دکتۆر ئارام ڕەفعـەت : سکانداڵی دەسبەرداربوونی کەرکوك لەبەرامەر نەوتدا .
بەشی یەکەم /
رۆژی ٣١/١٢/٢٠١٣ ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز رایگەیاند هەرێمی کوردستان بۆ یەکەمجار توانی سەرکەوتوانە نەوتەکەی لەدەرەوەی دەسەڵات‌و سانسۆری عێڕاقداو لە رێگای تورکیاوە بگەیەنێتە بازاڕەکانی جیهان .
جێگای سەرنج‌و تێڕامانە ئەم هەواڵە هاوکات بوو لەگەڵ پێنجەمین ساڵڕۆژی بەسەرچونی وادەی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ی دەستوری عێراقی . هەروەک لەمادەکەدا هاتوە ، دەبوایە تا ٣١/١٢/٢٠٠٧ هەموو برگەکانی ئەو مادەیە ( کەبریتین لەسڕینەوەی ئاسەوارەکانی تەعریب لەکەرکوک‌و ناوچەدابڕاوەکانی تر؛ ئەنجامدانی سەرژمێریەک لەناوچەکەداو دواجاریش ئەنجامدانی ریفراندۆم بۆ دیاریکردنی چارەنوسی ناوچەکە ) جێبەجێبکرایە . بەداخەوە نە لەو وادەیەداو نەدوای تێپەڕبونی پێنج ساڵ بەسەر وادەکەدا هیچ کام لەبڕگەکانی ئەو مادەیە جێبەجێنەکراون . لەدەستدانی ئەم هەلە مێژوییە دەکرێت بەیەکێک لەگەورەترین شکست‌و هەڵەی هەردوو حزبی دەسەڵاتدار، یەکێتی و پارتی ، لەنیو سەدەی رابردودا هەژماربکرێت . رەنگە نەوەکانی ئایندە ٣١/١٢ وەک رۆژی دەسبەرداربونی نزیکەی ٤٠%ی خاکی کوردستانی باشور (عێڕاق) بۆ سەرانی ئەو دوو حزبە تۆمار بکەن .
راگەیاندنی هەناردەکردنی یەکەم وەجبەی نەوت بۆ بازاڕەکانی جیهان لەهەمان ساڵڕۆژی بەسەرچونی مادەی ١٤٠دا رێککەوتێکی حیساب بۆنەکراو نیە . لەڕاستیدا ئەوە ئاماژەیەکی رونە بۆ رێککەوتنێکی رانەگەینراوی نێوان سەرانی دوو حزبە کوردیەکە (بەتایبەت پارتی) لەگەڵ چەند وڵاتێکی ناوچەکە (بەتایبەت تورکیا) . پوختەی رێککەوتنەکە بەم جۆرەیە : لایەنی هەرێم دەسبەرداری خواستی گەڕانەوەی کەرکوک‌و ناوچەدابڕاوەکانی تری کوردستان دەبێت ، واتە هەوڵی جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠ نادات ، لەبەرامبەریشدا تورکیا یارمەتی هەرێم دەدات تا نەوتەکەی بۆ بازاڕەکانی جیهان هەناردە بکات . ئەمەش بەهەموو مانایەک سکانداڵێکە و دەکرێت بە سکانداڵی « دەسبەرداربونی خاك لەبەرامبەر هەناردەکردنی نەوت» پێناسە بکرێت .
سەرەتاکانی ئەو سکانداڵە دەگەڕێتەوە بۆ هاوینی ٢٠٠٨، کاتێک بۆ یەکەم جار لە ٢٨/١٠/٢٠٠٨دا گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی « ئینتەرناشناڵ کرایسس گروپ » لەڕاپۆرتی ژمارە ٨٠ی خۆرهەڵاتی ناوەراستیدا پرۆژەیەکی ٤٨ لاپەڕەیی بەناونیشانی « نەوت لەپێناو خاکدا»ی بڵاوکردەوە. ئەو پرۆژەیە بەدرێژایی هاوینی ئەوساڵە کاری لەسەر کراوەو پرس‌و راوێژ بەزۆرێک لە پسپۆران‌و سیاسیەکانی هەرێم‌و تورکیا کراوە . پرۆژەکە لەسێ بڕگەی سەرەکی پێکهاتوە کەبریتین لە : (١)هەرێمی کوردستان چیتر داوای گەڕانەوەی کەرکوک ناکات ؛ (٢) هەرێمی کوردستان گەمارۆ دەخاتە سەر قەندیل‌و رێگری لەجموجۆڵی هەڵسوڕاوانی ئەو حزبە دەکات ؛ (٣) تورکیا پەیوەندی فەرمی لەگەڵ هەرێم دادەمەزرێنێت‌و هاوکاری هەرێم دەکات تا نەوتەکەی هەناردەی بازاڕەکانی جیهان بکات .
بەلەبەرچاوگرتنی فاکتەرگەلی خوارەوە دەکرێت بگوترێت کە پرۆژەی « نەوت لەپێناو خاکدا » پرۆژەیەکی تورکیە و لەڕێگای « گروپی قەیرانی نێودەوڵەتی » ەوە پێشکەشکراوە :
یەکەم / سروشتی کارکردن‌و ئەرکی سەرەکی ئەم رێکخراوە سەقامگیری وڵاتانە ، نەک مافی نەتەوە و کەمینەکان ، بۆیەش هەمیشە بەرژەوەندی رژێمەکان لەبەرچاودەگرێت نەک بەرژەوەندی نەتەوە و کەمینەکان .
دوەم / ئەم رێکخراوە تەنها ١٣٠ کارمەندی هەیە، بەڵام بودجەیەکی ساڵانەی ٢٠ ملیۆن دۆلاری هەیەو نیوەی ئەو فەندەش لەلایەن حکومەتەکانەوە ( لەوانەش تورکیا ) دابیندەکرێت ، ئەمەش سەربەخۆیی رێکخراوەکە دەخاتە ژێر پرسیارەوە .
وەک لەزۆربەی راپۆرتەکانی پەیوەند بەکێشەی کورددا دەردەکەوێت ، هەژمونی تورکیا بەسەر لقی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی ئەو گروپەدا بەئاشکرا دەبینرێت .
سێیەم / پرۆژەکە بەحیساب تایبەتە بەچارەسەری کێشەکانی عێراق، بەڵام لەپرۆژەکەدا و بەتایبەت لەتەرحکردنی رێگاچارەدا تورکیا، نەک عێراق ، وەک تەرەفی سەرەکی کێشەکە دەردەکەوێت . بۆ نمونە ، جگە لەوەی نیگەرانیەکانی تورکیا دەکاتە پاساوێک بۆ دەستهەڵگرتنی کورد لەکەرکوک ، مەسەلەی دژایەتیکردنی پەکەکەش ، کەهیچ پەیوەندییەکی بەکێشەی کەرکوکەوە نیە، دەکاتە مەرجێکی تر بەسەر کورددا .
لەبەشی دوەمی ئەم بابەتەدا، کە لەگۆشەی « نەوت و سیاسەت»ی پێنجشەممەی دهاتودا بڵاودەکرێتەوە ، تیشک دەخەمەسەر ئەوەی چۆن لایەنە پەیوەندیدارەکان بەگشتی‌و حکومەتی هەرێم ( پارتی وەک حزبی باڵادەست ) بەتایبەتی کاریان لەسەر پرۆژەی « دەسبەرداربونی کەرکوک لەبەرامبەر نەوتدا» کردوە .
