دکتۆرکەمال میراودەلی : ئێمە نیشتمانمان نییە تا حکومەتی نیشتیمانیی دروست کەین ، تەنیا میرنشینیی کۆلۆنی داگیرکەرانمان هەیە
وتاریکورد ” لەگەڵ دکتۆرکەمال میراودەلی دا
دایەلۆگێکی قووڵ و فراوان دەربارەی رەوش و رووداوەکانی کوردستان لە ٢٠١٣ ٠ەوە بۆ ٢٠١٤
تەوەری دووەم : پێکهێنانی حکومەتی نوێ
بەشی چوارەم
وتاری کورد : دروشمەکەی گۆران حکومەتی هاو – ولاتە ، بەلام ئەوە سێ مانگ زیاتر بە سەر هەڵبژرادندا تێپەریی و هیچ دیار نییە . بەرای تۆ حکومەتی هاو – وڵات یان بنکە – فروان پێکدێت ؟
د . کەمال : رەنگە بۆ جاری سەدەم بێت دووبارەی بکەمەوە گرفتی ئێمە قەیرانی عەقڵە یان قەیرانی دەسەڵاتی رووتی شەخسییکراوە ،
کە بێبەرییە لە عەقل و فەلسەفەو زانست و بنەما دیمۆکراتیی ودەستووریی وئەخلاقییەکان .
سەرەتای عەقڵ ئەوەیە : هەموو شتێ دەبێ پێناسە بکرێ تا مانا بدات یان بزانرێ باسی چی دەکرێ . [ هاو – ولات یان هاو – نیشتمان ] لە دوو بەش پێکهاتووە کە دیارە دووەمیان لە پێشترە :
دەبێ تۆ ولاتت هەبێت تا ببیە هاو – ولات .
نیشتمانت هەبێت تا ببیە هاو – نیشتمان .
ئەوسا دەبێ پێناسەی هاو – ولاتمان بە دەستوور کردبێت ، ئەوسا دەبێت پێناسەی حکومەتمان بە پێی دەستوور و ستانداردی یاسایی جیهانی کردبێت .
ئایا هیچ لەمانەمان هەن : نەخێر .، نەخێر ، نەخێر .
بەلکو لەمەش قەباعەتتر دژی ئەمانەمان هەن : هێزو دەسەلاتی دژ بە بوون بە خاوەنی نیشتمان ، دژ بە هاو – ولاتبوون ، دژ بە حکومەتی سیستمدار .
بۆچی زاراوەی حکومەتی هاونیشتمان بۆش و بێ بناغەیە :
یەکەم : ئێمە نیشتمانمان نییە ، لە هیچ بەشێکی کوردستان نیشتمانمان نییە ، ئەوە لە رۆژاوا گەر سەرکەون خەریکن نیشتمانیک بۆخۆیان بە پێی دەستوورێک دروستدەکەن نەک میرنشێنییەک .
نیشتمان تەنیا زاراوەیەکی جوگرافی نییە ، تەنیا وشەیەکی عاتیفی نییە ، تەنیا هاشوهوشێکی ئایدیۆلۆجی و ئاڵای رەنگاو رەنگ نییە . تەنا بوونی دەسەڵاتێکی دزو گەندەڵ نییە .
ئەو کاتە نیشتمانت هەیە کە پاسپۆرتی نیشتمانەکەت لە گیرفاندا بێت و سەفەری پێبکەیت ولاتانی دنیا متمانەی پێ بکەن . کوردی باشوور بە پاسپۆرتی عیراقی سەفەر دەکەن ، کەوایە بیانەوێت و نەیانەویت هێشتا عێراقین ، تەنیا دەستووری عێراق هەیە لەم هەموو دنیا فراوانەدا کە دانی بە پارچە زەوییەک دانابێت ناوی کوردستان بێت و بەشداریشی کردبێت وەک هاو – ولات لە دەولەتی خۆیدا کە عێراقەو %١٧ ی داهاتی هەردوو بەشە کوردیی و ناکوردییەکەی بداتێ . کەوایە کورد بە دەستووری عێراق ، بە یاسای نێونەتەوەیی ، بە مافی هاو – ولاتبوون ، هاو – ولاتی عێراقە .
ئێمە هێشتا نیشتمانێکی ناسراومان بە یاسای نێونەتەوەیی و بە عورفی نێونەتەوەیی نییە . نێشتمانێکمان نییە دەستووری هەبێت ، سنووری هەبێت ، دەزگاو دامەزاروەی نیشتمانیی هەبن ، ئیرادەی گەلیی و نیشتمانی سەربەخۆی هەبێت ، ئاڵای لە نەتەو ەیەکگرتۆکاندا هەبێت .
دەسەلاتی نانەتەوەیی کورد دوای هەشتا ساڵ کۆلۆنیالیکردن لە لایەن عێراقەوەو ، دوای ئەنفالکردن و ئیبادەکردن ، هێشتا بێئابرووانە یاسای عقوباتی عێراقی بۆ سزادانی خەلکی خۆی بەکاردێنێ .
هێشتا دامەزراوەیەکی هەرە نیشتمانیی گرنگی وەک بانکی نێشتمانیی خۆی نییە ، هێشتا دەبێت حکومەتی عیراق هەلەبجە بکاتە پارێزگا …
هیشتا هەر هیچ هیچ هیچ دامەزراوەیەکی نیشیتمانییمان نییە ، سەرۆکایەتی هەرێم قەت نیشتمانیی نەبووەو کەس نازانێت وەک دەزگا چییەو لە کوێیە ، حکومەت قەت نیشتمانیی نەبووە ، هیچ وەزارەتێک نیشتمانیی نەبووە ، پێشمەرگەو پۆلیس و ئاسایش نیشتمانیی نین ، ئابووری و بازاڕو سامان و داهاتی نیشتیمانییمان نییە ، سیاسەتی پەروەردەو زمان وکەلتوور قەت نیشیمانی نەبووە ، پرۆژەکانی ئاوەدانیی و بازرگانیی نیشتمانیی نەبوون ، کتێبخانەی گشتیی نیشتمانیی و مۆزەخانەی نیشتمانیی و دەزگای کەلتووریی نیشتمانیی و ئۆپەراو مۆسیقاو فلیم و هونەرو ئەدەب و زمانی نیشتیمانییمان نییە ..
هەولێر پایتەختێکی نیشتمانیی کورد نییە ، پایتەختی گەشتیاریی عەرەب و شارێکی کۆلۆنیالیکراوو داگیرکراوە ، بازارا وئۆتێلەکانی هی بیگانەن و بۆ ىێگانەن ، خاکەکەی ومڵکەکانی کراوەن بۆ کڕین لە لایەن عەرەب و بێگانەوە تا ببێتە شارێکی ناکوردیی و نرخی زەوی و خانوو بۆ قازانجی بنەمالەکان و مافیاکان و سەرمایەدزەکان بەرزبێتەوەو خەڵکە رەسەنەکەی نارەسەن بکڕین .
٢. کورد ئیرادەی نەتەوەیی/ نیشتمانی نییە : هەروا لە یاسای نێونەتەوەیی بەدەر ، تۆ دەبێ وەک نەتەوە خۆت دەستپێشخەری بکەیت و ئیرادەی نەتەوەیی و نیشتمانیی خۆت سەلماندبێت ، دنیاش دانت پێدا نەنێت ، گرنگ نییە ، ئەوە مافی بریاردانی چارەنووسیی خۆتە کە لە سەر خاکی خۆتدا شێوەی ئیدارەی خۆبەرێوەبردن و حوکمڕانیی خۆت دیاری بکەیت و دەستوورێک بۆ خۆت بڕیار بدەیت .
دوای نزیکەی چارەکە سەدەیەل لە دەسەڵاتی بەربەریی کوردیی ، نەبوونی دەستوور نەک هەر مانای نەبوونی هاوسازانێكی نیشتمانییە لە سەر چەمک و ماناو پێناسەی نیشتمان ، مانای نەبوونی چەمک و پێناسەی هاو – نیشتمانبوون و هاو – ولاتێتییشە . واتە هێشتا تاکی کورد لە هەرێمی بەربەرستاندا نازانێت بە چ مانایەک ئەو هاو – ولاتە ، و ماف و بەرپرسیارێتیی هاو – وڵاتبوون چییە ، چونکە ئەمە دەبێ تەنیا و تەنیا بە دەستوور دیاری بکرێت و هاوسازیی لە سەر بکرێت و لە رێفراندۆمدا زۆربەی خەڵک دەنگی بۆ بدات .
٢. ئێمە تەنیا میرنشینیی کۆلۆنی ژیر پێی داگیرکەرانمان هەیە : گەر بە یاسای جیهانیی و بە دەستوورو ئیرادەی خۆمان ، نیشتمانمان نەبێت چیمان هەیە ؟ میرنشینیەکی کۆلۆنی وابەستە بە مەرکەزی داگیرکەرانەوە وەک کاتی عوسمانی و سەفەوییەکان ، ئەمە هەڵبژاردەی دەسەلاتی بنەمالەیی حیزبیی دواکەوتووی کورد خۆیەتی . پێویست ناکات بۆ سەلماندنی ئەم راستییە لەوە زیاتر بلێم : کە نا – حکومەتی ئێستا گەر قەت پێکبێت ، بە ئیرادەی دەنگدەران پێکنایەت ، بە ئیرادەی پەرلەمانی خەوتوو – و خەسیو پێک نایەت ، بە ئیرادەی فشە حیزبەکان پێک نایەت ، بە ئیرادەی سەرۆکە مافیاو وابەستەکان بە داگیرکەر پێکنایەت ، تەنیاو تەنیا بە ئیرادەو رازیبوون و نەقیزەی داگیرکەران پێکدێت : سەفەرەکان بۆ ئێران و تورکیا وسیناریۆکانی ئەم بەزمە هەمیشە دووبارەبۆوەن . تەنانەت دانانی وەزیرەکان و ناوەکانیان بە رەزامەندی دەرەوە دەبێت , کەوایە بە بێ هاوسازان لە سەر هەموارکردنەوەی دەستوور وڕیکەوتن لە سەر دەستوورێکی دیمۆکراتی و رێفراندۆمکردن لە سەری ، پێش پێکهێنانی حکومەتێکی نوێ و چوونە ناو دەسەڵاتەوە ، ئایدیای نیشتمان و هاونیشتمانیی و باسکردنی حکومەتی هاو – وڵات و نیشتمانییکردنی دامەزراوەکان و چارەسەرکردنی کێشەکانی ولات و ئارامیی کۆمەلایەتی ، بانگاشەیەکی بۆش و سەخیف و ىێ مانایە .
ئێستا هەموو شتێک لەم بەربەرستانەدا لە بۆشایی بێشەرعییەتیی و نادەستووریی و نایاساییبوون و سەرسەرێتیی و ئەو پەری ناشەفافییەت لە بڕیاردان و کەین و بەینی سیاسییدایەو ، ناداپەروەریی کۆمەڵایەتی گەیشتۆتە لوتکە ، دەستەواژەی ‘ کێشەی کۆمەڵایەتی ‘ بۆتە دەربرینیكی پەردەپۆش بۆ ‘ ئەنفالی کۆمەڵایەتی ‘ و ‘فاشیزمی کۆمەڵایەتی ‘ ، کە هەموو رۆژێ لە ناو ماڵ و سەرجاددەو هەموو شوێنێکی ئەم ولاتەدا مردن دەچینێت .
گەر دەستوورمان هەبایە ، وەک بە بە پێی ئەو دەستوورەی پێشنیازم کردووە ، ئێستا دەبوو سەرۆکی هەرێم :
یەکەم : داوای لە براوەی یەکەم بکردایە کە پارتییە کە حکومەت تەشکیل بکات ،
دووەم : گەر پارتی نەیتوانیبا داوای لە براوەی دووەم بکردایە کە گۆڕانەو ، کە ئەویش نەیتوانی داوای هەڵبژاردنی نوێ بکات .
بەم جۆرە کێشەکە بە هەنگاوی دەستووریی یاسایی بە پێی دەستوور چارەسەر دەبوو ، ئاخری بۆ گەل دەگەڕاینەوەو دەنگدەران دەبوونەوە حەکەم و بۆ ڕیکەوتنی ژوورە تاریکەکان لە نیوان رەمزە گەندەڵەکانی دەسەڵاتدا بەجینەدە‌هێڵرا.
کە سەرۆکی ئێکسپایەری هەرێم ئەمە ناکات مانای وایە وەک هەمیشە نە باک ، نە تێگەیشتنی لە بەرپرسیاریی و پێویستیی دەستووریی هەیە .
غیابیی دەستوور مانای غیابی خەلک و دەنگدەرانە ، مانای وایە کە دەنگدەران دوای دەنگدانیان ، تەنیا و تەنیا هێزی حیزبیی نادەستووری نایاسایی گەندەڵ و خۆپەرست دروست دەکەن کە یەک زەڕرە باکیان بە شەرعییەت و بەرپرسیاریی ئەخلاقیی و ویژدانیی و نیشتمانیی بەرامبەر ئەو دەنگ و دەنگدەرانە نییە کە ئەوانیان وەک هیزیكی پەرلەمانیی دروست کردووە ..
دوای نزیکەی نیو چارەکە سەدە لە دەسەڵاتدا ، نەبوونی دەستوورو رێکاری دەستووریی بۆ دامەزراندن و دەسەلات – دیارییکردن و چاودێرییکردنی حکومەت مانای زاڵبوونی عەقڵییەتی حیزبیی خێڵەکی فاشیی بەربەریی بێگانەپەرستیی دەسەڵاتی کوردییە . مانای بوونی کۆمەڵە چەتەیەکە کە هەموو خەمیان و کارو ئەرکیان تەنیا و تەنیا دابەشکردن و داگیرکردن و دزینی نیشتیمانە نەک بنیاتنانی ، کۆیلەکردن و دواخستنی مرۆڤ و نەتەوەیە نەک ئازادکردن وپێگەیاندن و پێشخسنی .
ئەمانە ئەم ماددە دەستوورییانەن کە دەبوو بە پێی ئەوان تا ئێستا دوو هەولی پێکهێنانی حکومەت و هەڵبژرادنی نوێ بکرابایە :
بەندی ٦٣ [ پێکهێنانی حکومەت ]
١. دوای تەوابوونی هەڵبژاردن و راگەیاندنی ئەنجامەکانی کۆتایی ، سەرۆکی هەرێم بە راوێژکاری لەگەڵ ئەو حیزبە یان هاوپەیمانییەی زۆرترین کورسی پەرلەمانیی هێناوە ، کاندیدێک بۆ سەرۆکایەتی وەزیران دەستنیشان دەکات و ئەرکی پیکهێنانی حکومەتی پێدەسپێرێت .
٢. ماوەی راسپاردنی کاندیدی سەرۆک وەزیران بۆ پێکهێنانی حکومەت نابی لە ٣٠ رۆژ زیاتر دوای راگەیاندنی ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردن ، تێپەڕێت .
٣. کاندیدی سەرۆکایەتی وەزیران دەبێ لە ماوەیەکدا کە لە ١٥ رۆژ تێپەڕ نەکات ، کابینەکەی پێک بێنێت و پێشکەشی پەرلەمانی کوردستانی بکات بۆ متمانە پێدانی .
٤. متمانەدان بە حکومەت بە زۆربەی دەنگی پەرلەمانتاران دەبێت و ئەوسا حکومەت بە هەڵبژێردراو دادەندرێت .
٥. گەر کاندیدی دەستنیشانکراو نەیتوانی متمانەی زۆربەی پەرلەمان بەدەستبهێنێت . سەرۆکی هەرێم لە ماوەی ١٠ رۆژدا کاندیدێکی تر لە حیزبی زۆربەی دووەم لە پەرلەمان بە هەمان پرۆسەی سەرەوە دەستنیشان دەکات . گەر بۆ جاری دووەم حکومەت متمانەی نە‌هێناو دانەمەزرا ، سەرۆکی هەرێم هەڵبژاردنی نوێ بۆ پەرلەمان رادەگەیەنێت کە لە ماوەیەکدا لە ٤٠ رۆژ لە رۆژی راگەیاندنەکەوە زیاتر نەبێت ، ئەنجام بدرێت .
٦. گەر سەرۆک وەزیران دەستی لە کارکێشایەوە ، یان لەبەر هەر هۆیەکی تر پۆستەکە خاڵی بوو ، ئەوا حکومەت دەوەستێ و سەرۆکی هەرێم کاندیدێکی نوێ بە راوێژ لەگەل حزبی یان هاوپەیمانی زۆربەی پەرلەمان بۆ پێکهێنانی حکومەتی نوێ دەستنیشان دەکات .
٧. دوای هەڵبژاردنیان ، وەزیرەکانی کابینە لە بەردەم پەرلەمان سوێندی یاسایی دەخۆن . دەقی سویندەکە بە یاسا دیاری دەکرێت .
بەم پێیە گەر دەستوورمان هەبایە دەبوو لە ماوەی ٣٠ رۆژدا دوای راگەیاندنی ئەنجامەکانی هەلبژاردن ، سەرۆکی هەرێم داوای لە پارتی بکردایە حکومەت پێکبێنێت ، گەر لە ماوەی ١٥ رۆژدا پارتی نەیتوانیبایە دەبوو داوای لە گۆڕان کردبایە گەر ئەوانیش لە ماوەی ١٥ رۆژدا نەیانتوانیبایە حکومەت پێکبێنن ، ئەوسا دەبوو سەرۆکی هەرێم داوای هەڵبژاردنی سەر لەنوێ بۆ پەرلەمان لە ماوەی ٤٠ رۆژدا بکات . ئەمە بۆ ولاتێکە دەستوور و سیستمی هەبێت .
بەلام لەم بەربەرستانەدا هەڵبژاردن هەبێت و نەبێت ، پەرلەمان هەبێت و نەبێت ، حکومەت هەبیت و نەبێت ، هیچ ناگۆرێت ، و دەسەلاتەکان لە ژێرەوەو لە سەرەوەو لە دەرەوەی ئەو پرۆسەو دەزگا شکڵییە توڕەهاتییانە هەن . دەستوور دەسەلاتی تاکە کەسی رەهایە ، بنەماڵەیە ، پیاوانی ئیتتیلاعات و میت و مافیایەو بڕایەوە .
ئەوەتا ‘ پەرلەمانی ‘ هەڵبژێردراو دەبێ چاوەرێی مافیاکانی حیزب بکا پێیان بلێن کەی کۆ ببنەوەو چۆن و كێ بۆ سەرۆکایەتی و سکرتارییەت هەڵبژێرن .
دەمیکە من ئەو سیستمەم ناو ناوە سیستمی ‘ کۆیلایەتی مووچەو کۆیلایەتی بووجە ‘. مادام پەرلەمانتار مووچە وەردەگرێت ، مادام مووچەکەی لە سایەی حیزبەکەیەوەیەتی کە کردوویەتی بە کاندیدو دەرفەتی هەلبژاردن و مووچەخواردنی بۆ دروستکردووە ، کەوایە ئەو لە پێشەوە ‘ کۆیلەی مووچە ‘ یە ، کۆیلەی حیزب ، نەک نوێنەری خەڵک . جا گەر ئەمە حاڵی پەرلەمان بێت دەبێ حالێ ئەو گەل و ولاتە چ بێت هیوای لە سەر ئەم پەرلەمانە هەڵبچنێت .
