دکتۆر کەمال میراودەلی : لە شاخەوە بۆ شار: ئەزموونی باشوور و پێویستیی ڕوانگەیەکی مێژوویی نوێ .
بەشی دووەم : گرفتی عەقڵی سیاسیی کورد
(ئەم باسە لە کۆنفرانسی کۆنگرەی گەلی کوردستان لە لەندەن (٨/٤/١٩٩٥) و لە سێ سیمیناری جەماوەرییدا لە سوید لە ستۆکهۆڵم و ئەسکلتۆنا و یتوتوبوری، لە ١٥، ١٦، ١٧/٤/١٩٩٥ دا پێشکەش کراوەو دوایی لە مانگنامەی هەنگاودا هەر لەو ساڵەدا بلاوکراوەتەوە)….
گرفتی عەقڵی سیاسیی کورد
ئێمە کە دوای ئەو هەموو کارەساتە، گەیشتین بەو ئاستە و دەرفەتێکی دنیایی وا لە بارمان بۆ درووست بوو، دەبوو تۆزێك ڕابمێنین، ئێستەیەك بکەیەن، بیرێ بکەینەوە، چاوێ بە ڕابردوودا بگێرینەوە، چاوێ بە دەور و بەردا بگێڕین، خەون و ڕاستییەکان شی کەینەوە. سەیری بەرپێی خۆمان بکەین, دەبوو (عەقڵ) بخەینە کار: عەقڵی سیاسیی، عەقڵی سیاسیی سەردەم. عەقڵی مۆدێرن و بەرنامەڕێژ و لێکدەرەوە شیکەرەوەی هۆکار و زەمینە و دەوروبەر و ڕێباز و ئامانج. دەبوو بیر لە نەخشەی درێژخایەن بکەینەوە.. دەبوو (جەردێکی) حاڵی خۆمان بکەین. چیمان دەسکەوتووە و دەشێ چیترمان دەسکەوێ، کەم و کورتی و ئاستەنگەکانمان کامانەن، باشترین چارەسەری و بەرنامەی کار و خەبات کامەیە؟! دەبوو چەندەها کۆنفرانسی زانستی بۆ ئەم مەبەستانە ڕێكخەین..
هیچ نەتەوە و گەلێك ناتوانێ بەشێوەیەکی شارستانی و دیمۆکراتیك پێکەوە بژیا، گەر کۆمەڵە تێگەیشتن و بۆچوونێکی هاوبەشیان نەبێ کە دەیکەنە بنەما و توخمی (کۆخوازیی) Consensus کۆمەڵەکەیان. کۆخوازیی مانای هەموو گرۆیەکان لەسەری ڕێکن و کەس نییە تەحەددایان بکات، چونکە گەر ئەمە بوو بناغەی کۆمەڵگا شارستانییەکە هەڵدەوەشێنەوە.
بۆ نموونە، لای هەموو دەوڵەتێك و گەلێك، مەسەلەی پاراستنی نیشتمان و دەست تێکەڵ نەکردن لەگەڵ بێگانە و ڕێگە گرتن لەوەی بێگانە دەست بخاتە ناو کاروباری وڵاتەکەوە، بنەمایەکە هەموو لەسەری ڕێکن. هەروەها سەروەریی پەرلەمان، سەربەخۆیی قەزا، بێلایەنی و دەوری نیشتمانی سووپا، پاراستنی ئاسایشی ناوخۆ و باڵایی دەوری یاسا، نەهێشتنی جەریمە، دابین کردنی ئاستێکی پێویستی ژیان بۆ گرۆیە بێکار و نەدارەکان. ڕەچاوکردنی ململانێی سیاسی و حیزبی ئیجابی و ڕۆژنامەگەریی ئازاد و ئازادی ڕێکخستن و ڕادەربڕین.. هتد.
ئەم کۆمەڵە بیر و بنەما هاوبەشە لە هەر کۆمەڵێك لا ببە، دەبێتە ئاژاوە و بێ سەروبەری و سەرەتای هەرەسی کۆمەڵایەتی و سیاسیی… بیرکردنەوە لەو بنەمایانە و پەیپێبردنیان بۆ عەقڵی سیاسیی شارستانیی شتێکی قورس نییە. ئەگەر لە جیاتی دامەزراندنی ئەو بنەمایانە، حیزب و سەرکردایەتییەکان خۆیان بۆ شەڕە پەڕۆ تەرخان کرد، ئەمە نیشانەی کورت هێنان یان دواکەوتوویی عەقڵی سیاسییە.
بنەماکانی کۆخوازیی قۆناغی دوای ئەنفال و دروستبوونی (پەرلەمان)
لە باشووردا بە سەرنجێکی ژیرانە لە دوێنێ و ئێستامان، هەموو ئەو بنەمایانە ئاشکرا بوون و ئاشکران کە دەبێ (کۆخوازیی) کوردیی پێك بێنن. بەپێی پێشگرنگی (ئەسبەقیەت) لێرەدا لە ڕوانگەی خۆمەوە- هەندێکیان تۆمار دەکەم. (واتە ئەو تێگەیشتنە سەرەکییانەی دەبوو و دەبێ هەموو کورد لە سەریان ڕێك بکەوێ).
١- ئەم دەرفەتەی ئێستامان (پەرلەمان و حکوومەتی کورد) بەڕێکەوتی ڕۆژگار بۆمان درووست بوو.. گەر بڕوا دووبارە نابێتەوە. دەبێ بە گیان و دڵ، بەهۆش و تێگەیشتنەوە بیپارێزین. ئەزموونەکەمان هێشتا لە سەرەتادایە سەرەتایەکی ناسك و ناتەواو. دەبێ تەواوی بکەین، دەبێ سووربین لەسەر پاراستن و پەرەپێدان و تەوا کردنی… دەبێ ئەمە گەورەترین ئاوات و کارنامەی هەموومان بێ.
٢- بنچینەی پتەویی و سەرکەوتنی خەباتی نیشتمانی باشوور هاوکاری و هاوپەیمانیی پارتی دیمۆکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستانە.. ناکۆکی و شەڕی ناوخۆیی ئەوان کارەساتە بۆ هەموو کورد. هاوکاری و هاخەباتییان سەرکەوتنە بۆ هەموو کورد. بۆیە دەبووایە ئەو دوو حیزبە چاویان بە سەلبیاتی ڕابردوودا بگێرابایەوە و بنبڕیان بکردبان. هەموو هۆیەکی ڕاگەیاندن و ڕۆشنبیرکردن و کاری حیزبی هاوبەشیان بۆ پتەوکردنی هاوپەیمانێتی خۆیان تەرخان بکردبایە. ببان بە نموونەی برایەتی و تەبایی!! و مەسەلەی سەرکردایەتی و ململانێی دەسەڵاتیان بۆ هەڵبژاردن و پەرلەمان دابنابایە… ئێستاش کە کلتووری ڕق و کاری ڕقپەرستانە و خۆکوژانە بۆتە خولیای ئەو دوو حیزبە، چار نییە گەر بیانەوێ بمێنن و ڕقی گەل و نەفرەتی دنیا، ڕایان نەماڵێ، دەبێ دووبارە چاو بەم واقیع و بەو ڕاستییەدا بگێڕنەوە.. زۆر جار دەوترێ. ئەو دوو حیزبە چاریان نییە دەبێ هاوکاری یەکتر بکەن، چونکە هیچ کامیان ناتوانێ بەهێز ئەویدیکە لەناو بەرێت!! ئەم قسە گەرچی ڕاستە، بەڵام هەر کردنی بەم شێوەیە جەریمەیە. بیرکردنەوەی ئاوا جەریمەیە. بۆ حیزبێك بیەوێ حیزبەکەی تر لە ناوبەرێ!! بۆ هەزاران کورد لەم خۆکوژییە خیانەتکارییەدا تێدا بچن؟ هێشاتا هاوکاری و تەبایی ئەو دوو حیزبە مەرجێکی پێویست و بنەمایەکی سەرەکی سەرکەوتنی ئەزموونی حوکمی خۆیی باشووری وڵاتمانە.
پێویستە بۆ چوونێکی زانستی بۆ زەمینە و هۆکارەکانی جیاوازی ئەو دوو حیزبە ڕەچاو بکرێ و بەگیانی لێپرسینەوە و بەرژەوەندی نەتەوەییەوە چارەسەر بکرێن. ئەو هۆکارانەش ئەمانەن:
١- ململانێی دەسەڵات لە نێوان دوو سەرکردەدا.
٢-مێژوو و ڕابردوو- و (ئێستای) برا کوژیی.
٣- ئایدیۆلۆژیەتی ڕق و یەکتر ڕیسوا کردن.
٤- قاعیدەی جوگرافی دەسەڵاتی هەر حیزبێك.
٥- مێژوو – و (ئێستای) هاوکاری کردن لەگەڵ ڕژێمە داگیرکەرەکان.
٦- چۆنیەتی ئەنجامدانی چالاکی حیزبیی و ڕاگەیاندن و پەروەردەکردنی حیزبیی.
٧- هاوکاریی و هاوپەیمانێتی لەگەڵ حیزبە کوردستانییەکانی دیکەی باشوور و بەشەکانی دیکەی کوردستان.
٨- بوونی ئاغای جەنگ و میلیشیا و کەسانی بەرژەوەندی خواز و خۆ پەرست و هەڵپەرست و ئەنفالچی لە ناو دوو حیزبەکەدا.
٩- نەوعیەتی جەماوەری دوو حیزبەکە لە ڕوانگەی مێژووی نزیکی دوای ساڵی (١٩٧٤)ەوە.
١٠- گومرگ و توانستی دارایی هەر حیزبێك.
١١- بۆچوونی هەردوو حیزبەکە سەبارەت بە پەرەسەندن و پاشەڕۆژی ئەزموونی باشوور.
بەداخەوە، کات و دەرفەت نییە یەك بە یەك باسی هەموو ئەو خاڵانەی ناکۆکی و ناتەبایی نێوان ئەو دوو حیزبە بکەین. بەڵام ئەمانە هەن و پێوسیتیان بە لێکۆڵینەوەی ئاشکرا و بنیاتنەرانە و چارەسەری زانستیی و واقیعی لە ڕوانگەی بەرژەوەندی نەتەوەیی گەورە و پاراستنی ئەزموونەکەمانەوە- هەیە.
٣- بنەمای سێیەم کە دەبێ هەموو لەسەری ڕێكبکەوین ئەو ڕاستییە کە داگیرکەران هەر داگیرکەرن. ئەم ئەزموونە فیدرالییە و دیمۆکراتییەی ئێمە بەدڵی دراوسێیانی داگیرکەر نییە. دەبوو هەر زوو ئاگاداری ئەوە بین و هەڵوێستی یەکگرتوومان هەبێ. چ وەك دەنگ و ڕەنگی کورد، چ وەك پەرلەمان و حکوومەتی کوردیی، چ وەک ئەزموونێکی دیمۆکراتیی، چ وەك جیهانی بوون و ئینتەرناسیۆنالبوونی مەسەلەی کورد قبووڵی ناکەن و هەوڵی لە ناوبردنی دەدەن. دەبێ یەکەم ستراتیژ و یەکەم زەمینەی هاوخەباتی و وریایی سیاسی و یەکباوەریمان ڕێکەوتن لەسەر ئەم مەسەلە گرنگە بێ.
٤- دەبێ ئەو ڕاستییە بزانین کە تا ئێستا هەر هۆز و تیرە و خێڵ و حیزب و هەرێم و ناوچەی لێك دابڕاو بووین. نە حیزبێکی کوردستانی ڕزگاریخواز ، نە ڕێکخراوێکی نەتەوەیی سەرانسەریمان هەیە، نە سەرکردەیەکی نەتەوەیی و ڕەمزێکی نەتەوەییمان هەیە، نە سیاسەت و ستراتیژێکی نەتەوەیی یەکگرتوومان هەیە، نە دەنگ و سیما و ڕاگەیاندنێکی نەتەوەییمان هەیە، نە وتارو زمانێکی نەتەوەیی یەکگرتوومان هەیە.. نە سایکۆلۆژیی نەتەوەیی وەکوو یەکیشمان هەیە!! ئەمە خۆی لە خۆیدا نابێتە هۆی جیاوازی و دابڕان. چونکە بۆچوونی دیمۆکراتی مانای دەرك پێکردن و پێزانین و باوەڕهێنان بە جیاوازییەکانە لەگەڵ درووستکردنی زەمینەی قبووڵکردن و پێکەوە ژیان و پێکەوە کارکردنیان، بەڵام لە ئەزموونی کوردستانی باشووردا دەبوو- و دەبێ ئەو ئەنجامە هەبێ کە پێویستە (بیری نەتەوە) و (نەتەوە) درووست بکەین. نەتەوەیەك ئەو جیاوازییانە بگرێتە خۆی و لێکیان نزیك بکاتەوە. بۆیە دەبێ دامەزراوە و دەزگا نەتەوەییە ژوور حیزبی و ژوور ناوچەیی و ژوور عەشیرەتییەکان بەهێز کەین وەك پەرلەمان، حکوومەت، زانکۆی سەڵاحەدیین و سلێمانی و دهۆك، قوتابخانەکان، …هتد هەروەها پێویستە یەك لەشکری نەتەوەیی (پێشمەرگە) هەبێ، یەك ڕاگەیاندنی نەتەوەیی (تەلەفزیۆن و ڕادیۆی حکوومەت)، ڕۆژنامەی زمانحاڵی پەرلەمان و حکوومەت هەبێت، سەربەخۆکردنی ڕێکخراوە جەماوەرییەکان و کردنیان بە ڕێکخراوی نەتەوەیی کوردستانی.. هتد.. دەبوو پارتی و یەکێتی لەم بوارەدا پێشڕەویی بکەن. بەڵام عەقڵی سیاسی دواکەوتوو، ناوچەیی، دەسەڵاتپەرست، خۆپەرست ڕێگەی لەمە گرتووە!
٥- دەبێ ئەوە بزانین کە ئەم دەسکەوتەی باشوور دەسکەوتێکە بۆ سی چل ملیۆن کورد. هەڵەکانی، پێشکەوتنەکانی، کارەساتەکانی هەموو گەلی کورد دەگرنەوە. کوردستانێتی بیر کردنەوە و بۆچوون و نەخشە و ستراتیژی سیاسیمان نابێ چیدی جێگەی پرسیار و سڵەمینەوە و گومان بێ. پێویستە ببێتە جەوهەری سیاسەت و دیپلۆماسی و کارکردنمان.. هێرشەکەی تورکیا و داگیرکردنی باشوور، ئەمەی بەشێوەیەکی وەها بەهێز و توند سەلماندووە، کە زۆر زەحمەتە لەمڕۆ بەدوواوە چارەسەری مەسەلەی کوردستان لە باشووردا بکرێ، ئەگەر هەر لەو کاتیشدا چارەسەری مەسەلەی کورد لە باکووردا نەکرێ، ئەم کوردستانییکردنەی مەسەلەی کورد، هەر لەو کاتەدا جیهانیکردنی مەسەلەیە. دەبێ خێرا و زیرەکانە کەڵکی لێ وەرگرین. شەڕی خیانەتکارانەی خۆکوژیی دوو حیزبەکەی باشوورە کە بەهانەی داوەتە تورکیا لەلایەکەوە و لەلایەکی دیکەوە ڕێگەی ئەم جیهانیبوونە بەهێزەی مەسەلەی کوردی گرتووە، پێویست بوو هەر زوو کۆنگرەیەکی کوردستانی بۆ داڕشتنی ستراتیج و تاکتیکی خەباتی ئەمڕۆمان و پێشبینیکردنی گرفت و ڕووداوەکان بگیرابایە و ئێستاش هەر دەبێ کۆنگرەیەکی ئاوا بگیرێ.
٦- دەبێ ئەوە بزانین کە ئەم ئەزموونە سەربەخۆییەی باشوور، دەسکەوتێکە بۆ نەتەوەکانی داهاتووی کوردستان، بۆ نەوەکانی سەدەی بیست و یەکەم. بەهیچ شێوەیەك کەس مافی ئەوەی نییە لە دەستی بدات، مەزاتی پێوە بکات، بیفرۆشێ، بیڕوخێنێ. ئێمە کە خۆمان خۆشیمان لە ژیان نەدی و ژیانمان بریتیبوو لە زنجیرەی پڕ ئەڵقەی پێکەوەبەستراوی کارەسات و کوێرەوەری و خوێن و مەرگ و نەهامەتی، با ئەم دەرفەتە لەدەست نەدەین و وڵاتێکی ئازاد و ئاسایش بۆ نەوەکانی ئایندەمان بەجێبهێڵین.
٧- پاراستنی باوەڕ و ورە و متمانە و یەکێتی میللەت.. ئەم پەرلەمان و حکوومەتە بەرهەمی خەباتی میللەتێکی شەهید و ئەنفالکراوە. گەل بریندارە، برسییە، ئاوارەیە، هەڵوەدایە، شەهیدە. کوردستان هێشتا وێران و کاولە. دەبوو باس کردنی ژیانی میللەت، دڵدانەوە و پاداشت دانەوەی خێزانی شەهیدان و ڕۆڵە بێ باوکەکان یەکەم کاری حیزبەکان و بەرنامەی حکوومەت بێ. دەبوو کاکە و مامە و لێپرسراوە زلەکان هەر ڕۆژە یەکێکیان لە ماڵی یەکێك لە ئەنفالبووەکاندا بوونایە. بیانزانیایە چۆن دەژین، چۆن بیر دەکەنەوە، چۆن بۆ پاشە رۆژ دەڕوانن. دەبوو بە کوردستان و خوێنی شەهیدان سوێندیان بۆ بخواردنابایە کە خوێنی ئەو ١٨٢.٠٠٠ کوردە قوربانییە ئەنفالکراوە بەفیڕۆ نادەن.. دەبوو مامە و کاکە لەبەردەم شەهیدان و گەلی کورد و دنیادا- لە پەرلەمانەکەیاندا- سوێندیان بخواردبایە کە تا ئەو ئەزموونە بە تەواوی سەرنەکەوێ ڕێگا نادەن ژیانی کچ و کوڕ و کەسوکاری خۆیان لە ژیانی مناڵە هەتیوەکانی ئەنفال باشتر بێ و لە پێشەوە ئەوان بە کج و کوڕی خۆیان دەزانن و ئەم مەزنیی و سەرکردەییەی خۆیان بە بەرهەمی ئەوان دەزانن!!
٨- ئاشتبوونەوەی بەڕاستی و بێ فێڵ لە یەکتر کردن و داڵدەنەدانی ئەنفالچییە کورد کوژەکان. هەموو دەزانین کە سیاسەتی وێران و قڕانی و کیمیا باران و ئەنفال زۆربەی خەڵکی کوردی ناچار کرد ببن بە جاش یان هاوکاری بەعس. بۆ چارەسەری ئەمە دەبوو ئاشتبوونەوەیەکی نەتەوەیی ڕاستەقینە بە قازانجی تەجرەبەکەمان ئەنجام درابایە. ئەگەر عەشیرەتێك لە ناوچەی بادینان جاش بووبی و ئێستا هاوکاری یەکێتی بێ، یان یەکی لە گەرمیان جاش بووبێ و ئێستا هاوکاری پارتی بێ- دەبوو کەڵك لەمە وەربگیرایە بۆ بیلایەن کردنی ئەو عەشیرەتانە و ئاسایی کردنەوەی ژیانیان و دوایش ڕاکێشانیان بۆ چوارچێوەی بەرژەوەندی نەتەوەیی کورد و ئاشتکردنەوەیان لەگەڵ ئەو حیزبەی کۆن دوژمنایەتیان لەگەڵدا هەبووە، بەبی ئەوەی ئەمە ڕێگە لەوە بگرێ، تاوانکارە گەورەکانی ئەنفال سزای ڕەوای خۆیان وەربگرن و بکرینە نموونە و عیبرەت!! دەبوو نموونەی ماندیلا و خوارووی ئەفریقا ڕەچاو بکرایە!!!
٩- بنیاتنانەوەی سایکۆلۆژیی خەڵك. دەبێ ئەو ڕاستییە بزانین کە کوردستان هەر خاکەکەی وێران نەکرا، میللەتەکەش وێران کرا. جگە لە لەناوبردنی جەستەیی نزیکەی ٢٠٠.٠٠٠ کەس، ئەنجامی ئەنفال وێرانییەکی ڕۆحی و سایکۆلۆژی و کۆمەڵایەتی و کەلتووری و ئەخلاقیش بوو… پێویستە بە هەموو شێوەیەك بە هۆی ڕاگەیاندن و پەروەردە و دیراسە و پشکنین، دامەزراندنی دەزگای کۆمەڵایەتی و کەلتووری و تەندرووستی و سایکۆلۆژی، هەوڵی چاککردنەوەی ئەم وێرانییە نەتەوەییە بدەین
١٠- پشت بە خۆ بەستن.. لە ڕووی سیاسیی و سەربازییەوە، پشت بە خۆ بەستن لەم سەردەمەدا بە تایبەتی بۆ کورد، کارێکی نەشیاوە. ئەمە زیرەکی دیبلۆماسی و تیگەیشتنی دنیای گەرەکە… مەبەستمان لە پشت بەستن بە هێز و وزە و بیر و بەهرە و توانست و داهێنانی خەڵکی خۆمانە بە پلەی یەکەم بۆ پتەوکردنی ژیانی نەتەوەییمان، بۆ ژیاندنەوەی کوردستانەکەمان، بۆ لەسەر پێی خۆ وەستانمان لە رووی ئابووری و ڕێکخستنی ئیدارەی خۆمانەوە. دەبوو نەك تەنیا بیر و بەرنامەی بەرهەمهینەرمان بۆ رێگا گرتن لە کۆچ کردنی عەقڵی کوردیی و بەهرە و توانستی گەنجەکان هەبایە، بەڵکو هەوڵ و تەقەلایەکی دڵسۆزانە و پرۆگرامیکی ڕێکوپێکیشمان بۆ کەڵك وەرگرتن لە توانست و بیر و ئەزموونی هەزاران کوردی (هەموو بەشەکانی کوردستان) لە دەرەوە هەبایە و هەل و مەرجی گەڕانەوەی لێزانانی کورد بۆ کوردستان فەراهەم بکرابایە..
١١- پێشگرنگیی پاراستن و بەهێزکردن و پەرەپێدانی تاقیکردنەوەی پەرلەمان و دیمۆکراسی.
دەبوو لەگەڵ هەموو ئەمانەدا و، لە سەرووی هەموو شتێکەوە و، لە پێش هەموو شتێکەوە، ئەو ڕاستییە بزانرایە کە تەنیا لە ڕێگای پەرلەمان و ئەزموونە دیمۆکراسییەکەمانەوەیە کە دەتوانین بەشێوەیەکی شەرعیی، ئەخلاقی، قانوونی ڕەوایی مەسەلەکەمان، ڕەوایی حوکمی خۆکردنمان، ڕەوای پاراستنی جیهانیی و پشتگیری گەلان و دیموکراتیخوازانی دنیا، زامن بکەین. جا گەر پەرلەمان و تاقیکردنەوەی پەرلەمانیی و دیموکراسیی هێندە گرنگ و چارەنووس ساز بێت، پێویستە بزانین چۆن کورد توانی لە ئەساسدا پەرلەمانی هەبێ؟چۆن ساڵ و نیوێك خەریك بوو سەربگرێ؟ بۆ سەری نەگرت، یان تا ئێستا سەری نەگرتووە؟ ڕاستە، شەڕی خەلیج هەلومەرجی هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمانی درووست کرد. بەڵام تا ڕادەیەك هەل و مەرجەێکی خۆییش هەبوو .
پەرلەمان و دیموکراسی و هەڵبژاردن: واتە بوونی پلورالیزم، بوونی فرەحیزبێبتی. بەبێ بوونی حیزبی جیاواز مەحاڵە، مەحاڵە، نە دیموکراسیی دەبێ نە پەرلەمان، نە ئازادیی دەبێ نە یاسا.. دیارە پەرلەمانیش بەبێ سیستمی پەرلەمانیی تەواو: دەستوور، قەزای سەربەخۆ، حوکمیی یاسا (واتە بەبێ دامەزراندنی دامودەزگای کۆمەڵگای شارستانی) ناتوانێ دەور و بوونی ڕاستەقینەی هەبێ. چونکە دیموکراسی سیستمە، سیستمێکی تەواو. نەك بینایەك کە چەن کەسێکی بەناوی پەرلەمانەوە لێ دانیشتبن. هەڵبژاردن و ئەوسا دامەزراندنی پەرلەمانی کوردستان لە هەل و مەرجێکدا بوو کە فرە حیزبێتی لە ناو کوردستانی باشووردا چەسپا بوو، ئەمەش بە هۆی ئەزموونی بەرەی کوردستانییەوە ..
ئەزموونی بەرەی کوردستانیی
بەرەی کوردستانیی لە تەمەنی چوار پێنج ساڵەیدا، باشترین و دەوڵەمەندترین ئەزموونی سیاسیی پلورالیستی کورد بوو.. دیارە بڕبڕەی پشتی ئەو بەرەیەش ڕێکەوتن و هاوکاری و هاوپەیمانیی پارتی و یەکێتی بوو.. بەڵام ڕێکەوتنی نێوان ئەم دوو حیزبە لە ئەنجامی قەناعەت و خواستی خۆیی دوو حیزبەکەوە و هەستکردنیان بە بەرژەوندی نەتەوەییەوە نەبوو.. زیاتر بە زەغت و خواستی ئێران بوو، لە کاتێکدا بوو کە ئەم ڕێکەوتنە و دوایی درووست بوونی بەرەی کوردستانیی لە بەرژەوەندی ئێراندا بوو. بەڵام هەرچۆنێ بێ بەرەی کوردستانیی یەکەم ئەزموونی پلورالیزمی/فرەحیزبێتی سیاسیی کورد بوو. قبووڵ کردنی یەکتر، پرس و ڕا کردن بە یەکتر، پێکەوە کار کردن، هەوڵدان بۆ نزیککردنەووەی سیاسەت و ستراتیژیی، دواییش بەشداری کردن لە ڕاپەڕیندا، پێکەوە ئیدارەکردنی کوردستان و هاوکاریکردن لە هەڵبژاردندا، ئاکامی ئەو چوار پێنج ساڵەی بەرەی کوردستانی بوو. ئەو ماوەیە سەلماندی کە پلورالیزم/فرەحیزبێتی دەشێ ببێتە چوارچێوەی خەبات و هاوکاری سیاسی و پێکەوە ژیانی ئاشتی و درووستکردنی شێوەیەك لە دیموکراسیی (بە هۆی زۆری و جیاوازیی بیروڕاوە) و کەمکردنەوەی ئەگەرەکانی شەڕی ناوخۆیی.. بەڵام بەرەی کوردستانیی سێ کەموکورتی جەوهەریی حاڵەتی لەدایك بوون و پرۆسکەی لەگەڵ خۆی هەڵگرتبوون:
١- هەر وەك تۆزێ پێشتر ووتم. درووست بوون و بەردەوام بوونی بەرە لەبەر نەبوونی یان نەمانی ناکۆکیی/تناقضي/ دەرەوە بوو.. لە چوارچیوەی شەڕی عێراق و ئێراندا، هەموو حیزبە کوردییەکانی باشوور هاوکار و یارمەتیدەر و یارمەتیدراوی ئێران بوون (بەتایبەتی دوای ڕێکەوتنەکەی پارتی و یەکێتی). بەرژەوەندی ئێران زیاتر لە پشت درووست بوون و بەردەوامبوونی بەرەوە بوو، نەك هۆشیاریی خۆیی حیزبەکان و ڕێکەوتنیان لە سەر بەرژەوەندی و ستراتیژی نەتەوەیی. بەتایبەتی پارتی بەبێ ڕازیبوون و هاندانی ئێران بەشداری بەرەی نەدەکرد .
٢- لە ئاست شاڵاوی دڕندانە و ئەنفالییانەی بەعسدا، هەموو حیزبەکان تا ڕادەیەك بێ هێز بوون و پێویستیان بە یەکتر هەبوو. هیچیان ئەو هێز و دەسەڵاتە زۆرەیان نەبوو بتوانن بە تەنیا خۆیان بسەپێنن و شەڕی عێراق بکەن. دیسانەوە ئەمە ئەوە دەگەیەنێ کە هۆی بابەتیی زیاتر لە هۆکاری خۆیی و بەرژەوەندی نەتەوەیی لە پاڵ میکانیزمی بەرەی کوردستانییەوە بوو.
٣ دەردی بنەڕەتی بەرەی کوردستانیی ئەوە بوو کە بەرهەمی خەباتی شاخ بوو، بەرهەمی چەک و چەکداریی و هەلومەرجی پاوانخوازیی و کوشتن و برین بوو، نەك بەرهەمی بیر و بۆچوون و هەلومەرج و پێویستییەکی شارستانیی و هەستی نەتەوەیی و لیکدانەوەی بەرژەوەندیی باڵا و پاشەڕۆژی نەتەوەیی .
لە سەرەتاوە وادەبینرا، یان هەر نەبێ وا دەخوازرا و دوعا دەکرا، کە پیکەوە کار کردنی سەرەتایی لایەنەکانی بەرە، دوای ڕاپەڕین و دوای بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردندا ، سەرەتا و بەڵگە و ڕاستیی گوازتنەوەی بەرە بێ لە بەرەیەکی چەکداری شاخیی کێوییەوە، بۆ بەرەیەکی سیاسیی، شارستانیی، دیموکراتیی !!
بەڵام بەداخەوە، هەر لە سەرەتاوە شاخێتیی و کێویبوونەکە ئاشکرا تر بوو.. هێزەکانی بەرە، دابەزینە ناو شارە ئازاد کراوەکانی کوردستان و ئەوی چنگ و دەست و ددان گرتی ، تاڵانیان کرد. بەعس ژێرخانی ئابووریی و ئاوەدانیی کوردستانیی لە لادێکاندا بە تەواوەتی لە ناوبردبوو، ئەوانیش هی شارەکانیشیان خستە سەر. تەلی کارەباکان، کەرەسەی پرد و ڕێگە و بانەکان، سەیارە و بلدۆزەر و ماشێنەکانی ئاوەدان کردنەوە، کەرەسە و ئامێری کارگەکان، هەتا کەرەسەی خەستەخانە و زانکۆ و قوتابخانەکان و …هتد ، هەموویان تاڵان کردوو بەو دیوی ئێرانیاندا کردن و فرۆشتیانن.. ئەیلوولی ساڵی ١٩٩٢ کە بۆ یەکەمجار گەڕامەوە، سەیرم کرد لە ناوچەکەی ئێمەدا شاری سیاحیی دڵگیر و نازداری (دوکان) لەبەر یەك هەڵدەوەشێنرا و تاڵان دەکرا: ئۆتێلەکانی، کۆشك و خانووە سیاحییەکانی، دائیرەکانی حکوومەت، قوتابخانەکان، خانووی فەرمانبەرەکان.. تەنانەت تەلی کارەبا کە لە دووکانەوە بە سەر چیای قەرەسردا درێژ ببۆوە و هەموو ناوچەی بنگرد و مەرگەی کارەبادار دەکرد، دەپچڕێندرا و دەدزرا.. لە مانگی ١٠ ساڵی ١٩٩٣ دا جارێکی دی چوومەوە بۆ کوردستان، بینیم هێشتا هەر خەریکی دزین و هەڵوەشاندنەوەی (دوکان) بوون… ئەمجارە بۆرییە ئاوەکانیان دەردێنا.. لە پێش ئێمەوە گەڵابەیەکی پڕ لە بۆری هەڵکەندراو و دزراو و بەسەر جاددەی قەرەسردا بێباکانە دەڕۆیشت، بە ڤیدیۆ وێنەمان گرت.. هەمان بەزم لە هەموو شار و شارۆچکەیەکی دیکەی کوردستان بەرپا بوو، لە سەرسەنگ، لە سەڵاحەددین و سەری ڕەش، لە دهۆك و هەولێر و سلێمانی… (کەرەسەی سەددی بێخمە)، کەرەسەی (مەدینە ئەلعابی) منداڵان، یانەی وەرزشیی هەولێر، حامیە و نیشتەجێ سەربازییەکانی دوژمن کە سەدان خانوو و بینایەی باشیان بە هەموو پێوسیتییەکی ژیان و کارەبا و ئاو و..هتد تێدا بوو، هەموو لەبەریەك هەڵدەوەشێندران و دەدزران.. ئەوسا وەك گومرگەکە کوردستان بەشکرا.. هەر بینایە بوو، بۆ بارەگای حیزبیی و جێنشیبوونی لێپرساروە حیزبییەکان داگیر دەکرا؟! هاوینە هەوارە سیاحییەکان داگیرکران.. بەبێ ئەوەی دوای درووست بوونی پەرلەمانیش، بڕیاری پەرلەمان دەرچێ یان هیچ حیسابێکی بۆ پەرلەمان یان ڕای گشتیی بکرێ. کەمترین بیرکردنەوە لە یاسا، لە ڕەوشتی شارستانیی، لە بەرژەوەندی گەورەی گەل، لە پاشەڕۆژیی سیاسیی کوردستان، تەنانەت لە سومعەی خۆشیان لە ئارادا نەبوو؟!
کۆبوونەوەیەك، کۆنفرانسێك نەگیرا، بەرنامەیەك دانەڕێژرا، نەخشەیەك پێشکەش نەکرا. بێ سەروبەریی هەموو لایەکی گرتەوە، هەوڵە بنیاتنەرەکانیش بۆ درووستکردنەوەی شار و گوندەکان بە شێوەیەکی نوێی نەخش بۆ کێشراو ژێر پێدران.. کە ئاوەدانکردنەوەی شاری قەڵادزەم بینی، لە وێرانکردنەکەی زیاتر ئازاری دام. بێ نەخشە، بێ سەروبەر، بەوپەڕی ئاژاوەیی و بەڕەڵاییەوە هەر کەسە دوکانێك و خانوویەکی ڕاستکردۆتەوە، وێنەی شارەکە بەتەواوەتی شێوێندراوە. وەك هەر شوێنێکی دی شار بێ ساحێب بو، ئەوەی حیزبەکان بەتەنگیەوە بوون و بۆی بە پەرۆش بوون تاڵان و چەك و دەسەڵات بوو .
بۆچی بەرە و، حیزبەکانی بەرە، بەم جۆرە ڕەفتارییان کرد؟ بۆچ، دوو حیزبە گەورەکانی بەرە، لە ژێر سایەی دیموکراسیی و بە ناوی دیموکراسییەوە حیزبە بچووکەکانیان قووت دا، دواییش، وەك ئەنجامێکی سرووشتی نەمانی پلورالیزم، کەوتنە گیانی یەکتر؟! وەڵامەکە ئەوەیە: لەبەر ئەوەی حیزبەکان و عەقڵی سیاسی حیزبەکان بەرهەمی خەباتی شاخ و عەقڵی شاخ بوون، بەرهەمی خەباتی چەکداریی و شەڕی نێوخۆیی بوون. بەرهەمی پاوانخوازی و مونافەسە و خۆسەپاندن بە چەك بوون، بەرهەمی موقاوەمەی ڕژێمێکی یەکجار فاشیست و خوێنڕێژبوون، و وەڵامی توندوتیژی ئەو ڕژێمەیان، بەشێوەیەکی سروشتی، بەتوند و تیژی دەدایەوە، لە کاتێکدا هەلومەرجی بابەتییش پاڵی پێوە نابوون، کەم یان زۆر، هاوکاری رژێمی دیکەی داگیرکەر بکەن کە ئێرانە. دەتوانین هەموو سەرەدەزووەکانی ئەم وەزعە لە خودی خەباتی چەکدارییدا بدۆزینەوە. لێرەدا، دەگەڕێمەوە بۆ ئەو بۆچوونەی لە سەرەتادا دەستنیشانم کرد. وتم: من مێژووی کورد وەك کاتێکی دوور و درێژ نابینم، وەك چەند ستراکتورێکی هەمیشە ئامادە دەبینم، وەك ڕابردوو لە ئێستادا و، ئێستا لە ڕابردوودا.. بۆ زیاتر روونکردنەوەی ئەم مەبەستە دەڵێم: سەرانسەری مێژووی ئێمە مێژووی بەرهەڵستی و بەرەنگاربوونەوەی داگیرکەرانە، ئەو بەرهەڵستی و موقاوەمەیەش، دیارە لە دوو ئاستتدا خۆی دەردخا :
١- ئاستی پراکتیس ، کە ئەمەش بریتی بووە لە خەباتی چەکداریی، خەباتی پارتیزانی ، خەباتی شاخ .
٢- ئاستی تیۆریی یا ئایدۆلۆژیی : ئەمەش لەو بیرەدا خۆی دەردەخا کە لە تەك ئەو خەباتە چەکدارییەوە، بۆ پاکانەکردنی یا پێشخستنی خەباتەکە، خراوەتە کار. لە بۆچوون و دروشمەکان و داخوازییەکانی ساڵانی خەباتی چەکدارییدا.
بۆیە بۆ تیگەیشتنی مێژوومان/ئێستامان، زۆر پێویستە بە وردیی زانستیی و واقیعی لەم دوو لایەنانە بکۆڵینەوە .. دیارە ئەمە پێویستی بە توێژینەوەیەکی زانستیی قووڵ و فراوان و زۆر لایەن هەیە.. من لێرەدا تەنیا چەند سەرنج و تیزێکی گشتی لەمەڕ ئەزموونی خەباتی چەکداریی شاخ و ئایدیۆلۆژیەتی بزووتنەوەی کورد، لە سەردەمی مێژووی تازەماندا (دوای شەڕی جیهانی دووەم بەولاوە) پێشکەش دەکەم .
