دکتۆر محمد گەناوی : گۆڕانى جیهان دواى ڕوداوى دورگەی کرم .
دوای روخانی بلۆکی ڕۆژهەڵات بەسەرکردایەتی یەکێتی سۆڤیەتی جاران بەرلەنزیکەی چارەکە سەدەیەک جیهان لەدوو جەمسەری هێزو ئایدۆلۆجیەوە بوو بەیەک جەمسەر کە ئەمریکا وە ئایدۆلۆجیای لیبرالیزم سەرکردایەتی ئەکرد . ئیتر بیری لیبراڵی و دیموکراتی بەبانگەشەی بازاڕی ئازادو گلۆبالیزم و نیزامی تازەی جیهان بوو بەمۆدێلی ژیان و زاراوەی تازەی فەرهەنگی زمانەوانی و بابەتی لێکۆڵینەوەی وە شرۆڤەی ئەکادیمی و سیاسی و ئابوری. لەمەش زیاتر ، جیهانی دوای کۆمۆنیزم وا وێنا ئەکرا کەجیهانێ بێ لەسایەی لیبرالیزم و یەک جەمسەری هێزە وە ئاشتی و ئازادی وە دادپەروەری بۆ هەموو گەلان و تاکەکان فەراهەم بکات ، هەتا زۆر لەتیئۆریستەکانی ڕۆژئاوای لەوانە فۆکۆ سەرکەوتنی بلۆکی ڕۆژئاوای لیبراڵی بەسەر بلۆکی سۆسیالستی سۆڤیەتدا بەکۆتایی مێژوو دانا کەپێی وابوو ، ئیتر لەم ڕۆژەوە کەکۆمۆنیزم شکستی هێنا ئیتر هیچ ئایدۆلۆجی و باوەڕێ ناتوانێ ببێتە بەدیلی لیبرالیزمی ڕۆژئاوا. بەڵام لەڕاستی دا هەتا ئەگەر لیبرالیزمی ڕۆژئاوایی بدیلی نەبێ بۆ بەرنامەی ژیان و ئابوری و مافی مرۆڤ و ئازادی و دیموکراسی ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کەجیهان لەسایەی یەک جەمسەری ئایدۆلۆژیەوە بێ گرفت و جەنگ و ناکۆکی بێ چ لەسەر ئاستی نەتەوەیی وەنێونەتەوەیی.
ژیان و داهاتوی گەلان و میللەتان لەبنەڕەتدا بەشێوەیەکی گشتی ئەوەندەی لەسەر بەرژەوەندی میللی راوەستاوە هێندە لەسەر جیهان بینی ئایدۆلۆژی و ئاینی و شارستانی نەوەستاوە . هەر لەسەر ئەم بابەتە بەندە لەساڵی (1996) لەگەڵ (Samuel Huntington) خاوەن تیۆری تێادم شارستانیەکان لەزانکۆی کبنهاگن کەوتمە جدلی ئەوەی ئایا بەرژەوەندی میللی گەلان گەورەترە یان جیاوازی شارستانی لەمامەڵەکردنا؟ وە ئایا هیچ گەلێ ئامادەیە کەلەبەر ئایدۆلۆجی یان جیاوازی شارستانی قوربانی بەبەرژەوەندیەکانی میللی خۆی بدات ؟ وە بۆ ئەمەش چەند نمونەیەکم بۆ هێنایەوە لەوانە ئەندامیەتی تورکیای موسڵمان لەناتۆی مەسیحیدا. دوای نزیکەی چارەکە سەدەیەک (بەڵێ) ی جیهان بۆ هەموو سیاسەت و جەنگەکانی ئەمریکا وەک تاکە یاریکەری بێ هاوتای جیهان لەکێشەی سوریا بە(نە) ی روسیاو چین کەوتە ژێر پرسیارو رێگری . بەمە ئەمریکا ناچاربوو لەبەر پاراستنی هاوسەنگی هێزو دبلۆماسی تاکڕەوانە بریارنەدات ، وە بەجدی هەستی کرد کەوا دنیای یەک جەمسەری لەبەرامبەر هێزی روسیاو چین لەسەر ئاستی هێزی ئابوری ، سەربازی وەمرۆیی لەگەڵ فراوانی ناوچەکانی نفوزی ئەوان پێویستی بەتێ ڕامان و هەڵوێستەی تازە هەیە . بەبڕیاری پەرلەمانی روسیاو پێداگری پوتین لە (21/03/2014) بەگێڕانەوەی دورگەی قرم بۆ سەر روسیا و جێگرتنەوەی هێزەکانی روسیا لەجێی هێزەکانی ئۆکرانیا ئەمریکاو جیهان واقعێکی تازەیان بینی جیاواز لەوەی کەوێنایان ئەکرد پاش روخانی یەکێتی سۆڤیەت . گێڕانەوەی قرم بۆسەر روسیا خاڵێکی وەرچەرخانی مێژویی بوو بۆ وەبیرهێنانەوەی جیهان لەسەر مێژوی روسیا وەک هێزێکی ئاشکرا گەورەی کاریگەری جیهان وەلەسەر ئاشکرابونی دۆکترینی تازەی روسیا بۆ گێڕانەوەی ناوچە نفوزیەکانی کەپاش روخانی یەکێتی سۆڤیەت لەدەستی دابوو.
بۆیە بەکورتی ئەتوانین بڵێین کەقرم وەگێڕانەوەی بۆ روسیا ئەم پەیام و ئاماژانەی بەجیهانتان دا.
1- هەروەکو سەرۆکی ناتۆ لەدەربرینێکا وتی ( دنیای ئەمڕۆ جیاوازە لەم دنیایەی پێش گێڕانەوەی دورگەی قرم بۆ روسیا) . ئەمە بۆخۆی ئاماژەیە کەقرم دیدی سیاسی ، ئاسایشی وە پەیوەندی نێودەوڵەتیەکانی گۆڕی وەئەبێ بۆ هەموو ئەم ڕەهەندانەی خوێندنەوە ، شیکاری وە هەڵسەنگاندن و هەڵوێستە بکرێ.
2- ڕوداوی قرم ئاماژەیە بۆ کەوا جەمسەری هێزی تر جگە لەئەمریکا ئەگەر بەتەواویش نەناسرابێ تائێستا ، ئەوا ئیرادەو ویستی هەیە کە ئەیەوێ جەمسەری تازەی هێز دروست ببێ .
3- قرم دوبارە هەستی نەتەوەیی لەناوگەلی روس زیندوکردەوە بەمەش کاریگەری ئەبێ لەسەر هەست و هەڵوێستی گەلانی ئەوروپا کەئەشێ دوبارە هەستی نەتەوەیی توندڕەوانە لەناو گەلانی ئەوروپا دروست بکات بەتایبەتی ئەڵمانیا چونکە لەگەڵ کێشەی قرم ئەڵمانیا یاریکەری سەرەکی ئەوروپایە لەمامەڵەکردن لەگەڵ ئۆکرانیا و روسیا.
4- دۆخی سیاسی و بایەخدان بەناوچەکانی نفوزی سیاسی و ئابوری و سەربازی روسیا و ڕۆژئاوا گۆرانکاری بەسەرا دێ ، واتە جیۆپۆلەتیک وەجێوستراتیجی خوێندنەوەی جیاوازی بۆ ئەکرێ لەوەی پێش روداوی قرم هەیان بوو.
5- پەیوەندیە ئابوریەکان لەسەر ئاستی جیهان گۆرانی بەسەرادێ کەئیتر بازرگانی و ئاڵوگۆڕی کاڵاکان ئەکەونە ژێر کاریگەری سیاسیەوە نەک تەنها بازاڕو سەوداو مامەڵەی کاڵاکان ، واتە دبلۆماسی ئابوری پەیوەست ئەبێ بەدبلۆماسی سیاسیەوە.
6- ئەوەی پەیوەندی بەکوردستانەوە بێ ، بەدڵنایی دوای ڕوداوی قرم هەموو ئەو وڵاتانەی کەکورد تیانا ئەژی هەریەک بەجۆرێ گرنگی جیۆپۆلیتیکی بایەخدار تر وەزیاتر ئەبێ بۆ یاریکەرە سەرەکیەکانی جیهان.
بۆنمونە تورکیا ئەگەر گرنگی جیۆپۆلیتیکی دوای ڕوداوی قرم نەگاتەوە هەمان ئاست کەلەجەنگی ساردا هەیبووە ئەوا کەمتر نابێ وەئەبێتە جێگەی بایەخی زیاتری ناتۆو ئەڵمانیا. بۆ روسیاش ئێران ئەبێتە شوێنی بایەخی جیۆستراتیجی وەناوچەی نفوزی گرنگ. عێراقیش بەهۆی ئیتفاقیەی ئاسایشی وەستراتیجی لەگەڵ ئەمریکا ناتوانێ وەزۆر سەخت ئەبێ بچێتە بازنەی روسیا و سوریاو ئێرانەوە، لەبەرئەوەی ئەمریکا گرنگی زیاتر بەدەوڵەتی عێراق ئەدات ، وەلەم حاڵەدا کورد زەرەرمەند ئەبێ . وەئەگەر عێراق هەر هەوڵێ بدات خۆی بخاتە ناوبازنەی روسیا – ئێران- سوریا ئەوا کودەتای سەربازی لەلایەن گروپی سونەوە بەهاوکاری وەهەماهەنگی وڵاتانی کەنداو لەوانە سعودیە ئەبێتە ئەگەرێکی زۆر بەهێز بەکورتکراوەیی روداوی قرم :
1- جیهان بەرەو چەند جەمسەری ئەروات نەک مانەوە بەیەک جەمسەری ئەم گۆڕانەش کاریگەری ئەبێ لەسەر پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان و ناوچەییەکان وەئەگەر روسیا هەنگاوی زیاتر بنێ بەرەو دابڕانی ڕۆژهەڵاتی ئۆکرانیا بۆ روسیا دۆخی جەنگی سارد زیندوئەبێتەوە بەهەموو ڕەهەندەکانیەوە ، ئەگەر نەشبێتەوە هۆی جەنگێکی ناوچەیی یان جیهانی.
2- لەروسیا لەبری ئایدیاو فکری کۆمەنستی فکری نەتەوەیی ئەبێتە مەزهەبی گەلی روسیا ، وەئەشێ لەئەوروپای ڕۆژئاواش فکری توندڕەوی راست گەرایی زیاتر گەشەبکات . کێشەکانی جیهان بەدەرنین لەڕەهەندی مێژویی ، جوگرافی وەبەرژەوەندی میللی و ئارەزوی هێز.
4- لەکاتی ئێستادا، بەهۆی کێشەی قرم پەیدابونی بنیادگەرایی دێنێ ، وەگەشەی چین لەهەموو ئاستەکانا ئەشێ ( کۆتایی مێژوو ) ی فۆکۆ دوابخات بەڵام لەگەڵ هەموو ڕەخنەو تێبینیەک ، وەلەگەڵ بونی هەموو کێشەکان لایەنەکانی فکری وەشارستانی کەروحی وە مەزهەبی دروست بونی هێزەکانی جیهانن رۆڵیان ئەبێ وەک هەمیشە بویانە لەیەک لاکردنەوەی کێشەکانی داهاتوو . وەبدیلی ئازادی،دیموکراسی ، سەروەری تاک وە دادپەروەری کەفەرهەنگی سیاسی وەکۆمەڵایەتی گەلانی ڕۆژئاوایە بەدڵنیایی نابێتە مایەی خۆشگوزەرانی مرۆڤەکان چونکە شارستانی ئەمڕۆی ڕۆژئاوا لەگەڵ هەموو تێبینیەک تکاملی هەموو فکرو شارستانی مرۆڤە بۆ ژیانێکی بەهادار وەسەروەری تاک.
هەرچەندە قرم بیرو تێڕوانینی سیاسی و ئاسایشی دنیای گۆڕی لەگەڵ جەمسەرەکانی هێزو بەرژەوەندیەکان بەڵام ئارەزوەکانی انسان وەخەباتی انسانی بۆ بەدەستهێنانی بەها انسانیەکان ناگۆڕی بەڵکو گورێکی تازەی پێبەخشی کەدوبارە ئامانج لێی ( ئازادی ، دادپەروەری، ئاشتی ، یەکتر قبوڵکردنە لەگەڵ ڕێز لەبەهاکانی ئینسان وەسەروەری تاک).
