عەتا قەرەداخی : دارایی و دەوڵەتداری .
گومان لەوەدا نییە کە ئابووری چ بایەخێکی گرنگی هەیە لە ژیانی مرۆڤدا چ وەکو تاکەکەس و چ وەکو کۆمەڵگە . وەکو لە زانستی کۆمەڵناسیشدا بە گشتی و لە سیاسەت و بەڕێوەبردنیشدا بە تایبەتی دەبینرێت ئابووری رۆڵی کاریگەرو دیاری هەیە لە دیاریکردنی ئاستی ژیانی مرۆڤداو شان بە شانی ئازادی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی ، خۆشی و رەفاهیەتی ژیانی کۆمەڵگە پەیوەستە بە ئاستی ئابوورییەوە . لە رووی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتیشەوە بەپێی بنەماکانی فەلسەفەى مارکسیزم ئابووری بزوێنەری مێژووە . واتە ئەوە پاڵنەری ئابووریە کە لە ناوەوەڕا گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان دەخەمڵێنێت ، هەتا سەرئەنجام شۆڕشی کۆمەڵایەتی روودەدات و کۆمەڵگە لە رەوتی پەرەسەندنی خۆی بەردەوام دەبێت تاکو دەکاتە ئاستی بەرهەمهێنان و درووستکردنی دەوڵەت .
هەروەک ئەوەش ئاشکرایە کە ناشێت تەسەوری بوونی دەوڵەتێکی بەهێزو پەرەسەندو بکرێت بە بێ بوونی ئابوورییەکی بەهێز . لەپاڵ ئەمەشدا دەشێ دەوڵەتێک ئابوورییەکی بەهێزی هەبێت بەڵام بەهۆی سیستێمی خراپ بەڕێوبردنی وڵات و خراپی عەقڵی بەڕێوەبردنەوە بەردەوام ئەو وڵاتە لە قەیرانی دارایدا بێت . ئەگەر لەم روانگەیەوە بپرسین ئایا دارایی یان ( مال) توانیوێتی لە مێژووى پەرەسەندنی کۆمەڵایەتی کوردیدا رۆڵ و کاریگەرییەکی ئەوتۆی هەبووبێت ؟ ئایا ئەگەر ئەو رۆڵەى هەبووە بۆچی نەیتوانیووە لە رابردوودا دەوری بزوێنەری مێژوو ببینێت ؟ کە ئاشکرایە لە رابردووە تاکو ئێستا کورد لە رووی پەرەسەندنی کۆمەڵایەتییەوە نەگەیشتووەتە ئەو ئاستەى کە دەوڵەت درووست بکات ؟ هەروەک دەشێت بپرسین ئایا لە رابردوودا ئابووری یان بە دەربڕینێکی تر ( مال) بەجۆرێکی ئەوتۆ لە کوردستاندا کۆبووەتەوە کە بتوانێت رۆڵی بزوێنەری مێژوو ببینێت ؟ ئایا ئێستاو لە دوای زیاتر لە بیست ساڵ لە دەسەڵاتداری خۆماڵی کوردی خۆی و بە تایبەتیش لەو کاتەوە کە بەشە بودجەى خۆی لە بەغدا وەردەگرێت و لەو کاتەشەوە کە بە نهینی و بەئاشکرا هەرێم نەوت دەفرۆشێت ، داراییەکی ئەوتۆ لە کوردستاندا کۆبووەتەوە کە لە لایەک دەوری هەبێت لە رێکخستن و ئاراستەکردنی کۆمەڵگەدا بەرەو ئایندەی سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی ؟ ئایا ئەوەندە ئابووری لە کوردستاندا کۆبووەتەوەو بە عەدالەتێکی ئەوتۆ دابەشکراوە کە هاووڵاتی کوردستان بە تێروپڕی و بەشێوەیەکی شایان و بەکەرامەتەوە بژی و هەست بە برسێتی و نەداری نەکات ؟ ئایا ئەو سیاسەتی ئابوورییەى کە حکومەتی هەرێم پەیڕەوی دەکات سیاسەتێکی سەرکەوتووە ؟ ئایا هەرچۆن لە کۆمەڵگەى کوردی قۆناغی دەرەبەگایەتیدا سیستێمێکی ئابووری خاوەن شووناس بوونی نەبووە ، ئایا لە قۆناغی ئێستای تێکەڵاو لە پاشماوەى فیودیالی و خێڵایەتی شان بەشانی ئابووری سەرمایەداری کە لە بری ئەوەى لە دەستی چینی ناوەنددا بێت لە دەستی نوخبەیەک لەسەرمایەداری کۆمپرادۆرو قاچاخچیدایە ئابووری توانیوێتی رۆڵی هەبێت لە بەهێزکردنی هوشیاری کۆمەڵگەو پەرەسەندنی ناسیونالیزمی کوردیدا ؟ ئایا لە ماوەى چەند ساڵی رابردوودا سیاسەتی ئابووری حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ئاستێکدا بووە توانیبێتی ئەوەندە پارە پاشەکەوت بکات کە بانقەکانی کوردستان لە حاڵەتی قاسەوە بگوازێتەوە بۆ بانقێک کە خاسێتی بانقی هەبێت بەو مانایەى کە سەرمایەدارو بەگشتیش هاووڵاتی متمانەیان بەو بانقانە هەبێت کە پارەیان لێدابنێن .
ئەوەى ئاشکرایە لە رابردووی دوورەوە تاوەکو دابەشکردنی دووەمی کوردستان و دەسەڵاتکردنی کۆلۆنیالیستە نوێیەکان بەسەر کوردستاندا ئابووری لە کوردستاندا کۆنەبووەتەوە ، ئەویش بە هۆی ئەوەی کە لە دەوروبەری کوردستان چەند دەوڵەتێکی بەهێز هەبوون و ناوەندی کوردستانیش لە رووی دەسەڵاتەوە وەکو بۆشایی وابووە ، لەبەرئەوە هێزی کێشکردنی دەوروبەر بۆ راکێشانی ئەو ئابوورییەی لە کوردستاندا هەبووە یان بەرهەم هاتووە بەهێزتر بووە لە هێزی راکێشانی ناوەندی بۆشی کوردستان ، لە ئەنجامی ئەوەشدا بۆ ماوەى دوورودرێژ کوردستان دووچاری لەبەر رۆیشتنی ئابووری بووە کە مەبەست لەوەش راکێشانی ئابووری کوردستانە لەلایەن دەسەڵات و دەوڵەتەکانی دەوروبەرەوە . لە دوای دابەشکردنی دووەمی کوردستان و بوونی کوردستان بە کۆلۆنییەکی نێودەولەتی ، ئابووری کوردستان لە لایەن داگیرکەرانی عەرەب و تورک و فارسەوە وەکو جوگرافیاو کۆی رەگەزەکانی تری کوردستان کۆلۆنیکراوەو کورد خۆی خاوەنی هیچ نەبووەو بەو پێیەش نەک ئابووری لە کوردستانی دابەشکراودا کۆنەبووەتەوە ، بەڵکو هەریەکە لەو دەوڵەتانە ئابووری کوردستانیان بۆ خۆیان بردووەو لەپاڵ ئەوەشدا بە بەرنامە رێگرییان لەپەرەسەندنی باری ئابووری کوردستان کردووە . لە کاتێکدا دەوڵەتەکانی خۆیان لە رووی پیشەسازی و کردنەوەى کارگەو کارخانەو بە تەکنۆلۆجیاکردنی بواری کشتوکاڵ و ئاودێرییەوە گۆڕانی گەورەیان بەسەردا هاتووە ، هەموو هەوڵێکیان داوە کوردستان لە هەموو پێشکەوتنێک بێبەش بکەن و تەنانەت سەرچاوە سرووشتییەکانی ئابووریش بۆ لای خۆیان رابکێشن ، ئامانجی سەرەکیەکەش ئەوە بووە کە لە ئاستی یەکەمدا کوردستان بە دواکەوتوویی بهێلنەوە نەوەکو ئاستی هوشیاری کورد پەرەبسەنێت و لەهەمان کاتدا نەوکو ئابووری و پەرەسەندندنی پیشەسازی لە کوردستاندا ببێـە هۆی فۆرمەلەکردنی چینی ناوەندی کوردی کە هەڵگری پرۆژەى ناسیونالیزمە کە ئەویش پرۆژەى درووستکردنی دەوڵەتی نەتەوەییە . ئەم بارودۆخە بێجگە لە باشووری کوردستان تاکو ئێستا لەبەشەکانی تری کوردستان بەردەوامەو دەوڵەتانی داگیرکەری کوردستان بەهەموو شێوەیەک بە بەرنامە کاردەکەن بۆ ئەوەى کوردستان لە رووی ئابوورییەوە بە پەراوێزی بمێنێتەوەو گەشە نەکات چونکە باش دەزانن ئابووری چ دەورێک دەگێڕێت لە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتیدا کە بێگومان هەر گۆڕانکاری کۆمەڵایەتیە دەتوانێت گۆڕانکاری سیاسی دیار بەرهەم بهێنێت.
ئێستا پرسیار ئەوەیە ئایا لە باشووری کوردستان لە ماوەی زیاتر لە بیست ساڵی دەسەڵاتی خۆماڵی کوردیدا توانراوە بە جۆرێک کاربکرێت کە ئابووری لە ئاستی یەکەمدا ئابوورییەکی خاوەن شووناس بێت ، لە ئاستی دووەمدا کۆمەڵگەی باشووری کوردستان بکرێت بە کۆمەڵگەیەکی بەرهەمهێن .
لە ئاستی سێیەمدا سیاسەتێکی ئابووری ئەوتۆ هەبێت کە بتوانێت هەرێمی کوردستان لە رووی ئابوورییەوە بە جۆرێک بەڕێوەببات کە لە قەیرانی دارایی پارێزراو بێت و سەرمایەداری کورد متمانەى بەوە هەبێت سەرمایەکەی لە شێوازی جۆراو جۆردا بخاتە بواری بەکارهێنانەوە ، یان لە ئاستێکی تردا دەشێ وەها سەیر بکەین کە حکومەتی هەرێمی کوردستان سیاسەتێکی ئابووری ئەوتۆی هەیە کە بەردەوام لەو داهاتە زۆرەى کە بڕی بودجەیەو لە بەغداوە بۆی دێت و لەو هەموو باج و گومرگ و داهاتە ناوخۆییەى کە هەیەتی و لەسەرووى هەموو ئەمانەشەوە لە داهاتی نەوت پاشەکەوتێکی ئەوتۆی هەبێت کە لە هەر بارێکی نادرووستدا بتوانێت ئەو پاشەکەوتە بەکار بهێنێت.
بێگومان ئەوەى تاکو ئێستا دەیبینین هەست ناکرێت کە حکومەتی هەرێمی کوردستان نە سیاسەتی ئابووری هەبێت و تەنانەت نە وەزارەتی ئابووریشی هەبێت . هەروەک تاکو ئەم چەند ساڵەى پێشوو نەدەزانرا بودجە چییەو چۆن دابەش دەکرێت . لە راستیدا کێشەى سەرەکی ئەوەیە کە تاکو ئێستا سیستێمی بەڕێوەبردنی کوردستان کە سیستێمی یەکێتی و پارتییە نەیانتوانیووە بنەمایەکی درووستی نەتەوەیی و نیشتیمانی بۆ بەڕێوەبردنی ئابووری کوردستان دابنێن. تاکو ئێستا ئاشکرایە ئەو بودجەیەی کە لە بەغداوە هاتووە بەپێی جێ نفوزی زەردو سەوز دابەشکراوە. وەکو لە گفتوگۆکانی پەرلەمان لە چەند ساڵی رابردوودا گوێمان لێی بووە داهاتە ناوخۆییەکان بەدەگمەن خراونەتە سەر بودجەى گشتی و هەر لایەنە بە ئارەزووى خۆی مامەڵەى بەو داهاتانەوە کردووە.
داهاتی گومرگ و فرۆشتنی نەوت شەفاف نییەو وەکو پێویستە نەچووەتە سەر داهاتی گشتی . ئەمە بێجگە لە هەڵەیەکی گەورەى تری سیاسەتی ئابووری کوردستان کە جیانەکردنەوەی بەشە پارەى موچەى کارمەندانی حکومەتء بەشە پارەى پرۆژەکان و بوارەکانی ترە. لەسەرووى هەموو ئەم ناتەواویانەشەوە لاوازی سیستێمی بانقیە لە کوردستاندا. بۆ نموونە ئەگەر ئێستا سیستێمی بانقی لە کوردستاندا لەو شێوەیە بوایە کە موچەخۆران ژمارەی حیسابی خۆیانیان هەبووایەو لەو رێگایەوە موچەکانیان وەربگرتایە ئەوا دەشیا زۆرێک لە موچەى ئەو کەسانەى کە پێویستیان نییە لە بانقەکاندا بمایەتەوەو ئەوەش دەوری دەبوو لە کەمکردنەوەى قەیرانی نەمانی پارە لە بانقەکاندا ، یان ئەگەر سیستێمی بانقی کوردستان جێگای متمانەى هاووڵاتیان بووایە خەڵکی ئەو پارانەى کە هەیانە لە بانقەکان دایان دەناو ئەوەش دیسان رۆڵی دەبوو لە کەمکردنەوەى قەیرانی پارە لە بانقەکاندا.
دیارە هۆکارێکی کێشەى ئابووری لە کوردستاندا وەکو پێشتریش ئاماژەمان بۆ کرد لاوزی رۆڵء پێگەى وەزارەتی ئابووری و باڵادەستیی نوخبەیەک لەبەرپرسانی حیزب و دەسەڵاتکردنیانە بەسەر ئابووری کوردستاندا. هەر لێرەشەوە جیاوازیی لە نێوان هەولێرو سلێمانیدا دەردەکەوێت لە روانگەى رووبەڕووبوونەوەی قەیرانی پارەوە لە بانقەکانی سلێمانی . کە کێشەی نەمانی پارە لە بانقەکانی هەولێرو دهۆک کەمتر روودەدات بە هۆی دەسەڵاتی مەرکەزی بەهێزی پارتییەوەیە بەسەر ئەو رووبەرە جوگرافییەدا کە خۆی تیایدا باڵادەستەو تا ئەندازەیەکی دیار دەسەڵاتی نێوان حیزب و حکومەت هەمان دەوسەڵاتە و دەشێ حیزب و کەسە دیارەکانی ناو حیزب نەبنە بەرەبەست لە رێگای کارەکانی حکومەتدا. بەڵام لەبەرامبەردا لە رووبەری ئەوسا سەوزدا کە تاکو ئێستاش فەرمانڕەوای ئەم رووبەرە یەکێتی نیشتیمانییە ، بە هۆی دەسەڵاتی لەرادەبەدەری حیزب و تەنانەت کەسە دیارو خاوەن بەرژەوەندییەکانی ناو بازنەى سەرەوەى حیزب بەسەر حکومەتداو لاوازی لە رادەبەدەری مەرکەزییەت لەناو حیزبداو کۆنترۆڵکردنی حکومەت و دەسەڵاتی پارێزگاریش لەلایەن کۆمپانیاکانی حیزبەوەو بەکارهێنانی بانقەکانی ئەم رووبەرە وەکو قاسەی حیزب و کۆمپانیاکانی حیزب سەرچاوەى کۆی قەیرانە داراییەکانی ژێرسایەی دەسەڵاتی یەکێتییە .
ئەمەش دیسان بە ئاشکرا دەری دەخات کە شتێک نییە ناوی وەزارەتی دارایی هەرێم و سیاسیەتی دارایی هەرێم بێت ، ئەگینا دەبووا هەموو هەرێمی کوردستان وەکو یەک بوایە ئەگەر قەیران روویدا ئەوا هەموو هەرێم و بانقەکانی هەرێم وەکو یەکبگرێتەوە ، ئەگەر قەیران لە ناوچەیەک روویدا دەبێ وەزارەتی دارایی بە زووترین کات چارەسەری بکات ، ئەگەر کێشەکەش پەیوەندی بە بڕیاری خراپی سەرۆکی حکومەتەوە هەبوو دەبێ لێپرسینەوە لەسەرۆکی حکومەت بکرێت ، ئەگەر سەرچاوەی کێشەکەش حیزب و کۆمپانیاکانی حیزب و کەسانی دەسەڵاتداری حیزب بوون ئەگەر یاسا لە وڵاتدا هەبێت دەبێ بە پێی یاسا لێپرسینەوەیان لێبکرێت. بەڵام شکستی سیاسەتی ئابووری حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەوەیە هەرچۆن لەسەر دزیء گەندەڵی و بە فیڕۆدانی سامانی گشتی کەس لێپرسینەوەى لەگەڵدا ناکرێت و میللەت باجی هەموو کەمووکورتیەکان دەدات لە قەیرانی دارایی و نەمانی پارەشدا هەموو ئەوانەى هۆی درووستکردنی قەیرانەکانن وەکو بەرزەکی بانان دەردەچن و ئەوەى باجەکەی دەدات میللەتە کە ئەوەش سەرئەنجام دەبێتە هۆی بەتەواوی هەرەسهێنانی متمانەو تەنانەت ئینتیمای میللەت بەو دەسەڵاتەى کە لە وڵاتێکی دەوڵەمەندی وەکو کوردستاندا نەتوانێت ئەو موچەیەی کە پارەکەى لە بەغداوە دێت ئەو لێرە بەڕێکء پێکی و لە کاتی خۆیدا دابەشی بکات بەسەر موچەخۆرانی حکومەت و هێزی پارێزەری حکومەت و هاووڵاتیانیشدا کە پێشمەرگەو هێزەکانی ئاسایشی ناوخۆن. بێگومان لێرەوە دەتوانین بڵێین ئەو حکومەتەى سیاسەتێکی دارایی سەرکوتووی نەبێت ناتوانێت دەوڵەتدارییەکی سەرکەوتوو بکات سەرئەنجامیش پشتگیری جەماوەر لە دەست دەدات کە ئەوەش دەبێتە گەورەترین هەڕەشە بۆ ئەو حکومەت و دەسەڵاتەکەی .
