حامد سید رمضان : ئایا ئەلبیرت ئەنشتاین شێت بوو؟ یان نێوانی شێتی‌و بلیمەتی تاڵە موویەكە .
تیوری رێژەیی
لە عەرەبیەوە : جیهاد موحەمەد
بەشی یەکەم
تەوەر : پزیشكیی و زانستی
پێش ئەوەی بچینە نێو چەمكی تیوری رێژەییەوە پێویستە پێناسەیەكی رەهەندەكانی كات‌و زەمەن بكەین ، كاتێك لای زۆرێك تیوری رێژەیی بە رەهەندی چوارەم ناسراوە . ئەو چوار رەهەندە كامانەن‌و چۆن بەكاریان دەهێنین‌و بۆچی ئەنشتاین زانای یەكەم لەم بوارەدا جەختیدەكردوە لە پێویستی بەكارهێنانی رەهەندی چوارەم (زەمەن) سەرەڕای ئەو سێ رەهەندەی ، كە هەموو زاناكانی تر پێش ئەم پشتیان پێبەستبوو … .
ئەنشتاین تاكە زانا بوو،كە بیریكردوە لە رەهەندی چوارهەم‌و وتی ئەو گەردونەی تیای دا دەژین چوار رەهەندییە ، درێژی‌و پانی‌و بەرزیی‌و زەمەن . رەهەندی چوارەمی خستە نێو هەموو حساباتی خۆیەوە . مرۆڤ دەتوانێت خەیاڵ لە رەهەندێك‌و دوو رەهەند بكاتەوەو وێنەیان لە خەیاڵی خۆی دا بۆ بكێشێت ، بەڵام رەهەندی سێیەم توناو خەیاڵدانێكی زیاتری گەرەكە بۆ بیرلێكردنەوەی ، قورسیشە بیركردنەوەو خەیاڵكردن لەهەر چوار رەهەندەكە پێكەوە ، بە تایبەتی لە رەهەندی چوارەم واتە زەمەن ، كە ناتوانرێت ببینرێت بەڵام تیای دا دەژین‌و دركی پێدەكەین بێ چەندوچوون وەك هەر بەركەوتەیەك لە بەركەوتەكانی بوون . ئەگەر هەندەسەی گەردوون وا دابنێین ، كە چوار رەهەندی هەیە ، حساباتی گەردوون یەجگار ئاڵۆزدەبێت‌و ئەنجامەكانیشی چاوەڕواننەكراو دەبێت ، ئەمە بوو ئەنشتاین كردی لە تیوریە رێژەییەكەیدا .
پێوانەكانی رووبەرەكان‌و قەوارەكان‌و بارستایەكان‌و دیاریكردنی شوێن‌و زەمەن‌و خێرایی پێوانەیەكی فیزیایی كلاسیكیە ( فیزیایی گالیلۆو نیوتن ) ، هەموومان دووریی‌و زەمەن بە هەمان رێگەو چۆنیەتی دەپێوین ، هیچ جیاوازیەك لە نێوان دووجار پێوان دا روونادات ، ئەگەر بە هەمان پێوانەو بە وردی پێوانەكە ئەنجامبدرێت ، كەواتە پێوانەكان پێوانەیەكی رەها (مطلق) دەردەچن ، ئەمەش جیاوازە لەگەڵ تیوری رێژەیی دا ، كە لە سەر ئەو بۆچوونە راوەستاوە هیچ شتێك ڕەها نییە ، بەڵكو هەموو شتەكان ڕێژەیین ، خولەك (٦٠ چركە) یە بە گوێرەی پێوانی سەعاتەكانمان ، دەشێت كەسێكی تر بە كەمتر لە خولەكێك یان بە زیاتر دایبنێت ، هەروەها مەتر بۆ پێوانی درێژی بۆ ئەو كەسەی ، كە مەترێكی بەدەستەوەیەو درێژی پێ دەپێوێت درێژیەكە یەك مەترە ، بەڵام بۆ كەسێكی تر ، كە بە خێراییەكی زیاتر هەنگاو دەنێت لەوانەیە مەترێك ٨٠ سانتیمەتر دەربچێت ، هەتا خێرایی زیاتربێت درێژی مەترەكە كەمتر دەبێت ، تا وایلێدێت دژێری مەترەكە دەبێت بە سفر ئەگەر كەسەكە بە خێرایی تیشك بروات ــ هەڵبەت مەحاڵە گەیشتن بە خێرایی تیشك ــ ئەم جیاوازیەش لە نێوان پێوانی ئەو دوو كەسەدا ناگەڕێتەوە بۆ هەڵەكردنی ئەو دوو كەسە لە پێوانەكەدا ، هەروەها ناشگەڕیتەوە بۆ هەڵەی پێوەرەكە ، بەڵكو هەردوو كەسەكەو پێوانەكەشیان دروستە ، بەڵام جیاوزیەكە دەگەڕێتەوە بۆ تیوری رێژەیی ، بۆیە هەموو ئەو شتانەی ئێمە لە ژیانمان دا بە رەهای دادەنێین ، رەها نیین ، بەڵكو رێژەییە لە جیهانی رێژەییدا .
ئەم رێژەییەش ، بە تێگەیشتنی ئەنشتاین‌و مامەڵەكردنی لەگەڵ زەمەن لە سەر ئەو بنەمایەیی زەمەن رەهەندێكە لە رەهەندەكانی هەموو شتێك ، بەمەش هەموو شتێك لە ژینامان دا دەكات بە ڕیژەیی ، بۆ نموونە ، وەك دەزانین قەوارە بریتیە لە بڕێك لە ماددەیەكی مەوجود لە قەوارەیەكی دیاردا ، قەوارەی ئاو لە بارستایی یەك سانتیمەتر موكەعەب دا یەك گرامە ، ئەم قەوارەیە لە ئاو جێگیرە ، بەڵام كێشیی وردە وردە كەم دەكات لە ئانجامی كاریگەریی هێزی ڕاكێشان لە سەری ، كێشەكەی لە بەرزایی دا كەم دەكات‌و لە نزمی دا زیاد دەكات ، لە ئەنجامی دووریی‌و نزیكییمانەوە لە چەقی زەوی ، ئەم گۆڕانە لە كێشی یەك گرام ئاودا وەك باسمانكرد ڕوودەدات ، لێرەدا ئەنشتاین دەڵێت مەسەلەی گۆران لە كێشەكەدا ئەوەیە ، هیچ شتێك نییە ڕەهاو جێگیر بێت ، بەڵكو هەموو شتەكان ڕیژەیین بە گوێرەی تیوریی رێژەیی . هەروەها دەشڵێت قەوارەو گۆرانكاری لە قەوارەدا پێوەندی نییە بە هێزی راكێشانەوە . بۆ درێژەدان‌و وردەكاریی زیاتر لە سەر بابەتەكە ، روونكردنەوەو لێكدانەوەی فراوانتر لە سەر چەمكی شوێن بە گوێرەی تیوری رێژەیی‌و دواتر لێكدانەوەو باسی زیاتر دەربارەی چەمكی زەمەن لە ڕێژەییدا دەخەینە روو .
یەكەم‌ـ شوێن لە رێژەیی دا : ئەگەر تۆی خوێنەری ئازیزی ئەم بابەتە لەم ساتەدا پرسیار لە خۆت بكەیت ، ئایا تۆ جێگیرییت ، جوڵەت نییە ، هەڵبەت بە گوێرەی ئەو شتانەی كەوتوونەتە دەوروپشتت ، بە دڵنیاییەوە دەڵێیت ، من جوڵەم نییە ، جێگیرم بەرامبەر كۆمپیوتەرەكەم دانیشتووم‌و دەخوێنمەوە ، ئەمەش راستە ، تۆ جێگیریت‌و جوڵەت نییە بە گوێرەی دانیشتنت لە سەر زەویی‌و بەرامبەر بە كۆمپیوتەرەكەت ، بەڵام ئەم جێگیرییە بە گوێرەی گەردوون‌و جوڵەكانی نێو گەردوون راست نییە ، تۆ‌و كۆمپیوتەرەكەت‌و ئەو زەوییەی لە سەری خۆت بە جێگیر دەزانیت ، هەموویان دەجوڵێن‌و لە جوڵاندان، ئەو جوڵانانەش بریتیە لە جوڵانی زەوی بە دەوری خۆی دا ، هەروەها جوڵانی زەوی بە دەوری خۆرداو جوڵانی خۆرو زەویش لە نێو گەلە ئەستێرەی كاكێشان دا(درب التبانة) (١)و دیسان جوڵەی گەلە ئەستێرەی كاكێشان لە ناو گەردوون دا … كەواتە ، ئەو كاتەی تۆ خۆت بە جێگیرو نەجوڵاو دەزانیت ، ئەوە بە گوێرەی ئەو شتانەیە ، كە كەوتوونەتە دەوروپشتەوە . بۆ نموونە با ئەم ژمارانە وەربگرین .
خێرایی زەوی بە دەوری خۆی دا چواریەكی میلێكە لە چركەیەك دا ، خێرایی زەوی بە دەوری خۆردا ١٨ میلە لە چركەیەك دا ، خۆرو هەسارەكان بە خێرایی ١٢٠ میل لە چركەیەك دا دەجوڵێن بەرامبەر بە ئەستێرەكانی هاوسێیان ، گەلەئەستێرەی كاكێشان خێرایەكەی دەگاتە ٤٠٠٠٠هەزار میل لە چركەیەك دا . ئێستا بیربكەرەوە ، ئەو كاتەی تۆ خۆت بە جێگیرو نەجوڵاو دەزانی ، خێرایەكەت چەندبووەو ژمارەی جوڵانەكانت چەندبووە بە گوێرەی جوڵەی گەردوون‌و هەموو شتەكانی ناو گەردوون . بیربكەرەوە لەو ماوەییەی دەكەوێتە نێوان دەستپێكردنت بە خوێندنەوەی ئەم بابەتەو كۆتایی هاتنی .
كەس ناتوانێت بە تەواوەتی دیاریی بكات ، كە دووریی گەلەئەستێرەی كاكێشان بە خێرایی ٤٠٠٠٠هەزار میل لە ئەستێرەكانی دیكەوەیە ، یان ئەستێرەكانی دیكە بەو خێراییە دوورن لە گەلەئەستێرەی كاكێشانەوە . بۆ نموونە ، ئەگەر كەسێك باسی گەشتكەی خۆی بكات لە فرۆكەخانەی دیمەشقەوە بۆ دوبەی ، دەڵێت لە سەعات ئەوەندەدا فرۆكەكە لە فرۆكەخانەی دیمەشقەوە فڕی بە ئاراستەی رۆژهەڵات بەرەو فرۆكەخانەی دوبەی‌و لە سەعات ئەوەندەش دا نیشتەوە .. بەڵام كەسێكی دیكە لە شوێنێكی دیەكەوە بە جیاواز كاتی فرین‌و نیشتنەوەی فڕۆكەكە دەبینێت . یان بە پێچەوانەوە فرۆكەكەو فرۆكەخانەی دوبەی دەبینێت جوڵە دەكەن بە ئاراستەی جیاواز تا لە خاڵێك دا دەگەن بە یەك .. لێرەدا ماحاڵە بتوانرێت لە گەردوونی فراوان دا دیاری بكرێت ، ئەوە فرۆكەكەیە یان فرۆكەخانەكەیە ، دەجوڵێت .
پویستە جەختبكەینەوە لە سەر ئەوەی چوار ئاراستەكە ، سەرو ، خوارو ، رۆژهەڵات‌و رۆژئاوا، هەروەها سەرەوە ، ژێرەوە ، راست‌و چەپ كۆمەڵە زاراوەو وشەگەلێكە بوونیان نییە لە گەردوون دا ، سەرو خوارو چەپ‌و راست نییە . مامەڵەكردن بەم چەمكە نوێیانەو تێروانینێكی گشتگیر لە سەر گەردوون بێ گومان مەسەلەیەكی ئاڵۆزو سەرسوڕمێنەو بە تایبەتی ئەگەر بچینە نێو رەهەندی چوارەمەوە (زەمەن) و بیخەینە نێو حساباتەكانمانەوە لە هەموو شتێكدا .
دووەم ــ زەمەن لە رێژەیی دا : ئەنشتاین ، تەنیا بە سەلماندنی رێژەیی شوێن (المكان) وازی نەهێنا ، بەڵكو رێژەیی (شوێن) یشی لە زەمەن(رەهەندی چوارەم) دا گشتاند ، وتی مادام ئێمە لە جیهانێكی چوار رەهەندیی دا دەژین‌و هەر سێ رەهەندەكەی( شوێن) یشی بە x,y,z دیاریكرد ، كە ڕێژەیین ، بۆیە گومانی تیا نییە ، كە زەمەن(رەهەندی چوارم)یش رێژەییە ..
زاناكان ، لە ناویشیان دا نیوتن وایان دادەنا ، كە زەمەن رەهایەو بە بێ هیچ پێوەندیەكی كاریگەری دەرەكی وەك یەك دەگوزەرێت . بەڵام ئەنشتاین پابەند نەبوو بە زاناكانی پێشووەوەو بە دیدگایەكی جیاوازەوە بیریدەكردەوە لە هەموو لایەكی گەردوون‌و لەوەی چۆن ئەم گەردوونە هەڵدەسورێت ؟
سەرچاوە : حوار موتەمەدن
(١)كاكێشان (درب التبانة) بە ئنگلیزی پییدەوترێت Milky Way . گەلەئەستێرەیەكی پێچ لولە . نزیكەی ٢٠٠ تا ٤٠٠ ملیار ئەستێرەی تێدایە ، لەوانەش خۆر ، پانیەكەی نزیكەی ١٠٠ هەزار ساڵی تیشكیەو ئەستوریەكەی نزیكەی هەزار ساڵی تیشكیە ، ئێمە لە سەر لێواری ئەو گەلەئەستێرەیە دەژین لە ناو كۆمەڵە خۆرەكەمان دا. ئەگەر لە شەودا تەماشای بكەین بەشێكی وەك پشتێنەیەك لە ئەستێرە دەبینین ، نیوەی دانیشتوانی سەروی گۆی زەوی كاكێشان لە هاوین‌و پایز‌و زستان دا دەیبینن . لە كۆتایی هاوین‌و سەرەتای پایزدا زۆر بە درەوشاوەیی ئەم روبارە ئاسمانیە دەبینرێت . ئەم گەلەئەستێرەیە لەوەوە ناونراوە درب التبانە ، بە كوردی دەبێت بە كاكێشان ، لەبەرئەوەی ئەوەندە درەوشاوەیە ، وەك ئەو رێگەیە وایە، كە كاو پوشی پیا تێپەردەبێت ، كەوتنی كاو پوشەكە لەسەر زەوی ، بەیانیان زوو وەك زیو دەبریسكێتەوە ، لەوەوە ناونراوە رێگەی كاكێشان . لە زمانی كوردی خۆشماندا بە بەیانیان زوو دەوترێت كازیوە … ویكیپیدیا
