عەتا قەرەداخی : هەڵبژاردن بۆ ؟ .
رەنگە وەڵامدانەوەى ئەم پرسیارە لە بارە راست و دروستەکەیدا ئاسان بێت ، راستەوخۆ بگوترێت هەڵبژاردن لە پێناوی ئاڵوگۆڕکردنی دەسەڵاتدا دەکرێت بەڵام لە وڵاتێکی وەکو عێراقدا بە هەرێمی کوردستانیشەوە دەشێ وەڵامی ئەم پرسیارە بەو جۆرە نەدرێتەوە ، بەڵکو بگوترێت بۆ شەرعیەت دانە بەوەى کە دەسەڵاتی بەدەستەوەیە ، چونکە ئاشکرایە وەڵامدانەوەى ئەم پرسیارە لەسەر بنەمای ئەو واقیعە دەدرێتەوە کە دوای هەڵبژاردن دێتە ئاراوە . ئەوەى تێبینی دەکرێت لەم وڵاتەدا لە دوای هەڵبژاردنەکان تاکو ئێستا شتێکی ئەوتۆ نەگۆڕاوە کە شایانی باس بێت ، بە واتایەکی تر ئەوەى کە گۆڕاوە رەنگە تەنیا سیماو رووخسارەکان بێت یان بە دەربڕینێکی تر کارەکتەرەکان بێت بە بێ گۆڕینی کاری ئەو کارەکتەرانە .
لە راستیدا هەڵبژاردن بنەمای سەرەکی دیموکراسیە ، خاڵی سەرەکیش لە سیستێمی دیموکراسیدا ئاڵوگۆڕکردنی دەسەڵاتە لە رێگای سندوقەکانی دەنگدانەوە . هەروەک ئاشکراشە ئاڵوگۆڕکردنی دەسەڵات تەنیا کاتێک مانای هەیە کە بەرنامەى حکومەت بگۆڕێت ، گۆڕین بەو مانایەی کە لەسەر زەمینەى واقیع ئەوە ببینرێت و رەنگ بداتەوەو هاووڵاتی هەست بەو گۆڕانکارییە بە ئاراستەى باشتر بوون بکات . دیارە ئەو گۆڕانکارییەش لە بەرنامەى بەڕێوەبردنی وڵاتدا دەرئەنجامی دیدو تێڕوانینی جیاوازو جۆراو جۆرە لە کۆمەڵگەدا کە ئەو دیدو بۆچوونە جیاوازانە دەبنە هۆی درووستبوون یان پێکهاتنی دەستەو گروپ و حیزبی جیاواز ، کە دەشێ لەسەر بنەمای جیاوازبوونیان کاربکەن بۆبەدەستهێنانی رای جەماوەر بۆ گەیشتن بە کورسی دەسەڵات ، کە سەرئەنجامیش دوای گەیشتنیان بە کورسی دەسەڵات شێوازی بەڕێوەبردنی وڵات لەسەر بنەمای ئەو جیاوازییانە دابنێنو لەسەر زەمینەى واقیعیش پیادەی بکەن. ئێستا پرسیار ئەوەیە ئایا لە هەرێمی کوردستاندا لە ماوەی بیست و یەک ساڵی رابردوودا لەم رووانەوە هەڵبژاردن مانایەکی هەبووە ؟ ئایا هەڵبژاردن بووەتە هۆی ئاڵوگۆڕکردنی دەسەڵات ؟ ئایا لە بنەڕەتدا تاکو ئێستا بەرنامەیەک یان کارنامەیەکی ئاشکرا هەبووە کە وڵات بە پێی ئەو بەرنامەو کارنامەیە بەڕێوەبرابێت ؟ ئەگەر کارنامەو بەرنامەیەکیش هەبووبێت ئایا تا چەند کاری پێکراوە ؟ ئایا هەژموونی حیزب بەسەر حکومەتدا رێگای داوە حکومەت کەسێتـییەکی ئەوتۆی هەبێت کە هاووڵاتی متمانەى پێی هەبێتء هەست بکات جیگەو پێگەو ئامادەبوونی حکومەت لە حیزب گەورەترە ؟ بەو مانایەی کە حکومەت هی کۆمەڵگەیەو حیزبیش لە بەهێزنرین باریدا رووبەرێک لە کۆمەڵگە دەگرێتەوە .
بێگومان ئەوە ئاشکرایە کە دیموکراسی کەلتوورەو کۆمەڵگە بە رۆژێک ناکرێت بە دیموکراسی بە تایبەتی لە کۆمەڵگە داخراوو کەلتوور خێڵایەتیەکاندا دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە کارێکی ئاسان نییە بە تایبەتیش لەو کۆمەڵگەیانەى وەکو ئێمەدا کە دەسەڵات لە رێگای خەباتی چەکدارییەوە هاتووەو بە عەقڵی شاخ و بە چەمکی شەرعیەتی شۆڕشگێری گەیشتووە بە دەسەڵات و هەمیشە وەها لە خۆی دەڕوانێت کە ئەو رەوایەتی مێژوویی و پیرۆزی مێژوویی هەیەو هەر لەبەر ئەوەش وەها لە خۆی دەڕوانێت کە ئەو پیرۆزی و رەوایەتی شۆڕشگێڕییە دەیکاتە دەسەڵاتێکی نەمرو ، بەردەوامیش هێندە سەیر لە خۆی و لە مێژوو دەڕوانێت کە هەرگیز نەتوانێت بیر لەوە بکاتەوە کە ئەو پێشتر لە پێناوی ئازادیدا خەباتی کردووەو کاتێ ئێستا دەیەوێت رەوایەتی لە مێژوو لە رابردوو وەربگرێت مانای ئەوەیە هەم ئازادی دەکوژێت و هەم خۆی دەخاتە دەرەوەى بازنەى بڕوابوون بە دیموکراسی .
ئێمە دەزانین کاتێ لە ساڵی 1992دا هەڵبژاردن لە هەرێمی کوردستان کرا ، سەرباری بوونی جیاوازییەکی کەم لە ژمارەى دەنگەکانی دوو حیزبە دیارەکەى ئەو کاتەدا ، حکومەتی پەنجا بە پەنجا پێکهات ، کە لە رووی راستیەوە دەشیا ئەو جیاوازییە کەمە بکرایەتە بنەما بۆ بنیادنانی سیستێمێکی دیموکراسی ئەگەرچی لەبارێکی سادەو سەرەتاییشدا بوایە، ئەویش بەوەى ئەو لایەنەی دەنگی زیاتر بوو حکومەتی درووست بکردایەو لایەنی بەرامبەریش ببووایەتە ئۆپۆزسیۆن ، چونکە ئەگەر بڕوامان بە دیموکراسی هەبێت ئەوا ناشێت تەسەوری ئەوە بکەین بە بێ بوونی ئۆپۆزسیۆنێکی چالاک دیموکراسی وەکو ئەوەی پێویستە بوونی هەبێت . کەواتە لێرەوە بە ئاشکرا دەردەکەوێت کە هەر لە پێکهێنانی یەکەم حکومەتی هەرێمەوە لە رووی راستیەوە بنەمای سەرەکی دیموکراسی چاوەڕوانکراو لە کوردستاندا پێش لە دایکبوونی لەباربرا . دواتریش وەکو دەیزانین حکومەتی هەرێم لە نێوان یەکێتی و پارتیدا دابەشکرا بۆ دوو ئیدارەى تووندوتیژی خاسێت تۆتالیتارو شمولی کە لە ناوچەى سەوزدا سیستێمی تاک حیزبی یەکێتی و لە ناوچەى زەردیشدا سیستێمی تاک حیزبی پارتی فەرمانڕەوابوون ئەوەش ماوەیەکی زۆری خایاندو ئەو هەڵسوکەوتانەى کە ئەو دوو حیزبەش لە ماوەی شەڕی ناوخۆو دوو ئیدارییەدا کردیان لە هەموو بنەمایەکی دیموکراسی داماڵرابوو . ئەمە جگە لە پەروەردەکردنێکی نادرووستی حیزبی بە گیانی رق و کینەو تۆڵەسەندنەوە کە تاکو ئێستاش لە نێوان ئەو دوو حیزبەدا ئەو بنەمای نەیارێتی و یەکتر رەتکردنەوەیە زیندووەو ناوبەناو دەگاتە دەمی راگەیانەکانیشیان .
پاشان رێکەوتنی ستراتیژی نێوان ئەو دوو حیزبە دێت . سەرکردایەتی هەردوو حیزب کاتێ باسی ئەو رێکەوتنە دەکەن وەکو رێکەوتنێک باسی دەکەن کە خێرو بەرکەتی بۆ کۆمەڵگەى کوردی هێنا بێت . لە راستیدا ئەگەر وای نیشان بدەن کە ئەو رێکەوتنە کۆتایی بە شەڕی ناوخۆ هێناوە ، ئەوە یەکەم شەڕی ناوخۆ زیاتر بە فشاری دەرەکی وەستێنرا ، دووەم ئەو شەڕە ئەو دوو لایەنە کردوویانە نەک میللەت هەتا لە کۆتایی هاتنیدا منەت بەسەر میللەتدا بکەن . هەرچەندە من پێموایە رۆژێک دێت تاوانبارانی هەموو شەڕە ناوخۆییەکانی کوردستان دەبرێنە بەردەمی دادگا ، بەڵام رەنگە ئەوە کاتێک بێت کە زۆرینەیان لە ژیاندا نەمابن . ئەگەر تاکە سوودێک کە رێکەوتنی ستراتیژی وەکو خۆیان دەیڵین هەیبووبێت وەستانی شەڕی ناوخۆ بووبێت ، ئەوا لە رووی روانین بۆ مەسەلەى دیموکراسی رێکەوتنی ستراتیژی گورزی گورچک بڕی لە بنەماکانی دیموکراسی داوە . چونکە وەکو ئاشکرایە یەکێک لە خاڵە سەرەکیەکانی ئەو رێکەوتنە بەشداریکردنی یەکێتی و پارتی بوو لە هەڵبژاردندا بە لیستی هاوبەش کە ئەنجامی ئەوەش پێکهێنانی حکومەتی هاوبەشی حیزبیی ئەو دوو حیزبە بوو واتە دابەشکردنی هەموو شتێک لە نێوان ئەو دوو حیزبەدا لەسەروە بۆ خوارەوە ، کە ئەوەش هیچ بەهاو نرخێکی بۆ هەڵبژاردن و سندووقەکانی دەنگدان نەهێشتەوە چونکە سندوقی دەنگدان ئەرکی سەرەکی خۆیی لە دەستدا کە بریتیە لە ئاڵوگۆڕکردنی دەسەڵات لە رێگای ئەوەوە . وەکو گوتمان لەهەر سیستێمێکی سیاسیء بەڕێوەبردندا ئەگەر ئاڵوگۆڕی دەسەڵات نەبوو مانای وایە دیموکراسی بوونی نییە . هەڵبەت ئەوە ئاشکرایە کاتێ یەکێتی و پارتی بە پێی رێکەوتنی ستراتیژی بە یەک لیست بەشداری هەڵبژاردنیان کردووەو پێکەوە حکومەتیان پێکهێناوە ، هێشتا نەیانتوانیووە وەکو دوو حیزبی هاوپەیمان بن ، بەڵکو بەرژەوەندی تایبەتی حیزبی و لەوەش تایبەتتر بەرژەوەندی نوخبەى دەسەڵاتداری سەرەوەى هەردوو حیزبەکەو کەسانی نزیکی ئەو دوو بازنەى سەرەوەى دەسەڵات لە هەردوولا سوودمەندبوون لەو حکومەتە هاوبەشە ، کە لەبەرامبەردا رووبەری فراوانی کۆمەڵگە پشت گوێخراوەو ئەوەش رۆڵی کاریگەری هەبووە لە کاڵبوونەوەو تەنانەت هەرەس هێنانی ئینتیمای جەماوەر بەو دەسەڵاتەوە .
دیارە لە هەڵبژاردنی تەموزی 2009 کە لەبەرامبەر لیستی هاوبەشی یەکێتی و پارتیدا لیستی گۆڕان دەرکەوت و توانی چواریەکی کورسیەکان بباتەوە ، وەکو سەرەتایەک دەرکەوت بۆ درووستبوونی رای جیاواز لەبارەى سیستێمی سیاسی و شێوازی بەڕێوەبردنی وڵاتەوە ، بەڵام لەبەرئەوەى لیستی هاوبەش توانی بە تەنیا حکومەت درووست بکات ، ناچار نەبوو بە جیدی گوێ لە دیدوبۆچوونەکانی ئەو ئاراستە نوێیە بگرێت ، هەر بۆیە لە ماوەیەکی ئاسایدا حکومەت درووست بوو کە سەرباری ئەوەى لە دەرەوەى حکومەت ئۆپۆزسیۆنێکی تا ئەندازەیەک بەهێز هەبوو ، بەڵام کاروباری حکومەت جیاوازییەکی ئەوتۆی نەبوو لە چاو پێشتردا. خراپی پەیوەندی نێوان ئۆپۆزسیۆن و لیستی دوو حیزبەکە کە بوونە دەسەڵات لە ماوەی ئەو چوار ساڵەدا لەبارێکی خراپدا بوو ، هەروەک بارودۆخی کوردستانیش بە گشتی بارودۆخێکی بارگاوی کراو بوو بە کێشەو پشێوی و هەڵچوون و داچوونی زۆر کە کەمتر سەقامگیری پێوە دیاربوو . دەسەڵاتی ئەو دوو حیزبەش بە جۆرێک لە خۆیان دەڕوانی کە ئەمان رەوایەتی تەواویان هەیەو چۆنیان بوێت دەتوانن وابکەن. دیارە بۆ هەڵبژاردنی ئەمجارە لە لایەک هەستکردنی پارتی بەوەى کە رێکەوتنی ستراتیژی وایکردووە ئەو سەرباری پاشەکشەى یەکێتی لە رووی دەنگ و جەماوەرەوە لە ئیستیحقاقی خۆی زیاتری بداتێ و لەبەرامبەریشدا لە غیابی مام جەلالدا خراپ خۆ خوێندنەوەى سەرکردایەتی یەکێتی کە بەردەوام خۆیان بە مەغدوور دەزانی وای لێکردن بە لیستی جیا داببەزن ، کە ئەنجامی ئەوەش قورسایی یەکێتی ئاشکرابوو ، بوو بەهێزی سێیەم لە کوردستاندا. کە ئەمە ئەگەر بۆ یەکێتی زەرەرمەند بووبێت ئەوا پێموایە ئەگەر سندوقەکانی دەنگدان پێگەى هەر حیزب و لایەنە دیاری بکات ئەوا بە قازانجی کۆمەڵگەى کوردی دەشکێتەوە چونکە ئەوە سەرەتایەک دەبێت بۆ گۆڕینی نەخشەى سیاسی لە کوردستانداو ئەنجامیش بە قازانجی دیموکراسی دەشکێتەوە کە دیارە لێرەدا مەبەست ئەوە نییە تەنیا شکستی یەکێتی لە قازانجی دیموکراسیە نەخێر ئەوە بۆ پارتیش راستە کە گومانم نییە ئەگەر لەم هەڵژاردنەدا پارتیش هەمان ئەنجامی یەکێتی بەدەست بهێنایە ، ئەوا زەمینەى باشتر بۆ دیموکراسی و بۆ بەشداری هەمووان دەڕەخسا کە ئەوەش زەمینەخۆشکەرە بۆ پێکەوەژیان ئەگەر بە ناچاریش بێت . بۆیە لە ئێستادا گرنگە بۆ یەکێتی دان بە قەوارەی خۆیدا بنێت و چیتر بەو وەهمە مێژووییە نەژی کە ئەو لە رابردوودا چ ئامادەبوونێکی هەبووە چونکە رابردوو تەنیا بۆ رۆمانسیەکان راستە کە بە وەهمی ئەو رابردووە دەژین یان خەون بە گەڕانەوەوە بۆ ئەو رابردووە زێڕینە دەبینن . ئامادەبوونی سیاسی ژمارەى دەنگەکان دیاری دەکات . هەڵبەت وەرگرتنی پۆست لە لایەن یەکێتیەوە بە پێی ژمارەى کورسیەکانی مانای رازیبوونە بە ئەنجامی سندوقەکانی دەنگدان کە ئەوەش مانای داننانە بە دەستبەرداربوونی ئەو پێگە زۆرەى کە پێشتر لە حکومەتدا وەکو سەرۆکی حکومەت و پاشتریش وەکو جێگری سەرۆکی حکومەت هەیبووە . کە ئەوەش وەکو سەرەتایەک بۆ ئاڵوگۆڕکردنی دەسەڵات لە کوردستاندا سەیر دەکرێت و ئەگەر یەکێتی بەو واقیعە رازیبێت ئەوا ئەوە دەبێتە بنەما لە کوردستانداو ئەگەر لە هەڵبژاردنێکی تردا پارتی دیموکراتی کوردستان بوو بە لیستی دووەم یان سێیەم دەبێت ئەویش بە ناچاری ئەو واقیعە قبوڵ بکات . بەڵام ئەگەر یەکێتی بەو بڕیارە رازی نەبێت کە سندوقەکانی دەنگدانی داویەتی ، ئەوا بە هەنگاوێکی نەرێنی بۆی تۆمار دەکرێت و سەرئەنجامیش ناتوانرێت لە داهاتوودا داوا لەو لایەنانەی تر بکرێت دەستبەرداری دەسەڵات بن ئەگەر لە دەنگداندا دۆڕان .
رەنگە هۆکاری سەرەکی دواکەوتنی درووستبوونی حکومەت پەیوەندی راستەوخۆی بەوەوە هەبێت کە ئەم لایەن یان ئەو لایەن نەیانەوێت بە پێی ئەو دەنگانەى بەدەستیان هێناوە پۆست وەربگرن بەڵکو داوای ئامادەبوونی رابردوو، رۆڵ و کاریگەری پێشتریان بکەن کە ئەمەش ناکۆکە لەگەڵ بنەماکانی هەڵبژاردن و بنەماکانی دیموکراسیدا بەجۆرێک کە ئەگەر سندوقی دەنگدان نەکرێتە حەکەم بۆ رێژەى بەشداریکردن لە حکومەتدا کەواتە بەهای هەڵبژاردن چیەو هەڵبژاردن بۆچی دەکرێت ؟
