دکتۆر محەمەد گەناوی : ئابوری هەر نەوت‌و پارە نیە .
بەشێوەیەكی گشتی پێناسەی ئابوری لەپەیداكردن و بەكارهێنانی سەرچاوەی ماددی كەپارە لەوانە توخمێكی گرنگە خۆی ئەبینێتەوە لەگەڵ خوێندن و دراسەكردنی زانستیانەی ئەو توخمانەی كەڕۆڵ ئەبینن لەهەیكەلی ئابوری لەبواری جیاجیادا ، هەڵبەتە لەگەڵ پێش كەوتنی ژیانی ماددی و كۆمەڵایەتی دا ، تێ گەیشتنی ( مفهوم ) ی ئابوری ڕۆڵی ئابوری ، وە زانستی ئابوریش گۆڕانی بەسەردا دێ . بەڵام ئەوەی بنەمای سەرەكی بێ ، هەر هەمانە ، كە لەسەرەوەتاوە ئاماژەی پێ كرا . واتە بەكارهێنانی سەرچاوەی ماددی بۆ بەردەوامی لەژیان وە هەتا پێش پەیدابونی كۆمەڵگای پارە ، هەر هەمان مانای بوە لەو كاتەوە ، كەمرۆڤ دەستی بردوە بۆ بەكارهێنانی سەرچاوە مادیە سروشتیەكان تابتوانێ بەرگری لەخۆی بكات و لەژیاندا بمێنێ .
سەرمایەی مرۆیی ، توانای تاكەكان ، ئیرادەو ئیدارەی دروستی كۆمەڵگا هەمیشە خاڵی سەرەكی بوەو دەبێ لەدروستكردنی ئابوری تەندروست و هاوچەرخ ، نەك بوونی پارەو پەیدابوونی لەڕێگەی هەندێ سەرچاوەی سروشتیەوە ، كە بەتواناو عەقڵ و بیروكاری مرۆڤەكان بەرهەم نەهاتوە وەكو نەوت و گاز و ئاو و كانزاكان.
واتە ئابوری هەر نەوت و سەرچاوە سروشتیەكان‌و پارە نیە . بەڵام پارەی بەرهەمهاتوی زادەی عەقڵ و كارو بیرو كۆششی تاك و كۆمەڵگا ئابوری راستەقینەو پایەدارە . لەهەردوو حاڵەتدا ، عەقڵ و بیرو دنیا بینی تاك و كۆمەڵ ، ڕۆڵی هەیە ، كەچۆن مامەڵە لەگەڵ هەردوو ئاڕاستەی ئابوری و پارەدا بكرێ . وە ئاڕاستەیان بكات بەرەو ئامانجی بەرنامەدانراو.
بۆنمونە لەجیهاندا زۆر وڵاتی دەوڵەمەندی ئابوری بونیان هەیە ، كەسەرچاوەی سروشتی وایان نیە كەیەكسەر پارەی لێ بەرهەم بێ و پەیدابێ ، وەكو وڵاتانی ڕۆژئاوا و یابان و كۆریای باشور و زۆر وڵاتی تر ، بەڵام بەهۆی دەوڵەمەندیان لەسەرچاوەی مرۆیی‌و دنیابینی تایبەتی خۆیان ، ئەزمونی كارگێڕیان لەگەڵ سستمی سیاسی و ئابوری توانیویانە كەئابوری و ژێرخانی ئابوری تۆكمەو بەهێزیان هەبێ ، كەئەمەش بۆ خۆی بەرهەمهێنەری پارەیە كەلەدواییدا ئەم پارە ، بەرهەم هاتوە بەرپرسیارانە‌و زانایانە بەكاردێتەوە بۆ باشكردن‌و بەهێزكردنی ئابوری وڵات .
نمونەی تری وڵاتان زۆرە كەتوانیویانە ئابوریەكی نیشتمانی تەندروستیان هەبێ ، بێ ئەوەی كەنەوت یان پارەی نەختینەیان هەبێ لەڕێگەی فرۆشتنی سامانی سروشتی كەتوركیا ئەشێ نمونەی نزیك بێ.
نمونەی وڵاتانی تریش هەیە ، كە پارەو نەوتی زۆریان هەیە ، بەڵام لەژێرخانی ئابوری ئەمەی كە پەیوەندی بەسامانی مرۆیی و ڕۆڵی هێزی كارو توانای ناوخۆ لەئابوریدا لەنزم ترین ئاستایە . نمونەش وڵاتانی نەوتی عەرەبی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەكوردستانیشەوە . بۆیە ئەم ئابوریە‌و خۆش گوزەرانیەی كەتیایدا لەسەر پارەی فرۆشتنی نەوت و سامانە سروشتیەكان ڕاوەستابێ ، نە پایەدارە نە جێگای شانازییە.
لەوڵاتانی دواكەوتوی جیهانی سێهەم ، لەڕووی فەرهەنگی و عەقلی داهێنان و سیاسیەوە ، ئاسانترین ڕێگە كەخۆیان لەفەشەلی شكستی ئابوری و ئیدارەكردنێكی تەندروستانەی وڵات و گەل بدزنەوە ، ئەوا پەلاماردانی سامانە سروشتیەكانی وڵاتانی خۆیانە‌و هەراج كردنیانە بەبێگانە ، تا لەڕێگەی بێگانەوە هەتا دوژمنی وڵاتیشیان بێت ، هەم فەرمانڕەوایانی فاسدو گەندەڵ پشكی شێر بۆ خۆیان ببەن . هەم هەندێ داهاتی ماوەش پاش گەمەی گەندەڵی بدەن بەگەلەكانیان بۆ دەم داخستنیان . نمونەش وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیە بەتایبەت وڵاتانی كەنداو .
توانا ، لێهاتویی‌و ڕووی راستی و راستەقینەی وڵاتانی نەوتی جیهانی سێهەم ، كاتێ دەرئەكەوێ كە بۆ ماوەیەك داهاتی نەوتیان لێ ببڕدرێ كەهیچیان حاڵیان لەصوماڵ باشتر نابێ ، بەڵام وڵاتێكی وەكو نەرویج كەداهاتی نەوتی بەقەدەر داهاتی ئێستای عێراقە بەڵام ساڵانە دەستكاری داهاتی نەوت ناكا چونكە سەرچاوەی تری ئابوری هەیە كەزادەی كارو پیشەسازی و سامانی ترە جگە لەنەوت .
لەجیهانی سێهەم هێشتا نەوت بەرهەم نەهاتووە واتە لەژێر خاك دەرنەچووە كە دەست كراوە بە فرۆشتن و هەراجكردنی وەك تاكە سەرچاوەی ژیان.
ئەم حاڵەش بارێكی دەرونی زۆر وێرانكەری لەسەر تاكەكان دروست كردووە ، كەهەمویان چاویان لەسەر ئەمەیە نەوت چەند هەیە ، چەندی فرۆشرا ، كێ چەندی لێ دەستكەوت لەژێر سێبەری داهاتی نەوت ، وای لێ هاتووە كە خەڵك ئارەزوی كاری نەبێ ، هەموی چاوەڕێی داهاتی بەلاشی نەوت بكات .
بەر چەند ڕۆژێ لەیەكێ لەبەرنامەی رادیۆیی لەسەر نەوت و بودجە خۆم گوێ بیستی هاوڵاتیەك بوم كەلەسەر نەبونی موچە ناڕەزایی دەرئەبڕی بەوەی كە مانگانە تەنها (500,000 ) پێنج سەد هەزار دینار موچەكەیەتی ئەمەشی پێ نادرێ لەكاتی خۆیدا ، بەڵام كەسانی تر هەم لەم وڵاتەشە بەفرۆشتنی نەوت و كۆنترۆڵی بازاڕ بونەتە ملیار دێر .
ئەمە ئەم پەیامە ئەدات كەداهاتی نەوت و سیاسەتی نەوت و سیاسەتی ئابوری بەهۆی بەسستەم نەكردنی كایەكانی ئابوری لەسەر بنەمای نیشتمانی و دادپەروەری لەبری ئەوەی كاریگەری باشیان هەبێ لەسەر ژیان و هەڵوێست و دەرونی خەڵك ، بەپێچەوانەوە كاریگەری زۆر خراپیان دروست كردووە لەسەر دەرونی وە هەڵوێستی تاك و ژیانی گشت كۆمەڵ.
كە هەستی دڵسۆزی لەكارا وە هەستی هاوڵاتی بون هاونیشتمانی و هاوخەمی لای تاك تا ئاستێكی ترسناك نزم كردۆتەوە ئەمەش لەڕووی كۆمەڵایەتی دەرونی وە هەتا سیاسی بەخاڵی دەست پێكردنی هەڵوەشانەوەی تاك و كۆمەڵ دائەنرێ.
بۆیە پرسی نەوت لەئێستای كوردستاندا ، جگە لەوەی كەبنەماكانی ئابوری راستەقینەی وێران كردووە ، هەروەها رەهەندە سیاسی و كۆمەڵایەتی و دەرونی و عەقڵیەتیشی ئاڵۆز كردووە ، بەجۆرێ كەڕێگەی چارەسەریشی ئاڵۆز كردووە كەناتوانرێ بەئاسانی وە بەم واقعەی ئێستا هەیە خاڵی سەرەتای چارەسەرەكان دیاری بكرێ .
بۆ چارەسەر ، بەرلەوەی درەنگ بێ سیاسەتی نوێ ، خەڵكی نوێ ، عقڵەیەتی دروست كەرو نوێ لەگەڵ هاوكاری و كۆدەنگی گشتی پێویستە ، ئەگەر ئەمە نەگرێ ، پرسی نەوت مژدەی خۆشی پێ نابێ نەلەسەر ئاستی ئابوری و سیاسی و كۆمەڵایەتیو نە لەسەر ئاستی دەرونی و ئەمەش بەهۆی بەلەبەرچاوگرتنی ناكۆكیە ناوخۆییەكانی كوردستان، عێراق ناوچە و هەتا جیهانیەكان.
واتە نەوت پارە لەسەر وێرانەی ژێر خانی ئابوری و سیاسی و دەرونی و كۆمەڵایەتی نەك هەر نابنە هۆكار بۆ رەونەقی ئابوری بەڵكو ئەشێ ببنە رەنج و ئازار . بۆیە بەدڵنیایی ئەڵێم ئابوری بەرلەوەی لەنەوت و پارە دابێ ، لەژێر خانی دروست و تۆكمەی ئابوری ، سیاسی ، كۆمەڵایەتی ، دەرونی وە پەروەردەی تاكی تەندروست دایە بەهەمو ڕەهەندە پەروەردەیی و دەرونی و سیاسی و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتیەوە .
مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی
