دکتۆر محمدئەمین گەناوی : نەوت و ڕەهەندەکانی .
ئەگەر شۆڕشی پیشەسازی گۆڕانێکی مێژوویی و جۆری لە ژیانی مرۆڤایەتی دا دروست کردبێ ئەوا بێ گوومان نەوت ئەو وزە بریاردەرەیە کە توانی وە ئەتوانێ هەموو ماکینەی پیشەسازی جیهان بچەرخێنێ، وە توانی گۆڕانکاری ڕیشەیی لە ژیانی پیشەسازی و شارستانی مرۆڤایەتیدا دروست بکات بە هەموو دوربینەکانی سەربازی، ئابوری ، سیاسی، کۆمەڵایەتی ، وە هەروەها دبلۆماسی و پەیوەندی ناو دەوڵەتی، وە لەمەش زیاتر بووەتە هۆکاری شەڕو ئاشتی و استقرار و خۆشگوزەرانی بۆ وڵاتانی وە گەلانی بەرهەم هێنەر( خاوەندار) وە گەلانی بەکاربەر.هەر لەبەرئەمەشە نەوت وەک تەنها کەرەسەو سەرچاوەی وزەی جیهان وە تا ئێستاش نەبوونی جێگرەوەی نەوت هەموو ژیان و مرۆڤایەتی چاوی لەسەر بەدەست هێنان و فەراهەم کردنی نەوتە بۆ بەردەوامی ژیانی ئێستای مرۆڤایەتی چونکە هەتا ئەگەر لە ڕێی لێکۆڵینەوەی زانستی بتوانرێ جێگرەوەی نەوت بدۆزرێتەوە ئەوا ساڵانێکی زۆری ئەوێ بۆ پراکتیک کردن و گۆڕینی هەموو ئامێرەکان کە بە وزەی نەوت کارئەکەن. لەبەرئەوە نەوت تا داهاتووی دوور وەک تەنها سەرچاوەی وزە بێ جێگرەوە ئەمێنێتەوە وە لەگەڵ ئەمە تا هەموو لایەنەکانی ژیان پەیوەندار بە نەوت بە زیندویی ئەمێنێتەوە هەر لە کارئاسانی ژیانی ڕۆژانە و خزمەت گوزراییەکان و خۆشگوزەرانی و جێگیری و گەشەی ئابوری و ڕەهەندەکانی تری سیاسی وئاشتی و شەڕ. لەگەڵ گەشەی پیشەسازی و سەرمایەداری وەک حتمیەتی مێژووی، وە ئەمجار دۆزینەوەی نەوت بوونە هاندەر بۆ فراوان بوونی بیری کۆڵۆنیالیستی و امیریالیزمی، وە لە هەمان کات کێشەی وڵاتانی امیریالستی بۆ دەست گەیشتن سەر سەرچاوەکانی نەوت بە هەر بەهایەک بێ.
بۆ نمونە یەکێ لە هۆکارە گرنگەکانی شەڕی جیهانی دووەم بۆ دەست گەیشتن بوو بە نەوت لەلایەن ئەڵمانەکان کە لە گەشەی پیشەسازی خێرادا بوو وە پێویستی بە وزەی نەوت بوو. وە هەروەها دروست بوونی نەخشەی تازەی جیهان بە تایبەتی ئەو شوێنانەی کە سەرچاوە نەوتیەکانی تیایە دوبارە بۆ سیاسەتی نەوتی وڵاتانی پیشەسازی ئەگەڕێتەوە لەبەرئەوە ئەتوانم بڵێم ئەم نەخشە سیاسیەی کە ئێستا هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەشی هەرە زۆری ئەفریقیا بە تایبەتی نیوەی باکووری ئەفریقیا ، نەخشەی سیاسەتی نەوتە. لەگەڵ زۆربوونی وڵاتانی پیشەسازی وە پێویستی نەوت، ڕۆژ بە ڕۆژ بەهای نەوت وە گرنگی نەوت وەسیاسەتی نەوت بەرزو چڕتر ئەبێتەوە.
بۆ نموونە ئێستا جگە لە ڕۆژئاوا وەکو دایکی پیشەسازی گەلێ وڵاتی تر لە بواری پیشەسازی دا هەنگاوی گەورەیان ناوە وەکو هندستان ، چین و وڵاتانی تری ڕۆژهەڵاتی ئاسیاو ئەمریکای لاتینی، وە هەروەها زۆر وڵاتی تر لە ئەفریقیاو هەتا وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت بەهۆی دیاردەی بە پیشەسازی بوون تێ یانا وەکو ئێران ، سعودیە وەجەزائیر بۆ خۆشیان پێویستیان بە وزەی نەوت هەیە ئەمە جگە لە بەکارهێنانی نەوت بۆ پێویستی ڕۆژانەیان بۆ نموونە: عێراق یان کوردستان یان زۆری تری وڵاتانی بەرهەم هێنەر ئەمڕۆ زیاتر لە ساڵانی زووتر پێویستیان بە نەوتە لە شێوەی بەنزین و نەوتی سپی بۆ گەرم کردن وە هەتا بۆ هەندێ پیشەسازی کە لە قۆناغی سەرەتایی دان لەبەرئەوە هەموو ئەم ڕەهەندانەی کە پەیوەندن بە نەوتەوەیە کە بە شێوەیەکی گشتی هەموو لایەنەکانی ژیان ئەگرێتەوە بوونەتە بڕیاردەری جۆرو شێوەی ژیان لەسەر ئاستی تاک وە کۆمەلڕ و دەوڵەت پەیوەندی بە تەواوی ئاماژەمان پێ دا نەوت پەیوەندی بە تەواوی بوارەکانی ژیانی مرۆڤەوە هەیە بەڵام گرنگترینیان ئەم ڕەهەندانەی خوارەوەن کە ئەمانیش بۆ خۆیان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ کاریگەر یان لەسەر ژیانی ئەبێ لە هەر شوێنێ وە لەسەر هەر کەسێ لەجیهانا .
1- ڕەهەندی ئابووری :
بە دڵنیایی ئەتوانین بڵێین کە ئابوری ئەمڕۆی جیهان بە هەموو دوربینیەکانیەوە وە لەسەر هەموو ئاستەکاندا لەسەر بناغەی نەوتە بۆ نموونە :
A-وڵاتانی پیشەسازی و بەرهەم هێنەری پیشەسازی ژیانی هاوچەرخیان لەسەر بناغەی نەوت وەک تەنها سەرچاوەی وزە دامەزراندووە، بە ملیارەها کەس کەلە بوارەکانی پیشەسازی کار ئەکەن وە بەرهەم دێنن لە ڕۆژئاوا وە وڵاتانی تری پیشەسازی، ژیان و کارو خۆش گوزەرانی و ژیانی مدنی و شارستانیان بەسترا وە بە نەوتەوە ئەگەر تەنها ڕۆژێ نەوت نەبێ تەواوی ژیانی هاوچەرخ و بژێوییان ئەم ڕۆژە ئەوەستێ وە ئابوری تاک و کۆمەڵ و دەوڵەت بە تەواوی ئەڕمێ ئەگەر وزەی نەوت نەبێ کارخانەکان و هەموو دامەزراوەکانی پابەند بە نەوت ناچار ئەبن لە کار بوەستن، ئەمەش بە سەدان و ملیار کەس بێ کار ئەبن و ناتوانن بژێوی ژیان پەیدا بکەن کە خەڵک بێ کار بوو دەوڵەت ناتوانێ لە ڕێی باجەوە دارایی دەست کەوێ کە دارایش نەبوو هەموو دامەزراوەکانی دەوڵەت لە قوتابخانەو نەخۆشخانەوە بگرە تا گواستنەوەو گەرمکردنەوەو ساردکردنەوە ئەوەستێ بەمەش ژیان ئەگەڕێتەوە بۆ پێش قۆناغی پیشەسازی وە ئابووری تووشی ئفلیجی تەواو ئەبێ، ئەمجار کە ژیانی ئابوری وەستا، ئیتر دەرگا ئەکرێتەوە بۆ سەر هەڵدانی هەموو کێشەکان چ لەسەر ئاستی خێزان و دەوڵەت وە چ لەسەر ئاستی ناو دەوڵەتی. هەر کاتێکیش ئابوری وڵاتانی پیشەسازی ڕۆژئاوا و وڵاتانی گەورە بکەوێتە قەیرانەوە ئەوا چارەنووس و ئاشتی و داهاتووی جیهان تووشی هەرەشەی جددی ئەبێ بۆیە بە کورتی وە بێ گومان، نەوت بۆ ئابووری وڵاتانی پیشەسازی گرنگی ژیانی هەیە، واتە بێ بوونی نەوت ژیانە بە هەموو لایەنەکانی ئەوەستێ وە ئەگەر ئەمەش ڕوبدات ژیان وئاشتی جیهان دوچاری قەیرانێکی بێ وێنەی مێژوویی ئەبێ تا ئەندازەی هەڕەشە بۆ بوونی جەنگی ناوکی و بەمەش ژیان لەسەر زەوی ئەکەوێتە هەڕەشەوە .
کاتێ نەوت ئەوەندە گرنگ بێ بۆ ئابووری ڕۆژئاوا وڵاتانی پیشەسازی، پێویستە ئەم پرسیارە بکرێ چۆن مامەڵە لەگەڵ سیاسەت و هەتا خاوەنداریەتی نەوت بکرێ؟ ئەم پرسیارە گرنگە بۆ ئەو وڵاتانەی نەوت لە خاکەکەیان بوونی هەیە وە تەنها بۆ بیرهێنانەوە لە ناوچەکانی خۆمان ڕوداوەکانی گۆڕانکاری ئێران لە سەردەمی د.مێدقەوە تا ئەگاتە جەنگەکانی کەنداو وە رووداوەکانی ئێستای عێراق و سوریا نمونەن .
B-وڵاتانی بە اێتلاح خاوەن نەوت وەکو وڵاتانی کەنداو عێراق و ئێران و باکوری ئەفریقیا وەکو هەر بەشێکی تری جیهانی سێ هەم ، لە رووی سروشت ژینگەی کۆمەڵایەتی و ئابوریان وە لە رووی پێشکەوتنی ڕەوتی مێژووییەوە لە چاو وڵاتانی ڕۆژئاواوە لە هەموو بوارێکەوە لە کات و پێشکەوتنا بە جێ ماون . زۆربەی هەرە زۆری ئەگەر هەمووشیان نا نەوت تەنها کەرەسەو سەرچاوەیە ئابووری و ژیانیانە ، وە ئەگەر نەوت نەبێ بیفرۆشن ئەوا هەموویان بە عێراق و کوردستانیشەوە ژیاون و حاڵ و گوزەرانیان ئەگەر لە بەنگلادش و ێۆماڵ و ئەسیوبیا و وڵاتانی هەرە هەژاری تری ئاسیا و ئەفرقیا و ئەمریکای لاتینی خراپ تر نەبێ ئەوا بە دڵنیاییەوە باشتر نابێ، نموونەی گەمارۆی عێراق شاهیدی ئەوەیە کە حاڵی هاوڵاتیان چۆن بوو بە دەست خاڵی و هەژاریەوە ئەوا لە کاتێکدا کە عێراق بۆ ناوخۆی خۆی ئەیتوانی کەڵک لە نەوت وەربگرێ بۆ پێویستی ڕۆژانەی جا ئەگەر ئەمەش نەبایە ئەوا خراپی خەڵک دووبەرابەر ئەبوو کە وێناکردنی سەخت ئەبوو .
لەبەرئەوە بۆ ژیانی ئابووری نەوت چەندە گرنگە بۆ وڵاتانی بەکاربەر و بەرهەم هێنەری پیشەسازی ڕۆژئاواو ئەوا بۆ وڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت دوو بەرامبەر گرنگە چونکە لە وڵاتانی ڕۆژئاوا بەهۆی فەرهەنگی کارو سستمی سیاسی دیموکراسی و فەراهەم کردنی کەرەسەکانی خۆراکی و کشتووکاڵی و دەرمانی بە دەستی خۆیان لە ناوخۆی وڵاتانی خۆیان ئەم زیانەیان پێ ناگات وەکو وڵاتانی نەوتی کە ئەبێ ئاردو سەوزە و میوە و دەرمان و هەموو کەرەسەیەکی پزیشکی و خۆراکی لە دەرەوە هاوردە بکەن بە دۆلاری نەوتی فرۆشراویان. لەبەرئەوە، ئەگەر نەوت بۆ وڵاتانی ڕۆژئاوا مەکینەی چەرخانی ئابوری و ژیانیان بێ بۆ ئێمە و وڵاتانی نەوتی، نەوت تەنها ڕێگەیە کە پێی بژین و لە ژیانا بمێنن، بەڵام بۆ هەردوو لا وڵاتانی خاوەن نەوت و وڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت، کەرەستەی نەوت وئاسایشی نەوت گرنتی ئاشتی کۆمەڵایەتیە بۆ وڵاتانی بەرهەمهێنەر و بەکاربەرو ئاشتی تەواوی جیهان .
2- ڕەهەندی سیاسی :
لە ماوەی ئەم 100 ساڵەی ڕابردوودا، سیاسەتی ئابوری وە سیاسەتی ناودەوڵەتی وڵاتانی ڕۆژئاوا لە ژێر ڕۆشنایی و بەرژەوەندی سیاسەتی نەوتیان دامەزراوە، وە هەتا بەشی زۆری پەیوەندی نێودەوڵەتی و دبلۆماسی وڵاتانی نەوتی و وڵاتانی بەکاربەری نەوت لەسەر بنەمای نەوت دامەزراوە لەسەر بنەمای نەوت و دامەزراوە و ڕەنگ ئەداتەوە . نەوت لە ڕۆژی ئەمڕۆمانا تەنها کەرەسەیەکە کە جگە لە گرنگی ئابووری بۆ جیهان ڕەهەندی سیاسی فراوانی هەیە، وە پێوەرە بۆ سەرکەوتوویی یان شکستی سیاسی هەر دەوڵەت و حکومەتێ چونکە بەرنامەی کاری سیاسی هەر حکومەت و وڵاتانی لەسەر بنەمای سیاسەتی وزە واتە نەوت دائەمەزرێ .
ئەمەش وا ئەکات کە بارودۆخی سیاسی وڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت کاریگەری هەبێ لەسەر سیاسەتی وڵاتانی ڕۆژئاوا وە بەهەمان جۆر دۆخی ئابوری و سیاسەتی وزەی وڵاتانی ڕۆژئاوا کاریگەری هەبێ لە سەر سیاسەت و دۆخی گشتی وڵاتانی بەرهەم هێنەر بەڵام بە دڵنیایی لەم دوو کاریگەریە، کاریگەری وڵاتانی پیشەسازی ڕۆژئاوا زۆر گەورەترە بەهۆی نفوزی زۆری سیاسی و ئابوری و سەربازی وڵاتانی ڕۆژئاوا لە چاو وڵاتانی بەرهەم هێنەر چونکە وڵاتانی نەوتی هەموویان بەهۆی دواکەوتوویی سستمی سیاسی و بەشدار نەبوونی خەڵک لە داڕشتنی سیاسەتی نەوتی و ئابوری خۆیان وای کردووە نەتوانن ئیرادەی نیشتمانیان هەبێ و لەسەر بنەمای بەرژەوەندی نیشتمانی مامەڵە لەگەڵ نەوت بکەن، بەڵکو زۆر بەیان لەسەر بەرژەوەندی گروپێکی بچووکی دەسەڵاتدار مامەڵە لەگەڵ نەوت ئەکەن، بۆ نموونە وڵاتانی کەنداو.
هەر ئەم نەبوونی بەرژەوەندی نیشتمانیەش وای کردووە کە بە هەزاران ملیارد داهاتی نەوت لای وڵاتانی بەرهەم هێنەر نەی توانیوە ئەم وڵاتانە لە قۆناغی بەکاربەریەوە بگوازێتەوە بۆ قۆناغی بەرهەم هێنەر لە هەموو بوارەکانی ئابوری دا وە هەتا لە ڕووی تەکنەلۆجی و زانستی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیەوە نەیان توانیەوە ئەو گۆڕانکاریە مەزنە ئەنجام بدەن کەئەبوو گەلێک ساڵ بوایە بکرایە، بەهۆی پارەی زۆر نەختینەی نەوتەوە واتە وڵاتانی بەرهەم هێنەری نەوت وە دەسەڵاتدارەکانیان فاشل بوون لە بەکارهێنانی وە سەرمایە گوزاری داهاتی نەوت لە بواری ستراتیجی ئابوری و تەکنەلۆجی و گەشەی مرۆیی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی؟ زۆربەی هەرە زۆریان نەوت تەنها وەک کەرەسەیەگ ئەبینن کە بیفرۆشن و بە پارەکەی بژین و هەندێ جادەو هوتێل و ساختمان و شتی ڕووکەشی پێ ئەنجام بدەن نەک پڕۆژەی نیشتمانی و ستراتیجی و دروست کردن و هان دانی کەرتەکان کەرتەکانی تری ئابوری بۆ قەڵاچۆکردنی بێکاری و هەژاری .
لەمەش خراپتر زۆربەی دەسەڵاتدارانی وڵاتانی نەوتی، سامانی نەوت بۆ خۆیان خاوەن داریەتی نەوت ئەکەن نەک دەوڵەت وە داهاتەکەی ئەنێرن وە ئەخەوێنن لە بانکەکانی دەرەوەی وڵاتانی خۆیان کە لە ئەنجامدا نە خۆیان نە وڵاتەکانیان نابنەوە خاوەنی ئەو پارە . ئەمەش ئەبێتە هۆی ئەوەی کەلە وڵاتەکانیان پارە ئەبێ بۆ ئەنجام دانی ئەو پڕۆژە ئابوری وکۆمەڵایەتی و تەندروستی و فێرکردنەی کە زۆر پێویستیانە بۆ نمونە ئێستا لە سعودیە خەڵکێکی زۆر لەوپەڕی هەژاریدا ئەژین وە ئاستی تەندروستی و فێرکردن و خزمەتگوزاری بە هیچ جۆرێ لەئاستی پێویستدا نیە. 3- ڕەهەندی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی:
دۆزینەوە دەرهێنان وە فرۆشتن و خستنەبازاڕی نەوت وبەکارهێنان و داهاتەکەی گوڕێکی گەورەی ئابووری دروست کرد لە جیهاندا وە بەهۆی ئەم گوڕە گەورە ئابوریەوە توانرا لە وڵاتانی پیشەسازی پێشکەوتووی ڕۆژئاوا بە شێوەیەکی گشتی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی بێتە کایەوە کە هاوڵاتیانیان بەهرەمەند بن لە داهاتوو سودی ئابوری وڵاتەکەیان وە بەمەش واتە لە سایەی رفاهی ئابوریەوە هاوڵاتیانی ڕۆژئاوایی بواری زیاتریان بۆ ڕەخسا کە هەم زیاتر خەرج بکەن ، کاتێ زیاتریات هەبێ بۆ چالاکی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و گەشت و گوزار وە بتوانن ممارەسەی خولیای ئارەزوە هونەری وفەرهەنگیەکان بکەن .
دەوڵەتی رەفاه لە ڕۆژئاوا توانی پێویستە سەرەکیەکانی هاوڵاتیان لە زەمانەتی کۆمەڵایەتی و تەندروستی و خوێندن و فێربوون بۆ هەموو تاکێ فەراهەم بکات بەڵام لە وڵاتانی نەوتی لەگەڵ داهاتی نەختی زۆریان نەیان توانیوە نە پڕۆژەی ستراتیجی گەشەیان هەبێ لەسەر ئاستی وڵات وە نەتوانیویانە کەمترین رفاه بۆ زەمانەتی ژیانێکی شەرەف مەندانە بۆ هاوڵاتیان فەراهەم بکەن کە ئەمەش بۆ خۆی خاڵی ناکۆکیە لە نێوان بەرپرسیاریەتی اخلاقی و نیشتمانی فەرمان ڕەوایان و مافی هاوڵاتیان کە وەکو یەک بەهرەمەند لە داهات وسامانی سروشتی وڵاتەکەیان جا ئەگەر تاوەکو ئێستا فەرمان ڕەوایان بەردەوام بن لە قۆرخ کردنی سامانی وڵات بۆ خۆیان و گوێ نەدان بە هاوڵاتیانیان بۆ مافی بەهرەمەند بوون لە سامانی وڵات ئەوا ئەشێ ئەزموونی لیبیای نەوتی لە وڵاتە نەوتیەکانی تریش دوبارە ببێتەوە ، چونکە بەهۆی زۆری ڕێگاکانی پەیداکردنی زانیاری و هۆشیار بوونەوەی زیاتری خەڵک بە مافەکانیان ڕۆژ بە ڕۆژ شانسی فەرمان ڕەوایان کەمتر ئەبێتەوە تا بەردەوام بن لە فەرمانڕەوایی کردن بەم جۆرەی کە تا ئێستا بۆیان چۆتە سەر. واتە هەتا ئەگەر نەوت تا ئێستا بۆ بەرژەوەندی خەڵک نەبوو بێ بەڵام بەهۆی زۆری داهاتی نەوت هەر چۆنێ بێ هەندێ دیاردەی تازە دروست بوون لە وڵاتانی نەوتی، وەکو کردنەوەی زانکۆکان فراوان بوونی بواری میدیایی وە کەم یان زۆر خەڵکێکی تا ئەندازە باش بەهۆی داهاتی نەوت وبازرگانی نەوت وە سەفەرکردنیان بۆ دەرەوەی وڵاتەکانیان شارەزاو ئاشنابوون بە ژیان و دنیایەکی تر جیاواز لەو دنیاو ژیانە تقلیدیەی کە وڵاتەکانیان تیا ئەژین، وە ئاگابوونیان بە چەمکەکانی دادپەروەری ، ئازادی وە ماف و ئەرکەکانی تاک ڕۆژ بە ڕۆژ ئەتوانێ کۆمەڵ و فەرهەنگ و فۆرمی ژیانیان بەرەو گۆڕانی بەرێ وە سستمی سیاسی و ئابووری بە جۆرێ بگۆڕن کە سازندە بێ لەگەڵ بەرژەوەندیە ئابووری و ئازادیەکانی تاک وە هەروەها بەرژەوەندی بازنەیەکی تەسکی دەسەڵات وەکو لە وڵاتانی کەنداو لیبیای قزافی دا ئەبینرا. لە ئێستاو داهاتووشا ڕەهەندەکانی بواری وزەو نەوت وە کاریگەریان لەسەر هەموو کایەکانی ژیان بەردەوام ئەبێ. چ لەسەر ئاستی ناوخۆی وڵاتانی بەرهەمهێنەر یان بەکار تەنها شتێ کە گرانتی ئەوە ئەکا کە ڕەهەندی دژ بەیەک و بەرژەوەندی دژ بە یەک دروست نەبێ و ئاشتی و ئارامی کۆمەڵایەتی و جیهانی پارێزراو بێ دادپەروەری و روونی و انێافانە مامەڵە کردنە لەگەڵ ئەم کەرەسەی ژیان. وە هەر مامەڵەیەکی نا دادپەروەرانەو نا انێافانە لەگەڵ نەوت چ لەسەر ئاستی وڵاتان، ناوچەیی وە جیهانی ئەشێ روداوی تراژیدی بەسەرا بێ .
وە لە کوردستان بۆ ئەوەی مامەڵەیەکی تەندروستانە لەگەڵ نەوتا بکرێ زۆر پێویستمان بە شورایەکی میللی نەوتی هەیە بۆ دیاری کردنی سیاسەتی نەوتی کوردی بە هەموو ڕەهەندەکانیەوە وە بەشداری کردنی چالاکانەی خەڵک لە دیاری کردنی سیاسەتی نەوت و داهاتی نەوت و بەکارهێنانی وە تا خەڵک زیاتر بەشدار بێ لە مامەڵە کردن لەگەڵ نەوت و سامانی وڵات ئەوا زیاتر ئاشتی و رفاه بۆ گەل و وڵات فەراهەم ترو مسۆگەر تر ئەبێ .
