، وەک دواتر باسی دەکەم نەک خوێندنەوەی کتێب .
بە کورتی دوو مانای سەرەکیی قورئان : خوێندنەوەو کۆکردنەوەو رێکخستنن ، جیاوازن بەلام دژ بەیەک ناوەستن و یەکتر تەواو دەکەن . مادام هەردووکیان لە قورئان خۆیدا هەن دیارە ناشێ هیچ کامیان فرامۆش بکەین بەلام دیارە ئێستا جەخت لەسەر گرنگیی مانای خوێندنەوە [قراءة] دایە . وشەی قورئان ٦٨ جار لە قورئاندا ناوی هاتووەو ئیستا هەموویان – دووانیان نەبێت وەک خوێندنەوە لێکدەدرێنەوە .
ئەنجامگیریی تەفسیریی و ئاکامەکانی .
. ١. ئیشکالی تەفسیری مانای قورئان وەک کۆکردنەوەو رێکخستن
بەلام گرنگ ئەو ئەنجامگیرییە تەفسیرییەیە کە لەم دوو مانایەوە بۆ پێناسەی قورئان وەک تێکست کراوە . لە مانای کۆکردنەوەو لێکدان یان پێکەوەبەستن [تالیف] ئەو ئەنجامە وەرگیراوە کە ئەو ناوە پێناسەی راستیی یان رەوشی خڕکرنەوەو تێکستاندنی قورئان دەکات
[[ فسمي القرآن قرانا ، لأنه جمع القصص ، والأمر والنهي ، والوعد والوعيد ، والآيات والسور: بعضها إلى بعض ]]
قورئان ناونرا قورئان چونکە کۆکراوەی چیرۆک ، و فەرمانی کردن و نەکردن [ئەمرونەهی] و بەلێن و هەڕەشەو ئایات و سورەتەکانە هەندێکیان لەگەڵ هەندێکی تردا
[وقد قيل: إن اسم القرآن مشتق من القرء بمعنى الجمع؛ لأنه جمع ثمرات الكتب السماوية السابقة]]
هەروەها دەوترێ کە ناوی قورئان لە القرء وەرگیراوە بە مانای کۆکردنەوە ، چونکە بەرهەمی کتێبە ئاسمانییەکانی پێشووە .
لێکدانەوەیەکی سەرەتایی :
١. ئەمە گەر پێناسەی تەواویش نەبێت رەوشی هەبوونی تێکستیی قورئان وەک کۆمەلە بابەت و چیرۆک و ئایاتێکی کۆکراوە دەردەخات . لەمەوە ئەو پرسیارە دروست دەبێت : ئەم کۆکردنەوەو بەسەریەکخستن و رێکخستنە [تالیف] کێ کردوویەتی، کەی، چۆن کراوەو بە چ پرۆسەیەک و کاریگەری ئەم پرسانە لەسەر دیاریکردنی رەوشی تێكستبوون و بە کتێببوونی قورئان چییە ؟
٢. لە رووی ناوەرۆکیشەوە مەبەست لە مانای کۆکردنەوەو رێکخستن وەک کۆکردنەوەو رێكخستنەوەی چیرۆک و ئەحکام و وەحییە پێشینەکان کە بۆ خودا بۆ پێغەمبەرانی پێش محەممەدی ناردوون ، لێکدەدرێتەوە . ئەمەش پرسی [نێوتێکستی] ، واتە پێوەندی تێکستکاریی قورئان بە تێکستەکانی پێش خۆیەوە ، وەک میتۆدێکی پێویست بۆ دیراسەی قورئان دێنێتە ناوەوە . دوایی مانای ئێنتەرتێکسواڵیتی روون دەکەمەوە . راستی قورئان مەرجەعییەت دەدا بە تێکست و خوێندنەوە پێشینەکان لە کاتی گومان لە هەر ئایەتێکدا :
فان كنت في شك مما أنزلنا إليك فاسالِ الذين يقرؤون الكتاب من قبلِك}
[يونس: 94]،
گەر گومانت لەوە هەیە کە بۆمان ناردوویە خوار، پرسیار لەوانە بکە کە پێش تۆ کتێب دەخوێننەوە.).)
٣. کۆکردنەوەو زیادکردن و خستنەسەرو رێکخستن ئاماژەیە بۆ پرۆسەو بۆ کاری پچڕ پچرو دووبارەبۆوە. ئەمەش هەر لە ناوەکەوە ئەوە دەگەیەنێت کە قورئان وەک وەحی بە یەکجارو لە یەک کات و شویندا نەهاتووەو ئەنجامی پرۆسەیەکی دوورو درێژ بووە.
٤. هاوشێوەیی و هاوواتایی وشەی قورئان لەگەڵ وشەی [قارینا] ی سریانی کە مانای خوێندنەوەی کتێىی پیرۆزو دەرس دەگەیەنێت، ئەو ئەگەرە بەدەستەوە دەدات کە قورئان بە بەدواکەوتنی مودیلێکی یان تێمپلەیتێکی تر دەستی پێکردبێت، کە دەشێ هەم ناوەکە هەم کرداری وەرگرتن و کۆکردنەوەکە و کردنی بە (دەرس) بۆ وتنەوە، بنەمایەکی لە پێشینەی فێرکردن و رێکخستن و وتنەوەی [تەورات] و [ئینجیل] و [زەبوور] دا، کە قورئان خۆی زۆر جار نزیکیی خۆی بۆیان دەردەبرێت، هەبێت. ریوایەی سورەتی [علق] کە هاتنەخوارەوەی ئەم ئایەتەو رووداوەکەی لە کاتی و دوای هاتنەخوارەوەی لە زمانی[عائشە] ەوە دەگێڕێتەوە، زیاتر ئەم بابەتە روون دەکاتەوە. دوایی لە تەفسیری ئەم سورەتەدا باسی دەکەین.
٣. ئیشکالی لێکدانەوەی قورئان بە مانای خوێندنەوە
١.دیارە مانای خوێندنەوەش لە کاتی دەرکەوتنی قورئاندا بە مانای خوێندنەوەی ئێستا نەبووە کە زۆر مانای هزریی و ئەکادیمی و تیۆریی قووڵی لەخۆ گرتووە. خەلک نەخوێندەوار بوون، بە پێی قورئان [محمد] خۆشی نەخوێندەوار [امی] بووە. لەبەر ئەوە خوێندنەوەی ئەوسا بە مانای [وتنەوە بە دەنگ] لێکدراوەتەوە کە بە عەرەبی [تلاوة] ی پێ دەوتراو ئێستاش خوێندنەوەی قورئان بە دەنگ هەروای پێدەوترێت.
هو الذي بعث في الاميِين رسولا منهم يتلو عليهم آياته ويزكِيهم
( ئەو خوداوەندەی لە ناو [عەرەبی] نەخوێندەوار خۆیاندا پەیامبەرێکی بۆ ناردن ئایاتەکانی بۆ دەوتنەوەو دڵی پاک دەکردنەوە.)
أولم يكفِهم أنا أنزلنا عليك الكتاب يتلى عليهم إ العتكبوت (٥١)
(ئەوە بەس نەبوو بۆیان ئێمە کتێبێکمان بۆ ناردیە خوارەوە بۆیان دەوترێتەوە!)
وەک دەبینین لە قورئاندا [تلاوة] و کرداری [یتلو] ش بەکار هاتووە، لەبەر ئەوە ئاشکرایە کە زۆربەی کات [قراءة] بە مانای [تلاوة] هاتووە نەک بە مانای خوێندنەوەی تێکستێکی نووسراو بە مەبەستی تێگەیشتنی.
٢. تەلاوەت/وتنەوەی قورئان بەدەنگ وەک هۆیەکی سەرەکی بۆ پاراستنی قورئان لە [سنگی] سەحابەو ئەو کەسانەی قورئانیان لەبەربووە. ئەمە هەنگاوی یەکەم و قۆناغی یەکەمی پاراستنی قورئان بووە. [حفظه في الصدور]. . دیارە لەبەر نەخوێندەواریی، [تەلاوەت] رێگای بلابوونەوەی قورئان بووە بۆیە (تەلاوەت) خۆی دوایی بۆتە هونەر یان زانستێکی قورئانیی وەک هونەری [تەرتیل و تجوید) ی قورئان.
٣.دیارە بە مانای فەرهەنگیی ئێستا بۆ بەدیهێنانی مەرجی خوێندنەوە : دەبێ کەسانێک هەبن خوێندەوارییان ئەوەندە هەبێت بتوانن تێکستێکی نووسراو بخوێننەوە. دووەمیش: دەبێ کتێب و بابەتی نووسراو هەبن کە هەردوو مەرجەکە لە سەردەمی پێغەمبەردا نەبوون. دەربارەی ئەو ئایەتەی سەرەوە کە خوداوەند لە ناو نەخوێندەواراندا پەیامبەرێکی بۆ ناردن، [تەفسیری طەبەری] زۆر ریوایە دێنێتەوە کە مەبەست لە الْأُمِّيِّينَ عەرەبەو بۆیە وایان پێوتراوە چونکە کتێبیان نەبووە بیخوێننەوەو نەیاندەتوانی کتێب بخوێننەوە.[ئەو ئوممەتە ئوممین و کتاب ناخوێننەوە]]:
26407 – حدثنا بشر , قال : ثنا يزِيد , قال : ثنا سعيد , عن قتادة { هو الذي بعث في الاميين رسولا منهم } قال كان هذا الحي من العرب أمة أمية , ليس فيها كتاب يقرءونه , فبعث الله نبيه محمدا صلى الله عليه وسلم رحمة وهدى يهديهِم بِه . * حدثنا اِبن عبد الأَعلى , قال : ثنا ابن ثور , عن معمر , عن قتادة { ) قال : كانت هذه الأمة أمية لَا يقرءون كتابا .
http://www.alro7.net/ayaq.php?aya=2&sourid=62
جیاوازییەکەی [تلاوة] لەوەدایە کەسێکی نەخوێندەوار کە کەم یان زۆر قورئانی لەبەربێت دەتوانێ ئەو سورەت وئایاتانە [تەلاوە] بکات کە لەبەرنی بە بێ ئەوەی کە هیچ لێشیان تێ بگات، بەلام خوێندنەوە تەنیا بە چاوەو هی بابەتی نووسراوەو بە مەبەستی تێگەیشتنە، لە کاتێکدا کوێرەکان بوونە قورئانخوێن و قورئانلەبەری باش . ئێستاش لە کوردیدا ناوی [حافز] بەو کوێرانە دەوترێ کە قورئانیان لەبەرەو بە دەنگ دەیخوێننەوە. هەروەها لە مـێژووی قورئان – ەوە دەزانین کە تەنیا لە سەردەمی خەلیفە عثمان دا قۆناغی نووسینەوەی قورئان ، پاراستنی لە دێری نووسراودا، [حفظه في السطور] دەستی پێکرد بەلام ئەمە مانای دەستپیکردنی سەدەی نووسین و خوێندنەوە نەبوو. هەموو مرۆڤایەتی دەبوو بۆ ئەم ئامانجە چاوەرێی داهێنانی کاغەزو چاپ و قوتابخانە بکات تا خوێندنەوەو نووسین مانای گشتیی خۆیان وەربگرن.
٤. مادام خوێندنەوە بە نووسین و نووسراوەوە بەندە، ئەوا پێویستە مانای [قرائە] وەک خوێند نەوەی کتێب و مانای کتێب لە قورئاندا تێبگەین. گەر سەرنجی ئەو ئایەتەی سەرەوە
هو الذِي بعث في الامِيِين رسولا منهم يتلو عليهِم اياته ويزكِيهِم
و تەفسیرەکەی کای طبری و تفسیری جلالین و هی تر بدەین، هەروەها ئایەتی: أولم يكفِهم أَنا أنزلنا عليك الكتَاب يتلى عليهم إ العتكبوت(٥١)
تێدەگەین کە مەبەست لە [کیتاب] کتێبی ئاسمانیی، کتێبی دینیی، قورئان خۆیەتی، نەک کتێب بە مانای گشتی کە ئەو چەمکە هەر نەبووە. عەرەب ئوممی بوون چونکە کتێبی پیرۆزیان وەک جوولەکەو مەسێحییەکان و زەردەشتییەکان نەبوو تا بیخوێننەوە، خودا لە ناو خۆیاندا پێغەمبەرێکی ئوممی هەڵبژاردو کتێبی بۆ ناردو فەرمانی پیدا کە بیخوێنێتەوەو بۆیان بلێتەوە. لەمەوە هەندی رۆژهەلاتناس باوەڕیان وایە کە ئوممی مانای کەسێک نییە کە خوێندەواری نەبێت بەلکو کەسێکە کە ئاگاداریی کتێبە ئاسمانییەکان نەبێت. چونکە خوێندەواری لە کۆندا کەم یان زۆر تەنیا خوێندەواریی دینیی بووە لە پاڵ بوونی ئەفسانەو شیعر و فەرهەنگی میللی بە شێوەی نەنووسراو.
٥. [کتاب] ناوێکی تری قورئانە. راستیی دوو ناوی هەرە سەرەکی قورئان : قورئان و کتاب – ن. لێرەدا گەر بگەرێینەوە بۆ ناوە سریانییەکە کە [قەریانا] مانای خوێندنەوەی کتێبی پیرۆز بووە، بۆمان روون دەبیتەوە کە لە قورئانیشدا خوێندنەوە مانای تەلاوەتی قورئان و، کتاب [یان نامەی نووسراو] مانای کتێبی ئاسمانیی: قورئان، تەورات، ئینجیل یان هەر کتێبێکی تری پیرۆز دەگەیەنێت.
٥. خوێندنەوەی کتێبی پیرۆز خۆی لە خۆیدا ئامانجە: بۆ تێگەیشتن و گەیاندنی پەیامی خودایە. لێرەدا، خوێندنەوە بە پێوەندی لەگەڵ (کتێبی نووسراو) مانای تایبەتی دەگەیەنێت. [کتاب] یان پەیامی ئاسمانی بە پێناسەی سەرەتایی: خۆی لە خۆیدا ئامانجە: بۆ ڕێگا روونکردنەوەو رزگاری مرۆڤە لە کوفری شەریکایەتی و جەهالەتی خودانەناسیی. بۆیە بۆ پەیامبەران و هاوەلانیان خوێندنەوەی کتێب تەنیا تەلاوە نییە، بەلکو روونکردنەوەو لێکدانەوەو فێرکردنیشە. لەمەوە هایریارکییەکی زانین دروست دەبێت؛ ئەو سەربژاردە کەمەی کە دەتوانن لە پەیامی خودا بگەن ، بیخویننەوە، بیپارێزن و بیگەیەنن و روونی بکەنەوەو خەلکی عامەش کە دەبی گوێ لە ئەوان بگرن و باوەڕ بە تواناو شارەزایی ئەوان بێنن لە گەیاندنی پەیامی خودادا
٦.ئەو ئیشکالەی لەمەوە لە قورئاندا دروست بووە پێوەندی بە وەسفکردنی محەممەدەوە وەک (ئوممی) هەیەو لەو ئەرک و پەیامەی گرنگەی خوێندنەوەو گەیاندن و روونکردنەوە فێرکردن دایە. گەر بگەرێینەوە بۆ ئەو ئایەتەی لە سەرەوە هێنامانەوە تەواوی ئایەتەکە ئاوایە:
هو الذي بعث في الاميين رسولا منهم يتلو عليهِم آياته ويزكيهم ويعلمهم الكتاب والحكمة وإِن كانوا من قبل لفي ضلال مبِين
لەو جیاوازییەی لە سەرەوە لە نێوان [تەلاوەت] و [خوێندنەوە] دا کردم ، تا نیوەی ئایەتەکە ئیشکالی نییە واتە کەسیک [ ئوممی] ش بێت دەتوانێت : ئایاتی خودا لەبەر بکات و دوایی بۆ خەڵکی بلێتەوە، بەلام بەشەکەی دوایی
ويعلمهم الكتاب والحكمة وإِن كانوا من قبل لفي ضلال مبِين
( کتێب و حیکمەتیان فێر دەکا لە کاتێکدا پێشتر لە گومرایی یەکی ئاشکرادا بوون )
جیاوازیی هەیە . تەلاوەی قورئان لە خوێندنەوەو فێرکردنی جیاوازە . فێرکردن و رێگاروونکردنەوە بە ئایاتی کتاب لە رووی مەنتیقی عەقلی مرۆڤ و زمانەوە. پێویستی بە خوێندەواریی هەیە. لێرەدایە ، کە لە زۆر شوێنی قورئاندا ، مەودا زمانییەکەی قورئان دەگاتە بەربەست و بنبەست و تەفسیری دینیی پەنا بۆ (مێتازمان) یان [سوپەرتێکستی] ، تێکستی سەرووی زمان ، دەبات بۆ چارەسەری ناتەواویی و ناکۆکییەکانی زمان .
هەر ئەم ئیشکالەش لە تەفسیری ئەوەی زۆر لە قورئانناسان وەک یەکەم ئایەتی قورئان ناسیویانە هەیە :
اقرأ باسم ربك الذي خلق ، خلق الانسان من علق ، اقرأ وربك الاكرم ، الذي علم بالقلم ، علم الانسان ما لم يعلم . [سورەالعلق)
لێرەدا مەبەستم تەفسیری ئایەتەکە نییە . مەبەستم تەنیا لێکدانەوەی مانای [اقرأ ] ە بە پێوەندی لەگەڵ ئەو دوو ئیشکالەی لە سەرەوە باسم کردن : پێوەندی خوێندنەوە بە نووسینەوە و دووەم : وەسفکردنی محەممەد بە ئوممی .
بۆ یەکەمیان ئاشکرایە لێرەدا واتە لە سیاقی ئایەتەکاندا و پێوەندی رستەسازیی وشەکاندا، [اقرأ] بە مانای خوێندنەوەی بابەتی نووسراو دێت ؛ چونکە اقرأْ لەگەڵ تعلیم و قەلەم پێکەوە هاتووە : ئەو سێیانە : قەلەم نووسین خوێندنەوە فەزای نووسین و فێربوون دروست دەکەن . کەواتە بە بێ گەڕانەوە بۆ هیچ لێکدانەوەیەکی مێتازمانی یان سوپەرتێکستی یان ریوایەتی مێژوویی و سوپەرناتورالی ، دەتوانین ئەوە دابمەزرینین کە مانای اقرأ خویندنەوەی کتێبە ، بابەتی نووسراو بە قەلەم ، وەک ئامرازی فێر کردن لە لایەن خواوە .
بەلام لێرەدایە کە ئیشکالی دووەم دروست دەبێت : کە محەممەد ئوممی بووبێت و ئەوە یەکەم ئایەت بێت خودا لە رێگەی جوبرائیلەوە یان وەحییەوە بۆی ناردبێت ئەی کە ئوممی بووبێت چۆن بیخوێنیتەوە ؟
تەفسیرە میتازمانییەکە یان دینییەکە ئاشکرایە : بەلام من وتم وەک تێکستی زمان سەرنجی ئایەتەکان دەدەم. چۆن لە چوارچێوەی ئەم پێنج ئایەتەدا کێشەی ئوممی بوونی محەممەد حەل دەکرێت : چۆن ئەم کێشەیە کار دەکاتە سەر تەفسیرەکە؟ یان بۆ دەبێ کاری تێبکات؟ وەلامی ئەم پرسیارانە بەبێ روونکردنەوەی ئەو تایبەتمەندییانەی تێکست یان ئاخاوتنی قورئانی لە پرۆسەی مێژووییبوونیدا وەریان گرتووەو لە تەفسیرەکان و زانستی تەفسیر و تەئویلدا رەنگیان داوەتەوە ، مومکین نابێ .
ئەمانە چەند ئایەتی ئاشکران : داوا لە محەممەد دەکات
بخوێنەوە بە ناوی ئەو خودایەی ئافەریدەی کرد ،
مرۆڤی ئافەریدەکرد لە تنۆکەخوێن ،
بخوێنەوە بە ناوی خوداوەندی بەخشندەترین ،
کە فێری کرد بە قەلەم ،
فێری مرۆڤی کرد ئەوەی نەیدەزانی .
بەلام دیارە موفەسسیران بەمە وازناهێنن ؛ دەیان ریوایەت و لێکدانەوە تێکەلی ئەم مانا جوانە دەکەن ئەمەش لە بەر تەبیعەتی تێکست و ئاخاوتنی قورئانی یەوە یە کە زمانەکەی تەنیا ئامرازیكی ئاسایی دەربڕین نییە ، شیعرێک نییە تەنیا بۆ دەربرێنی هەست و بیرو زانینی دانەرەکەی دانرا بێت ، بەلکو بە پێی خوێندنەوەی جیاوازی خوێنەرەوەکانی تایبەتمەندییەکان و سەر – تێکستەکانی خۆی دەخاتە کار و تەفسیرەکان ئاقارو ئامانج و ئەنجامی جیا بەدەستەوە دەدەن
لە بەشی داهاتوودا باسی ئەو تایبەتمەندییانەی تێکستی قورئانیی دەکەم و چەند تەفسیرێکی ئەم سورەتە، سورەتی [عەلق] وەک نموونە دەخەمە روو .
