حامد سید رمضان : ئایا ئەلبیرت ئەنشتاین شێت بوو؟ یان نێوانی شێتی‌و بلیمەتی تاڵە موویەكە .
تیوری رێژەیی
لە عەرەبیەوە : جیهاد موحەمەد
تەوەر : پزیشكیی و زانستی
بەشی دووەم ــ
ئێمەی دانیشتوانی سەر گۆی زەوەی وا خۆمان راهێناوە ، كە زەمەن بە رۆژ‌و بەشەكانی رۆژ وەك (سەعات‌و خولەك‌‌و چركە) بناسین ، لەوەش زیاتر زەمەن وەك ( هەفتەو مانگ‌و ساڵ‌و سەدە) بناسین . رۆژ یەكسانە بە بڕی یەك سوڕی تەواوی گۆی زەوی بە دەوری خۆی دا، ساڵ یەكسانە بە بڕی زەمەنی سوڕانەوەی گۆی زەوەی بە دەوری رۆژدا ، واتە یەكسانە بە ٣٦٥ رۆژ‌و چارەكە رۆژێك . بەڵام ئەی چیی بڵێین‌و چۆن بتوانین پێوانەی بڕی زەمەنی یەك رۆژ‌و یەك ساڵ بپێوین لە سەر ئەستێرەی عەتارد(٢) یان لە سەر ئەستێرەی بلوتو(٣)، بێگومان پێوانی رۆژ‌و ساڵ لە سەر ئەستێرەكانی تر جیاوازەو وەك پێوانی رۆژ‌و ساڵی سەر ئەستێرەی گۆی زەوی ناپێورێت . ساڵێك لە سەر ئەستیرەی عەتارد بڕی سێ مانگی سەر گۆی زەویە ، واتە هەر سێ مانگ جارێك لە سەر گۆی زەوی ساڵێكی سەر ئەستێرەی عەتاردە ، هەروەها ساڵ لە سەر ئەستێرەی بلۆتۆ زۆر لەوەش زیاترەو یەكسانە بە ٢٤٨ ساڵی سەر گۆی زەوی .. تا ئاستێك دیاریكردنی ئەم بڕانەش لە سەر ئەو دوو ئەستێرەیە ئاساییە ، بەڵام ئەی لە سەر گەلەئەستێرەكانی دیكە چۆن بتوانین رۆژ‌و ساڵ بپێوین‌و دیاریان بكەین؟ ئەم جیاوازیانە ئەوەمان پێدەڵێت ، كە زاراوەیەكی ئاشكرا نییە، بتوانیین بە هۆیەوە رادەی گەورەیی قەوارەی گەردوون بپێوین‌و بیزانین … وەك لە پێشتردا ئاماژەمان دا بەوەی ئەم گەردوونە پیویستی بە رێگەیەكی نوێ هەیە بۆ بڕیاردان لە سەر ماوەی دووری نێوان ئەستێرەكان ، چونكە بەكارهێنانی پێوەری مەتر‌و میل ژمارەی یەجگار گەورەمان دەداتێ ، كە ناتوانرێت خیاڵبكرێت‌و بیری لێبكرێتەوە، لەبەرئەوە زاناكان خێرایی تیشكیان بەكارهێناوە بۆ پێوانی دووری نێوان هەسارەو گەلەئەستێرەكان .
خێرایی تیشك ٣٠٠ هەزار كیلومەترە لە یەك چركەدا ( تیشك بە دەوەری گۆی زەویدا ٧ جار لە یەك چركەدا خول دەخوات ، واتە لە ماوەی وتنی یەك وشەدا تیشك ٧ دانە جار بە دەوری زەوەی دا خول دەخوات ) . ئەگەر بمانەوێت ماوەی سوڕانەوەی تیشك لە ساڵێك دا حساب بكەین بۆمان دەردەكەوێت ، ماوەیەكی یەجگار گەورە دەردەچێت‌و دەبێت بە( ژمارەی فەلەكی )، بۆ نموونە ئەو تیشكی خۆرەی دەمانگاتێ ماوەی ٨ خولەكی پێویستە ، لێرەدا یەكەیەكی زەمەنمان كرد بە پێور بۆ پێوانی ماوەی دووری تیشكی خۆر لە خۆمانەوە .
نزیكترین ئەستێرە لە كۆمەڵەی خۆرەوە ، ناو دەبرێت بە ئەلفا قنتورس(٤) ماوەی چوار ساڵی تیشكیی لە ئێمەوە دوورە ، ئەستێرە دوورەكان لە ئەستێرەی خۆمانەوە هەزاران ساڵی تیشكیە ، تیرەی رێگەی كاكێشان بە بڕی ٨٠ هەزار ساڵی تیشكی دادەنرێت ( ئەو تیشكەی لەلایەكی رێگەی كاكێشانەوە دەردەچێت تا دەگاتە لاكەی تری ماوەی ٨٠ هەزار ساڵ دەخایەنێت). هەموو ئەمانە لە گەلە ئەستێرەی خۆماندایە ، بە گوێرەی خوێندنەوەی هەندێك لە تلسكۆبەكان ئەستێرە دوورەكان دەیان هەزار ملوێن ساڵی تیشكی دوورن ، بە گوێرەی ئەم پیوانەیەش ئەگەر رووداوێك لە لایەكی گەردوونەوە رووبدات ماوەی دە هەزار ملوێن ساڵی دەوێت تا دەگاتە لاكەی تریی گەردوون! ئەوەش دەزانین ، كە گەردوون تا هەنووكە لە كشانێكی زۆر گەورەدایە … تیوری رێژەیی هەمووی هاوكێشە نییە بەڵكو لایەنی فەلسەفیشی تێدایە .
بۆیە بەم پرسیارانە لەسەر لایەنە فەلسەفیەكان دەستپێدەكەین :
ئایا ئێمە دنیا لە سەر راستینەی خۆی دەبینین؟
ئایا لە راستی دا ئاسمان شینە ، وەك ئەوەی دەیبینین؟
ئایا لە راستی دا كێڵگەكان سەوزن؟
ئایا هەنگوین شیرینەو گوژاڵك تاڵە؟
ئایا ئاو شلە‌و سەهۆڵ رەقە؟
ئایا تەختە وەستاوو چەقبەستوە وەك هەستەكانمان وامان پیدەڵێن؟
ئایا شوشە روناكە وەك دەردەكەوێت بۆمان .. دیوارەكان كەڕە وەك دەیبینین؟
ئایا لە نێوان دوو خاڵدا رێگە راستەكان كورترین ماوەیە وەك زانستی ئەندازیاریی نەریتیی فێرمان دەكات؟
ئایا رووداوەكانی گەردوون هەمووی لە یەك زەمەن دا روویداوە .. لە كاتێك دا دەشێت هەندێكیان لە یەك كات داو لە چەند شوێنێكی جیاوازدا روویان دابێت . وەك ئەوەی كارمەندانی وەزارەتە جیاوازەكان لە یەك كات‌و سات دا دەربچن لە كارەكانیان . بەراوردكردنمان بۆ رووداوەكانی سەر زەوی وەك رووداوەكانی مەریخ‌و زوهرەو تەمومژە گەوەرەكە وایە .. دەڵێین لە یەك كات دا ڕوویانداوە یان هەندێكیان لە پیش هەندێكی دیكەیان دا روویداوە .. ئایا دەتوانین بە تەواویی ولێبڕاوانە بڕیاربدەین ، كە جەستەیەك لە جەستەكان دەجوڵێت‌و جەستەیەكی تر ناجوڵێت ؟
هەموو ئەم پرسیارانە تۆ وا بیریلێدەكەیتەوە، بە ئاسانی دەتوانی وەڵامیان بدەیتەوە بە گوێرەی قسەكانی زاناكانی پێش ئەنشتاین ، چونكە وایاندەزانی گەیشتوونەتە كۆتا تیایان دا.. ئێستا ئەمە گۆڕادراوە بە پێی تیوری رێژەیی ئەنشتاین . ئەوە عەقڵی مەزنی ئەنشتاین بوو ئەو راستییانەی داڕوخان، كە زانستی كۆن پێیگەیشتبوون ، ئەنشتاین بە چەكوشی تیوری رێژەیی توانی ئەو راستیانە تێكبشكێنێت‌و ساویلكەیی بیری زانكانی پێشخۆشی نیشانداین ، كە چۆن ئەمانە ئەو وەڵامانە بە راستینە دەزانن .. تویرییە رێژەییەكەی ئەنشتاین هەموو بابەتەكانی جیهانی گۆڕی . ئەو تیورەی، كە هەمووی ڕێژەیی نییە ، بەڵكو لایەنی فەلسەفیشی تێدایە . هەروەها هاوكێشەی ماتماتیكیشی تێدایە .. ئەنشتاین دەڵێت ، لە ئەنجامی زۆر بیركردنەوەیەوە گەیشتە ئەوەی وێنای گەردوون بە شێوەیەكی نوێ بكات . بەڵام زیادەرۆییە فەلسەفیەكانی وامان لێ دەكات هەندێك واز لە هاوكێشە ماتماتیكییە زیرەكەكانی بهێنین بۆ ئەوەی بتوانین باسێك پێشكەش بكەین لە سەر خواستی ئەم زانا گەورەیە، كاتێك دەڵێت : لە سەرەتاوە دەستپێدەكەین ..
ئەو پرسیارانەی ئاماژەمان پێدا ، لە لایەن ئەنشتاینەوە هیچیان وەك ئەوەی زانراوەو هەستمان پێكردون راستینە نەبوون .. ئەو رووناكیە سپیەیی بە شوشەیەك دا تێدەپرێت .. دەبێت بە چەند رەنگێكی وەك پەلكەزێرینەی زەردباوو پرتەقاڵیی‌و سورو سەوزو شین‌و بنەوشەیی … هتد .
ئەگەر بمانەوێت شیكاریی بەهای ئەم رەنگانە بكەین بۆمان دەردەكەوێت ئەمانە رەنگ نیین .. بەڵكو چەند شەپۆلێكە لە هیچ شتێك دا خۆی نانوێنێت لە درێژیی دا نەبێت ــ لەرینەوەیەكی جۆراوجۆرە لە درێژییەكەی دا (ئەمە هەموو چیرۆكەكەیەو هیچیتر) ــ بەڵام كێشەكە لەوەدایە ، كە چاوەكانمان ناتوانێ ئەم شەپۆلانە ببینێت وەك شەپۆل .. هەروەها ناتوانێت هەست بەم لەرینەوانە بكات .. ئەوەی روودەدات ، هیچیتر نییە جگە لەو سێلە(الخلیة) دەماریانەی دەكەونە ناو چاوەوەو بە رێگەی جۆراوجۆر ئەو هەموو لەرینەوانە كاریگەریان دەبێت لە سەریان .. ئەم كاریگەرییە تیشكیانە ڕەنگ نیین ، بەڵكو ئەوانە پوختەیەكن لە شەپۆل‌و لەرینەوە، مێشكیش بە زمانە نەریتییەكەی خۆی بۆ جیاكردنەوەی لە شمەكەكانی تر بەو جۆرە دەیناسێت ، واتە بەو جۆرە وێنایان دەكات ــ ئەمە چیرۆكی رەنگەكانە ــ . بۆ نموونە ئەو كێڵگەیەی بە سەوز دەیبینین لە راستی دا سەوز نییە .. بەڵكو ئەوەی روودەدات ئەوەیە ، كە گەڵای درەخت‌و روەكەكان هەموو شەپۆلە تیشكیەكان دەمژن‌و لە خۆیان دا كۆی دەكەنەوە جگە لە شەپۆلێك ، كە درێژیەكی دیاریكراوی هەیە‌و بە ناو چاومان دا تێدەپەرێت‌و كاریگەری لە سەر سێلەكانی چاومان دادەنێت ، ئەم كاریگەریەش لە مێشك دا بە ((سەوز)) وێنا دەكرێت .. بەم جۆرە هیچ رەنگێك لە راستی دا رەنگ نییە، بەڵكو كاریگەریەكە لەسەر سێلەكانی چاوو مێشكیش جیاوازی لە نێوانیان دەكات بە گوێرەی جیاوازی ئەو شەپۆلە تیشكییەی ، كە درێژیەكەی دیاریكراوەو بە چاومان دا تێدەپەرێت .
هەنگوین لە دەمماندا شیرینە ، بەڵام بۆ هەندێك كرم هەنگوین شیرین نییەو چێژی لێوەرناگرێت‌و لێی نزیك نابێتەوە ، كەواتە شیرینی هەنگوین رەها نییە ، بەڵكو ئەوە خەسڵەتێكی رێژەییە بە گوێرەی ئەندامی چێژوەرگرتن‌و زمانمانەوە دەگۆڕێت .. ئەگەر بێینە سەر پرسیاری سێیەم‌و پرسیار لە خۆمان بكەین ئایا ئاو شلەمەنیە‌و شەختەو سەهۆڵ رەقە ، ئەوە مەسەلەكە زیاتر رووندەبێتەوە .. ئاو‌و هەڵم‌و سەهۆڵ ماددەیەكی كیمیاییەو یەك پێكهاتەی كیمیاییان هەیە (یەكگرتنی ٢هایدرۆجین‌و ١ ئۆكسجین، واتە H2O) .. ئەو جیاوازیەیی لە نێوان ئەم سێ حاڵەتی ماددە كیمیاییەدا هەیە ، جیاوازیەكی راستینە نییە لە پێكهاتەكەیان دا ، بەڵكو جیاوازیەكە لە چۆنایەتیان دا، واتە لە حاڵەتە جیاوازەكانیان دا. كاتێك ئاو لە سەر ئاگر دادەنێین ، واتە گەرمی پێدەگەیەنین ، یان بە مانایەكی دیكە وزەی پێدەگەیەنین ، بۆیە جوڵە لە بەشە چكۆلەكانی دا پەیدا دەبێت ، بەم جۆرە بە زیادبوونی وەرگرتنی گەرمیەكە بەشە چكۆلەكانی ئاوەكە لە یەك جیا دەبێتەوە بەرەو ئاراستەگەلێكی زۆر، لە ئەنجامی ئەم جیابوونەوەیەش دا ئاوەكە لە یەك هەڵدەوەشێت‌و حاڵەتێكی تر وەردەگرێت‌و دەبێت بە(گاز) .. ئەگەر گەرمیەكە كەم بكەینەوەو وردە وردە ئاوەكە ساردبكەینەوەو پلەی ساردی بۆ زیاد بكەین ، ئەوە بەشە چكۆلە لەیەك دوورەكان نزیك دەبنەوەو نزیك بوونەوەیان بە زیاكردنی پلەی ساردی زیاترو زیاتر دەبێت ، تا دەگاتە حاڵەتی یەكگرتنەوەی هەموو بەشە چكۆلەكان‌و وەرگرتنی ئەو حاڵەتەی لە مێشكی خۆمان دا بە شەلەمەنی وێنای دەكەین .. ئەگەر بەردەوامبین لە سەر زیادكردنی پلەی ساردی ، ئەوە یەكگرتنی بەشە چكۆلەكان زیاتر لە یەكتری نزیك دەبنەوە تا دەگاتە ئەو حاڵەتەی لە مێشكی خۆمان دا پێی دەڵێین سەهۆڵ‌و رەقبوون .. كەواتە هەر سێ حاڵەتەكە بە هەڵمبوون‌و شلبوونەوەو ڕەقبوون سێ دیاردەی یەك راستینەن ، ئەویش نزیك بوونەوەو دووركەوتنەوەی بەشە چكۆلەكانی ماددەكەن كە پێی دەڵێین ئاو، واتە حاڵەتی ئاوەكە گۆردراوە نەك پێكهاتەی ماددەكە ، كە H2Oیە .. روونی (ئاو)و نا روونی (سەهۆڵ) هۆكارەكەی دووركەوتنەوەو نزیكبوونەوەی بەشە چكۆلەكانی ماددەكەیە ، لە حاڵەتی (ئاو) دا بەشەكان ئەوەندە لە یەك دوورن دەتوانین روونیی ببینین ، لە حاڵەتی سەهۆڵەكەدا بەشەكان ئەوەندە لە یەك نزیكین ناتوانین روونیی ببینین . . هەروەك چۆن ئەو جیاوازیانەی بەسەر حاڵەتی ماددەی H2Oدا دێت جیاوازییەكی راستینە نیین ، بەڵكو تەنیا مێشكمانە بەو جۆرە وێنای دەكات‌و ناوی لێدەنێت . بەو شێوەیەش ئەم جیهانەی دەیبینین جیهانێكی راستینە نییە . . بەڵكو جیهانێكی پوخت‌و رووتە تیایدا دەژین‌و خۆمان بە خوێندەوەی میشكی خۆمان كۆمەڵە ناوو ئاماژەو سیمبولگەلێكمان بۆ داناوە .. بۆ ئەوەی بتوانین جیاوازی لە نێوان هەموو شمەكەكانی دەوروپشتمان دا بكەین ، كە لە راستی دا بەهاو پێكهاتە راستینەكەی ئەوە نییەو نایزانین .
http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=418426
(٢)عەتارد (رمزه) بچوكترین ئەستێرەی كۆمەڵەی خۆرەو نزكترینیشە لە خۆرەوە ، بە ناوی خودای بازرگانی رۆمانیەوە ناو دەبرێت بە میركۆری ، ئەم ناوە ناوێكی لاتینیە . …ویكیپیدیا
(٣)بلوتو، بە ئنگلیزی Pluto یان ئفلوتن ، ئەستێرەیەكی كورتە باڵاو بچوكە و زۆر دوورە لە خۆرەوە بۆیە بە باشی ناتوانرێت ببینرێت، ئەم ئەستێرەیە بچوكترین ئەستێرەیە لە نۆ ئەستێرەكەی كۆمەڵەی خۆردا، بۆیە زاناكان لە ٢٤ی ئۆگستی ٢٠٠٦دا ئەم ئەستێرەیان لەكۆمەڵەی خۆر دەركرد و بەمەش كۆمەڵەی خۆر بوو بە ٨ ئەستێرە. عەتارد، زوهرە، زەوی، مەریخ، موشتەری، زوحەل، ئورانس، نبتون‌و بلوتو… ویكیپیدیا
(٤)قنتورس(قنطورس)، لە واقیعدا نزیكترین ئەستێرەیە لە ئێمەوە. لە دوو ئەستێرە پیكهاتووە، ئەلفا قنتورس A+ B، نزیكیان لە یەكتریەوە بە ئەندازەی ٢٣ جار دووری نێوان زەوی‌و خۆرە(بە حساباتی یەكەیەكی فەلەكی). بەشی A لەم ئەستێرەیە بە ناوی ئەو پیاوەوە ناونراوە كە نیوی مرۆڤەو نیوەی ئەسپە Alpha Centauri رەنگێكی زەردی پرتەقاڵی هەیە. نزیكەی 4.3 بە پێوانی تیشكی لە ئێمەوە دوورە… محمد زكریا توفیق
سەرچاوە : حوار موتەمەدن .
