دکتۆر کەمال میراودەلی : ئەکادیمیای زمان .
١-١
رێزمانی بنچینەیی کوردیی
سەرەتایەک بۆ زمانناسیی ،دەنگناسیی ، دەنگسازیی ، وشەسازیی ،وشەناسیی ، رستەسازیی
بەرگی یەکەم / سەرەتایەک بۆ زمانناسیی و زمانی کوردیی
رێزمانی بنچینەیی کوردیی
ئەمە کتێبێکە لە پێنج بەرگدا دەربارەی زمان و رێزمانی کوردیی . بەشەکان یەک لە دوای یەک بە شێوەی [ پی . دی . ئێف ] تەنیا لە وتاریکوردا بڵاو دەکەینەوە . بۆ هەموو سایتەکان و کەسیک هەیە وەریانگرێ و سوودیان لێ وەربگرێت ، بەر مەرجەی ئاماژە بە وتاریکورد وەک سەرچاوەی یەکەمی باسەکان بکات . وتاریکورد .
رێزمانی بنچینەیی کوردیی
سەرەتایەک بۆ زمانناسیی ، دەنگناسیی ، دەنگسازیی ، وشەسازیی ، وشەناسیی ، رستەسازیی
بەرگی یەکەم / سەرەتایەک بۆ زمانناسیی و زمانی کوردیی
سەرەتای یەکەم
( 1 )
بەداخەوە تا ئێستا رێزمانیكی سیستیماتیکی زمانەکەمان نییە : واتە رێزمانێک هەموو بەش و بوارەکانی زمان ( دەنگ ، فۆنیم ، مۆرفیم ، وشە ، پێریزە ( گرێ ) ، رستە ، مانا) وەک هەموویەکی یەکتر تەواوکەر سەرنج بدات. لەم رۆژانەدا سەرنجی ( رێزمانی ئاخاوتنی کوردی) کۆڕی زانیاری کوردی حەفتاکانم دایەوە . دیارە مرۆ دەبێ پێزانینی بۆ ئەرک و رەنج و ئامانجی بنیاتنەری ئەو گرۆیە دڵسۆزە هەبێت . لە سنووری توانستی خۆیان هەوڵیان داوە چەند سەرەتایەکی گرنگ بۆ زمانەوانی و بەتایبەتی رێزمانی کوردیی دابمەزرێنن. بەلام بەداخەوە کەم ( زانستی زمان ) یان با بڵێین ( زانستی زمانی نۆدەم ) ی تێدایە . مامۆستای گەورە مەسعود محەممەد گومانی نییە زمانزانێکی گەورەو بێ هاوتایە ، بەڵام زمانناس نییە بە مانا زانستییەکەی . ئەو بە شارەزایی سەلیقەیی و مەزندەی خۆیی هەوڵی لێکدانەوەی چەند لایەن و کێشەیەکی گرنگی زمانەکەمان دەدات . باشترین کاری لەم مەیدانەدا کتێبی : زاراوەسازیی پێوانەیە “، کە گەنجینەیەکی لێکدانەوەی زمانەکەمانە . بەلام بە پێی میتۆدە دامەزراوەکانی زمانناسیی هاودەم ئەم کارەی نەکردووە . راستیی میتۆدی زانستیی لە نووسینەکانیدا هەر نییە.
زمانناسیی تەنیا لە ئەنجامی زمانزانییەوە دروست نابێت بەڵکو لە ئەنجامی لێکدانی ئەمەدا لەگەڵ لکە دامەزراوەکانی زانستی پێشکەوتووی زمان لە جیهاندا لە
دەنگناسیی (فۆنۆلۆجی) و
دەنگسازیی (فۆنۆمیکس) و
وشەسازیی (مۆرفۆلۆجی) و
وشەناسیی (لێکسیکۆلۆجی) و
رستەسازیی (سینتاکس، گرامەر) و
ماناسازیی (سیمانتیکس) و
وشەکاریی ( پراگماتیکس ) و ئینجا فەلسەفەی زمان ، خۆی پێدەگەیەنێت .
رەنگە بەلای زۆربەی خوێنەرانی کورد تەنانەت زمانناسانیشەوە ریزکردنی ئەم لکە زانستانەی زمانناسیی بەو شێوەی سەرەوە هیچ سەرنج رانەکێشێت و بایەخێکی بۆ دانەنێت. ئەمەش بەداخەوە کارەساتی نەبوونی پاشخان و نەریت و خولیاو روانگەو تێگەیشتن و بۆچوونی زانستیی لە هەموو بوارەکانی ژیان و رێکخستن و زانینی کوردەوارییماندا نیشان دەدات. جارێ دەبێ شانازیی بکەین کە زمانەکەمان ئەوەندە دەوڵەمەندو بنسازو جێگیرە، کە زاراوەی پڕ بە پێستمان بۆ هەموو ئەو بوارە لێکجیایانەی زانستی زمان بە شیوەیەکی ئاوا خۆڕسک و رەسەن و لە هەمان کاتدا کۆبەندیی ( سیستماتیکی ) ، بە دەستەوە دەدات کە زۆر وردەکارانەتر لە زمانانی تر جیاوازی نێوان لکە زانستەکانی زمانناسیی دەردەبرێت . لە بەشی یەکەمی ئەم کتێبەدا پێناسەی روونی هەر یەک لەم زاراوانە دەکەین .
بەڵام ئەمە تەنیا سەرەتایە : سەختیی ئەرکەکە لەو میتۆدە دایە کە ئەم پۆلینکردنەی بەشەکانی زمان دەیکەن بە پێویستییەکی ناچاری . وەک وتم زمانناسیی کوردیی تەنیا ئەو کاتە ئەنجام دەدرێت کە بتوانین روانگەیەکی کۆیی ( هەموویی ، هۆلیستیک ) بۆ لێکدانەوەی زمان رەچاوبکەین کە هەموو ئەم گۆشە نیگایانە بگرێتە خۆی . بێگومان ئەوە رەخنەیەکی رەوا نییە کە بڵێین بۆچی ( کۆڕی زانیاری ) حەفتاکان ئەم کارەی نەکردووە. زانستەکانی زمان هەمیشە لە گۆڕان و پێشکەوتندان ، ئەوەی ئەمڕۆ بۆ من هەیە بۆ ئەوان نەلواوە . بەڵام هێشتا زمانناسیی نوێ لە ئەوروپادا مێژوویەکی دوورو درێژیی هەیەو هەر لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەوە پرسەکانی دەنگناسیی و مۆرفۆلۆجی و سینتاکس سەریان هەڵداوە . لە بیستەکانەوە ڕێزمانی شیکردنەوەی بنەسازیی ( ستراکتوریی ) بنیاتنراو لە سەر تیۆرییەکانی زمانناسی سوێسری ‘ فێردیناند دی سۆسیە’ Ferdinand de Saussure بە شیوەیەکی سەرنجڕاکێش هاتە ئاراوە. یەکەمجار کتێبەکەی سۆسیە [ کۆرسێک لە زمانەوانی گشتی ] Cours de linguistique générale دوای مردنی خۆی لە سالی ١٩١٦ دا بڵاو کرایەو چۆمسکی – ش کتێبە گرنگەکانی لە سەر زمان و سینتاکس لە ١٩٥٧ و ١٩٦٥ دا بڵاوکردنەوە .
بۆ خوێندنەوەی تەواوی بابەتەکە کلیک بکەرە سەر .. رێزمانی بنچینەیی کوردیی-بەشی یەکەم
