دکتۆر کەمال میراودەلی : رێزمانی بنچینەیی کوردیی. بەشی چوارەم
ئەکادیمیای زمان
١-١
سەرەتایەک بۆ زمانناسیی ،
دەنگناسیی ، دەنگسازیی ، وشەسازیی ،
وشەناسیی ، رستەسازیی
بەرگی یەکەم
سەرەتایەک بۆ زمانناسیی و زمانی کوردیی
ئەکادیمیای خانی
لەندەن 2014
مژاری چوارەم
رێساکانی ماناسازیی ( سیمانتیک رولز )
کێشه‌ی هه‌ره ئالۆزو سه‌ختی زمان پێوه‌ندیی نێوان ستراکتوری رسته‌سازیی و ستراکتوری ماناسازییه . زانستی ماناسازیی هه‌وڵ ده‌دا ئه‌و کێشانه چاره‌سه‌ربکاو ستراکتوری ماناسازیی زمان لێکبداته‌وه . راستی ئه‌مه كێشه‌ی سه‌ره‌تایی زمان بوو که له سه‌رده‌می یۆنانی کۆندا له فه‌لسه‌فه‌وه بۆی هات یان هاوبه‌شی فه‌لسه‌فه بوو تێیاندا چونکه راستی هه‌موو کێشه‌کانی فه‌لسه‌فه‌ش ، لێکدانه‌وه‌ی گه‌وهه‌رو مانای بوون و ژیان ، هه‌موو کێشه‌ی زمان و پێوه‌ندی نێوان زمان و جیهان و گه‌ردوون و باسکردنی کێشە بیرییەکانن بە زمان . تا ئێستاش نه فه‌یله‌سوفان ئه‌و کێشه‌یه‌ی نێوان وابوون ( ریالیتی ) و زمانیان چاره‌سه‌رکردووه ، نه رێزمانه‌وانان توانیویانه نهێنییه‌کانی لۆژیکی پێوه‌ندی ستراکتوری رێزمانیی و سیمانتیکی روونبکه‌نه‌وه . راستی هەموو هەراکانی فەلسەفەو ئایین و تەنانەت سیاسەت بە شێوەیەک لە شێوەکان لە بەکارهێنانی زماندا بەرجەستە دەبن و بەکاردەخرێن . ئایدیۆلۆجی ئەو لایەنەی پێوەندی نێوان بیرو زمان لێکدەداتەوە ..
مناڵه‌که خه‌وت .
ئه‌مه بنەسازییەکی نموونه‌یی رسته‌سازیی کوردییه . کردار دوای بکه‌ر دێ . له رسته‌ی تێنه‌په‌ڕدا ، که به‌رکاری تێدا نه‌بێ ، ستراکتوره‌که بریتییه له : بکه‌ر ئه‌وسا به‌روتار ، واته ئه‌و شتانه‌ی ده‌رباره‌ی بکه‌ر ده‌یانڵێین . ڵیره‌دا بکه‌ر ‘مناڵه‌که ‘ یه که سه‌ر – وتاره ، ‘ خه‌وت ‘ ئه‌و زانیارییه‌یه ( به‌روتاره‌یه که ده‌رباره‌ی ئه‌و ده‌یده‌ین .) لێره‌دا هاوتاییه‌کی ته‌واو له نێوان ستراکتوری رسته‌سازیی و ماناسازییدا هه‌یه .
ئه‌گه‌ر وشه‌کانی ئه‌و رسته‌یه پاش و پێش بکه‌ین واته بڵێین : خه‌وت مناڵه‌که . هێشتا هه‌م له رووی رسته‌سازییه‌وه هه‌م له رووی ماناوه ده‌توانین قبوڵی بکه‌ین چونکه له زمانی کوردییدا ده‌شێ ، به حوکمی پێویستی ده‌ربڕینی سیمانتیکی ، کردار پێش بکه‌ر بکه‌وێ . به‌لام ناتوانین یاسایه‌ک بۆ ئه‌مه دابنێین چونکه ئه‌مه‌یان پرسێکی ماناسازییه نه‌ک رسته‌سازیی . پیره‌مێرد ده‌ڵێ :
هاتن شه‌هیده‌کان به جلی سووری خوێنه‌وه .
ئه‌م ده‌ربڕین و داڕشتنه زۆر به‌هێزتره له دارشتنی به پێی رێسای باوی رسته‌سازیی کوردی که کرداره‌که ده‌خاته کۆتایی رسته‌که‌وه :
شه‌هیده‌کان به جلی سووری خوێنه‌وه هاتن .
به‌لام ده‌توانین شکاندنی رێسای سه‌ره‌کی رسته‌سازیی لێره‌دا ، ته‌نیا به به‌هانه‌ی ماناسازیی ، ‘ به‌هێزکردنی ده‌ربڕینه‌که ’ لێکبده‌ینه‌وه که ئه‌مه‌ش یاسای ده‌ره‌ویی نییه‌و نووسه‌ر خۆی بڕیار ده‌دا چۆن ده‌ربڕینه‌که‌ی به‌هێز بکات . بۆ روونکرنه‌وه‌ی ده‌ربڕینه‌که‌ش له نووسیندا زۆر جار پێویستیمان به نیشانه‌ی تر ده‌بێ که مۆرفیم یان وشه نین . لێره‌دا مه‌به‌ستم خاڵبه‌ندییه . خاڵبه‌ندیی ده‌شێ سیمانتیکی و رێزمانییش بێ ، واته چ بۆ ساغکردنه‌وه‌ی پێوه‌ندی ڕێزمانیی و واتایی وشه‌کان یان پێریزه‌کان به یه‌که‌وه ده‌وری کاریگه‌ری هه‌بێ . له‌م دێڕه هۆنراوه‌ی پیره‌مێردا ستراکتوری رسته‌سازییه سه‌ره‌کییه‌که بریتییه له :
شه‌هیده‌کان … هاتن .
‘ به جلی سووری خوێنه‌وه ‘، ڕیزه‌ی ئاوه‌ڵکردارییه ، واته کرداره‌که روون ده‌کاته‌وه : چۆن هاتن ؟ له ناو رسته‌که‌دا ئه‌مه ده‌بێته به‌شێکی دابڕی ستراکتوره سه‌ره‌کییه‌که ، بۆیه بو روونکردنه‌وه‌ی ماناکه پێویستیمان به به‌کارهێنانی خاڵبه‌ندیی هه‌یه . له هۆنراوه‌که‌دا باشتره ئاوا بنوسرێ :
هاتن شه‌هیده‌کان ، به جلی سووری خوێنه‌وه .
له رسته‌ی ئاساییدا ئاوا ده‌نوسرێ ::
شه‌هیده‌کان ، به جلی سووری خوێنه‌وه ، هاتن .
گه‌ر به وردی سه‌رنج بده‌ین پێویستی ئه‌م خاڵبه‌ندییه‌مان ، به‌کارهێنانی فاریزه ، بۆ ڕێگرتن له ئاڵۆزیی ڕیزمانیی و مانایی به یه‌که‌وه بۆ ده‌رده‌که‌وێ
یان سەرنجی ئەم چەند دێڕە هۆنراوەیە بدە :
بە کوردیی قسە دەکا ، تورکە وەزیر
بە کوردیی دەپەیڤێ
لە قوڕگییەوە سازی کوردی
وەک یەکەم قوڵپی نەوت
لە چالێکی تازە هەڵکەنراوەوە
خۆڵاویی و نەپالاوتە ،
دێتە دەرێ
لە رستەی یەکەمدا دەستەواژەی ( بە کوردیی ) کە ریزەی ئاوەڵکردارییە چۆتە پێش کردارەکەوە ، هەرەها بکەر کەوتۆتە کۆتایی رستە . ئەمە لەگەڵ رێسای ئاسایی زمانی کوردییدا نایەتەوە کە بریتییە لە : بکەر – بەرکار- کردار . بەڵام ئەمە یاسای سیمانتیکی و توانستی داهێنەرانەی زمانە ، وەک چۆمسکی باسی دەکا ، کە وا دەکات بتوانین وەک مرۆڤی هوشیارو ئامانجدار ، دا‌هێنەرانە یاری بە زمانکاریی و هێزی زمانسازیی و رستەسازییمان بکەین .. بۆیە (بە کوردیی) لە پێشەوە نووسراوە چونکە ئەم کارە ( قسەکردن بە کوردیی بۆ یەکەمجار لە لایەن وەزیرێکی دەرەوەی تورک) چەقی باس و تیمی هۆنراوەکەیە . لە رستەی یان دێڕی دووەمدا
هەر بۆ زیاتر سەلماندنەوەی ئەم کارە لە رستەیەکی تردا دەربڕدراوەتەوە بەلام ئەم جارە بە رێسای ئاسایی زمان
بە کوردیی دەپەیڤێ ( )
بکەر (ی ون) ریزەی ئاوەڵکرداریی ، کردار .
بۆخوێندنەوەی تەواوی بابەتەکە کلیک بکەرە سەر : رێزمانی بنچینەیی کوردیی بەشی چوارەم
