دکتۆر کەمال میراودەلی : رێزمانی بنچینەیی کوردیی .
سەرەتایەک بۆ زمانناسیی ،
دەنگناسیی ، دەنگسازیی ، وشەسازیی ،
وشەناسیی ، رستەسازیی
بەرگی یەکەم
سەرەتایەک بۆ زمانناسیی و
زمانی کوردیی
رێزمانی بنچینەیی کوردیی
ئەمە کتێبێکە لە پێنج بەرگدا دەربارەی زمان و رێزمانی کوردیی . بەشەکان یەک لە دوای یەک بە شێوەی [ پی . دی . ئێف ] تەنیا لە وتاریکوردا بڵاو دەکەینەوە . بۆ هەموو سایتەکان و کەسێک هەیە وەریانگرێ و سوودیان لێ وەربگرێت ، بەر مەرجەی ئاماژە بە وتاریکورد وەک سەرچاوەی یەکەمی باسەکان بکات . وتاریکورد .
سەرەتای دووەم : میتۆدو دەروازە
بۆچی ‘’ رێزمانی بنچینەیی کوردیی ’’ ؟
ئەم ڕێزمانەم ناو ناوە ‘ رێزمانی بنچینەیی کوردیی ‘.
لەم رێزمانەدا میتۆدی بنەسازیی بەکاردێنم . واتە : زمان لە ( بنە ) پێك دێن . پێوەندی بنەکان بەیەکەوە بنەسازیی زمان ، یان رێزمان دروست دەکەن. ( بن) وشەیەکی گرنگە لە زمانی کوردییدا.
بن : ژێری ژێرەوە دگرێتەوە بەم مانایە دەڵێن بێبن ، بنی نایە ، بنی دەریا ، ئاگری بن کایە .. وشەی بنەشمان لە پێریزەی – فرەیزی- ( گا بنە) دا هەیە ، ئەو گایەی لە گێرەدا لە شوێنی خۆی دەچەقێ و ئەوانی دی بە دەوریدا دەسووڕێنەوە ، ئەمەش دەوری نێوەندیی چەمکی ( بنە) دەردەخا ، وەک لە وشەکانی بنچینە ، بناغە ، بنەما ، بناوان ، بنج و بناوان ، بنکار ، بنکە ، بنکڕ ، بنگە ، بنبەست – دا روون دەبێتەوە . هەموویان ئاماژە بە بوونی بنێك دەکەن کە لە ژێرەوە بێ ، شتی تر لەسەری یان دەوری بنیاتنرابێ ، واتە مەبەستی بنەسازیی دەردەبڕن .
هەموو شتێ بنەسازیی هەیە :
خانوو دروست کردن بە بنڕێژیی/ بناغە دەستپێدەکا : بناغە بنەکانن کە بریتین لە چینەکانی بەرد و خشت و بنکاریی و نێوکاریی چەو و چیمەنتۆ و لم .
بەپێی ئەم میتۆدی بنەسازیییە ، زمان لە کۆمەڵە بنەیەك پێك دێ لە هەرە بچووکەوە بۆ هەرە گەورە. پێوەندی پیکەوە بەستنی ئەو بنانە بنەسازیی زمان یان ڕێزمان پێك دێنن .
بەرزترین بنەی زمان رستەیە .
بچووك ترین بنەی زمان دەنگە .
وشەی ( زمان) خۆی لەبنە دەنگەکانی :
ز- م- ا- ن پێك دێ .
هەریەك لەمانە دەنگێکی جیایان لە ئەوی تر و ئەوانی تر هەیە ، ئەم جیایی یە جیاوازیی پێك دێنێ و دەنگەکان لەیەکتر جیادەکاتەوە . ئەم بنە دەنگییە جیاوازانە دەنگسازن واتە دەنگ بەو شیوە ساز دەکەن و سازو ئاوازیان دەدەنێ کە لە یەکتر جیایان دەکاتەوە . بەمە دەوترێ فۆن . یان قسەدەنگ ، برەدەنگ . segment, speech-sound, phone .
کاتێ هەر دەنگێ لەمانە بەرامبەر کۆمەلە دەنگێکی تر لە یەک دەنگدا جیاوازیی دروست دەکات، وشە دروست دەکات . ئەم دەنگە جیاکارە فۆنیمی پێ دەوترێ .
کەواتە فۆنیم ئەو دەنگەیە بە جیاوازبوونی لە دەنگێکی تر دەشێ وشەی جیاواز دروست بکا .
لە ( نان) و ( پان) دا ( ن) و ( پ) فۆنیمن . ئەوان ئەو جیاوازییە دروست دەکەن کە وشەکان وەك دوو وشەی مانا جیاواز دروست دەکەن .
بۆ خوێندنەوەی تەواوی بەشی دووەمی پەرتوکەکە کلیک بکەرە سەر ـــ رێزمانی بنچینەیی کوردیی-بەشی دووەم
