جیهاد موحەمەد : توندوتیژی‌و لێبوردەیی لە قورئاندا .

جیهاد محەمەد

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

ئەم کتێبە بخوێنەروە!

خوێندنەوەیەکی کورت دەربارەی کتێبی ناوبراو

توندوتیژی‌‌و لێبوردەیی لە قورئاندا، کتێبێکی ٢١٠ لاپەڕەیی ( تەها وەهاب ) ـە کە بە تەهای مەلا وەهاب ناسراوە . ئەم کتێبە یەکێکە لەو کتێبە نایابا‌و زانستیانەی توێژینەوەیەکی وردی لەسەر سورەت‌و ئایەتە توندوتیژیەکانی قورئان کردوە ، بە شێویەکی بێلایەنانە نووسراوە ، هەرچەندە نووسەری کتێبەکە پێدەچێت بڕوای بە هیچ دین‌و ئاینێک نەبێت بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵی تەواوی داوە ، کە نوێیتراڵانە ئەم توێژینەوەیە بکات. بۆ نموونە نووسەر دەڵێت : لە کۆی سەرجەم ئایەتەکانی قورئان ، کە ٤٨٦٩ ئایەتە تەنیا ١٤٨٩ دانە ئایەتیان ئاراستەی توندوتیژی تێدایە ، واتا نزیکەی چواریەکی ئایەتەکانی قورئان ئاراستەی توندوتیژی تێدایە ، نەک هەموو ئایەتەکانی قورئان .

نووسەر زۆرێک لە داستان‌و چیرۆکەکانی قورئانی باسکردوە ، کە توندوتیژیان تێدایە . وەک داستانی نوح‌و بنئاوکردنی هەموو ئەو خەڵکە کە بڕوایان بە نوح نەکردوە ، شوعیب ، هود ، عادو سەمود ، لووت ( لوط ) و قەومە نێربازەکەی ، موساو شەقکردنی دەریاو فیرعەون ، ئیبراهیم‌و سەربڕینی کوڕەکەی .‌ دیسان توندوتیژی ئایەتەکانی مەدینەو مەککەی جیاکردۆتەوە ، هەروەها توندتوتیژی لە ئاستی سیاسی‌و سەربازی‌و کۆمەڵایەتیدا باسکردوە .

ئەم کتێبە زانستییانەو ئەکادیمیانەیە ، چونکە پرە لە سەرچاوە ، نووسەر پشتی بە دەیان پەراوێز‌و چەندین سەرچاوە بەستووە . جگە لەسەرچاوەکان ، بۆ ئەوەی نەکەوێتە هەڵەی لایەندارێتیەوە ، هەرچەندە رەخنەی لە تەرجەمەکەی مامۆستا هەژار موکریانی هەیە ، بەڵام بۆ تەرجەمەی ئایەتەکان پشتی پێبەستووە ، چونکە بەلای نووسەرەوە باشترین تەرجەمەی قورئانی کردوە . ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ، کە نووسەر تەنیا پشتی بە خۆی نەبەستووە ، بەڵکو لە توێژینەوەکەیدا پەنای بۆ زۆر سەرچاوە بردووەو باشترین تەرجەمەی قورئانیشی هەڵبژاردوە .

نووسەر جگە لە پێشەکی نووسین بۆ کتێبەکەی ، لە فەرهەنگۆیەکی بچکۆلانەدا ، لە دوای پێشەکیەکەی واتای هەندێک لە وشەکانی روونکردۆتەوە ، ئەمەش نیشانەی بە ئەکادیمیی نووسین دەگەیەنیت ، بۆ ئەوەی خوێنەر ماندوو نەکات .

نووسەر دەروازەیەکی بۆ کتێبەکەی نووسیەوە ، لەو دەروازەیەدا ، هەردوو بیرکردنەوەی جیاواز لەسەر توندوتیژی باسکردووە ، کە یەکەمیان بیرکردنەوەی سیگمۆندفرۆیدی دەرنووناس‌و چارلس داروینی خاوەن تیۆری ئیڤۆلەیشن لەسەر ئەوەی ، کە مرۆڤ بە خۆڕسک توندوتیژە ، دوەم بە پێچەوانەی فرۆیدەوە مارکس ، یان فەلسەفەی مارکسیی لای وایە کە ئەوە کێشەو ململانێ چینایەتیی‌و سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیەکانن ، کە مرۆڤ دەکەن بە مرۆڤی توندوتیژ .

نووسەر لە دەروازەی کتێبەکەیدا ، یەکەم دەستەواژە ئەمەی نووسیوە : ( لەسەردەمێکەوە مرۆڤ هەیە توندوتیژیش هەبووە ، لە سەردمێکیشەوە توندوتیژی هەبووە ئەندێشەی ناتوندوتیژی هەبووە … ڕامین جیهانبەگلو ، شەپۆلی چوارەم ،ل١٤٧.)

نووسەر زۆر بە باشی باسی کۆمەڵگای عەرەبستان لە پێش هاتنی ئیسلامدا دەکات . باسی خێلە عەرەبیەکان‌و ململانێی نێوانیان‌و کوشتن‌و بڕین‌و یەکتری تاڵانکردنیان دەکات . دیسان باسی ئەوە دەکات ، کە سەردەمی جاهیلی دوو بەشە بەشی یەکەمیان خەڵکی سەر بە خێڵەکان زۆر جاهیل بوون ، بەڵام لەو سەردەمەدا ، کە موحەمەد هات‌و ئیسلام‌و پێغەمەرێتی خۆی راگەیاند ، خەڵکی عەرەبستان شارەزابوون لە ژیان‌و شارستانێتی دەوروپشتیان ، بە تایبەتی بە هۆی حەنەفیەکان‌و جولەکەکانەوە ، خوێندەواری لە نێوانیاندا هەبووە ، ئەو کاتەی پێغەمبەر لەگەڵ هاورێ ئیماندارەکانیدا کۆچیکرد بۆ مەدینە ، لە مەدینەدا حەڤدە پیاو و حەوت ژنی خوێندەوار هەبووە . دیسان ئاماژە بەوەش دەدات ، کە مەسەلەی بت پەرستی بەو جۆرە نەبووە ، کە ئیسلام باسی دەکات ، بەڵکو خەڵکی ئەو سەردەمە باووباپیری خۆیان خۆشویستوەو بە پیرۆزیان زانیون ، بۆیە نزرگەو خانوویان بەسەر قەبەرەکانیانەوە دروستکردوون‌و زیارەتیان کردوون . بەڵام ئیسلام‌ و پێغەمەرەکەیان ( موحەمەد ) ئەمەی بە شەریکدانان بۆ خوا داناوە دژی ئەوە بووە ، کە خەڵکی بچنە زیارەتی ئەم کەعبانە . ئەمەش لە پێناوی پەرستنی ئەو خوا ئاسمانیەی ، کە موحەمەد ئیدیعای ئەوەی کردوە ، کە نێردراوی ئەوە . هەرچەند خەڵکی عەرەبستان بتەکانیان لە جیاتی خودا دانەناوە .

لە بەشی چوارەمی ئەم کتێبەدا نووسەر باسی لێبوردەیی دەکات . لە پێشدا نووسەر زۆر بە شێوازێکی ئەکادیمیانە روونکردنەوە لەسەر لێبوردەیی دەدات ، ئاماژە بە راگەیەندراوی کۆنگرەی گشتی یۆنسکۆ دەدات لە ساڵی ١٩٥٥دا لە پاریس سەبارەت بە لێبوردەیی لە بڕگەی یەکەمی خاڵی یەکەمدا چۆن لێبوردەیی باسکراوە وەک خۆی نووسیویەتی . دیسان ئاماژە بە سەرچاوەیەکی هاشم ساڵح دەدات ، کە بەم شێوەیە وتویەتی : ( سەدەی حەڤدە سەدەی پێش رۆشنگەری ، سەدەی تیۆلۆژیای پڕ مەترسی بوو ، ئەو سەدەیە دادگایی گالیلۆی کرد ، دیکارتی ناچارکرد لە فەرنسا رابکات ، سپینۆزای تۆقاند ، ئەو سەدەیە سەدەی جەنگە مەزهەبی‌و ناوخۆیەکان بوو ، کە سەرتاپای ئەوروپای گرتبووەوە ) . دیسان نووسەر باسی مارتن لۆسەر دەکات ، کە چ دەورێکی گرنگی بینی لە چاکسازیدا . باسی ڤۆڵتێرو قسەو دەستەواژە گرنگەکانی ڤۆڵتێر دەکات لە سەر پرسی لێبوردەیی ، کە بە باوکی رۆحی لێبوردەیی ناسراوە . ڤۆڵتێر دەڵێت : ( لێکبوردن چیە ؟ لێکبوردن دەرنجامێکی لکاوە بە بوونی مرۆڤایەتیمانەوە ، ئێمە هەموومان بەرهەمی لاوازین ، هەموومان لەرزیوین‌و هەڵە دەکەین ، لەبەرئەوە لێگەڕێن لە یەکدی ببورین . ئەمەیە بنەمای یەکەمی سروشت‌و بنەمای یەکەمی سەرجەم مافەکانی مرۆڤ ) نووسەر شەش خاڵ دەخاتە روو لەسەر ئەو پێناسەیەی ڤۆڵتێر :

١/ پەیامی یەکتر قبووڵردن‌و رێزگرتن لە مرۆڤ‌و لە ڕای جیاوازی بەرانبەر .

٢/ دانبەخۆداگرتن‌و نەرمی نواند لە بەرنابەر هەڵە ، یان رەفتارێکی نەخوازراو ، کە لە بەرانبەرمان دەردەکەوێت .

٣/ هەڵەکردن سروشتێکی مرۆییەو هیچ کەس لە هەڵەکردن پارێزراو نیە .

٤/ لێبوردەیی سەرەتایەکە لە سەرەتاکانی مافی مرۆڤ ، کە ئازادی‌و یەکسانی لە سایەیی خۆیدا رادەگرێت.

٥/ لەسەر ئەو بنەمایەی ، کە لێبوردەیی داننانە بە ڕۆشنبیری‌ جیاوازی بەرنابەردا رێگا خۆشدەکات بۆ لە یەکتریگەیشتنی نێوان تاکەکان‌و توێژەکانی کۆمەڵگاو گەلانی جیاواز .

٦/ لێبوردەیی دەبێت لە هزرو پراکتیکدا دوولایەن( متبادل ) بێت . ئەگەر مرۆڤێک ، یان هێزێکی کۆمەڵایەتی سوور بێت لەسەر بەکارهێنانی توندوتیژی‌و بە هیچ شێوەیەک باەوەڕی بە لێبوردەیی‌و وتووێژ لەگەڵ بەرانبەرەکەیدا نەبێت ، بێگومان لەگەڵ مرۆڤ‌و هێزێکی ئاوادا لێبوردەیی سنوری دیاریکراوی دەبێت.

نووسەر دێتە سەر لێبوردەیی لە قورئاندا ، زۆر بە وردی باسی لێبوردەیی لە قورئاندا دەکات . ئایەتەکان لێکدەداتەوە ، تەرجەمەی ئایەتەکان دەخاتە روو . لە هەرچ کاتێکدا ئیسلام‌و پێغەمەرەکەیان پێویستی بە ناتوندوتیژی هەبووبێت ، نەرموونیانی نوواندوە ، کاتێکیش ، کە زانیبێتی بە توندوتیژی دەتوانێت ئیسلام‌و دینەکەی خۆی بسەپێنێت هیچ درێغی نەکردوە ، لە زۆرێک لە ئایەتەکاندا بە ناوی خوداوە هەڕەشەی کردوە لە لادەران‌و ئەوانەی دینی ئیسلامیان قبووڵ نییە .

نووسەر لەم کتێبەیدا هێندە بە وردی توێژنەوەکەی نووسیوە ، کە بۆ هەر بەشێک کۆمەڵێک پەراوێزی داناوە ، بۆ دەروازەی کتێبەکە ، ئاماژەی بە دوانزە پەراوێز داوە . بۆ بەشی یەکەم ، ئاماژەی بە نۆزدە پەراوێز داوە . بۆ بەشی دووهەم ئاماژەی بە چل‌و هەشت پەراوێز داوە . بۆ بەشی سێیەم‌و کۆتا ئاماژەی بە بیست‌و شەش پەراوێز داوە . بۆ نووسینی کتێبەکەش سوودی لە سیانزە سەرچاوە وەرگرتوە . جگە لە تەرجەمەی دەیان ئایەت، کە لە کتێبەکەدا هەموو ئایەتەکان‌و تەرجەمەکانیانی داناوە . دوو خەسڵەت‌و ئەدگاری ئەم کتێبەو نووسەرەکەی زۆر سەرنجی راكێشام :

یەکەم / وەک ئاماژەم پێدا نووسەر هەوڵی تەواوی داوە زۆر بێ لایەنانە باسی توندوتیژیی‌و لێبوردەی لە قورئاندا بکات .

دووەم / پێشکەشکردنەکەی ، کە بەم جۆرە پێشکەشی کردوە : ( پێشکەش بە هەموو ئەو مرۆڤانەی ، کە بەرانبەر بە هەر شێوەیەکی توندوتیژی ، لە هەر سەرچاوەیەکەوە بێت ، بە هەڵوێستی ناتوندوتیژی دێنە دەنگ ) . ئەم پێشکەشکردنە ، ئەوەمان پێ دەڵێت ، کە خەباتکردن بەرامبەر بە توندویژیی دەبێت بە ناتوندوتیژی بکرێت ، نەک هەمان چەکی توندوتیژی بەکاربهێنرێت . بەڵام لە ناوەڕۆکی کتێبەکەیدا ، باسی ئەوەشی کردوە ، ئەگەر مرۆڤێک ، یان لایەنێک بە هیچ جۆرێک ئامادەی وتووێژ نەبوو ، بۆ پێکەوە ژیان‌و پێکەوە هەڵکردن ، ئەوە توندوتیژی سنوری خۆی دیاری دەکات.

بە روخسەتی نووسەری بەرێز کاک تاها ، هەرچەندە سوودی کتێبەکە زۆرە ، خوێندکارانی زانکۆکان دەتوانن وەک سەرچاوە بەکاریبهێنن ، بەڵام سەرپێیانە لای من ئەم کتێبە دوو سوودی زۆر گرنگی هەیە :

١/ کەواتە توندوتیژیەکانی ئەمرۆی داعش ، کە هەموو ئایەتە توندوتیژەکانی قورئان دەکەن بە سەرچاوە ، ناتوندوتیژیی‌و لێبوردەیی بەرامبەر بە داعش سنوردار دەکات . کاتێک داعش پەلامار دەدات ، هێرش دەکات ، ژن دەفڕێنێت‌و بە گوێرەی ئایەتەکانی قورئان بە دەستکەوتێکی حەڵاڵی دادەنێت ، ئیتر ناتوانین ئێمەش لێبوردەییمان هەبێت‌و ناتوندوتیژ بین بەرامبەریان . بەڵام کاتێک داعشێک دەستگیردەکرێت ، زیندانی دەکرێت ، دادگایی دەکرێت پێویستە وەک مرۆڤ مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت‌و مرۆڤبوونی داعشەکانمان بیر نەچێتەوە لە کاتی خۆ رادەستکردن‌و پەشیمان بوونەوەیاندا . دیسان توندوتیژیەکانی دەسەڵاتی سیاسی لە کوردستاندا ، هەروەها دەسەڵاتی سیاسی لە عێراقدا ، توندوتیژی خەڵک بەرامبەر بە دامودەزگاکانی دەسەلات ، کە بەکاری دەهێنن بۆ سەرکوتکردن سنوردار دەکات . دیسان لێبوردەیی‌و متمانەو تولێرانسی خەڵکی بەرامبەر بە دەسەڵاتی سیاسیی‌و حیزبە دەوڵەمەندو دەسەڵاتدارە نادادپەروەکان سنورداردەکات . بۆیە کاتێک دەسەڵات دەڵێت ، ئێستا کاتەکەی ناسکەو کاتی رەخنەگرتن نییەو پێویستە تۆلێرانستان هەبێت ، وانیەو بەردەوام کات کاتی خۆیەتی بۆ رەخنەگرتن ، تۆی دەسەڵاتدار ، نەک هەر تۆلێرانس‌و لێبوردەییت نییە ، بەڵکو بەردەوام توندوتیژی‌و خوێنڕشتن بەکاردەهێنیت بۆ خۆ داسەپاندن ، بوارێکت نەهێشتۆتەوە بۆ دیالۆگ‌و گوێ بە دیالۆگ‌‌و مافی خەڵک نادەیت ، بۆیە مافی ئەوەت نییە داوای تۆلێرانس‌و لێبوردەیی بکەیت .

٢/ سەرچاوەکانی توندوتیژی لە کۆمەڵگا ئیسلامیی‌و رۆژهەڵاتیەکاندا تەنیا ئیسلام‌و دین نییە ، بەڵکو کولتوورێکی دێرینی سواو پوکاوەو داڕزیو ، کە زۆربەری ئاراستە فکریەکان بەردەوام بە زیندوویی رایگەرن‌و گیانی بە بەردا دەکەنەوەو لە ساییەدا توندوتیژیی بەکاردەهێنن بۆ خۆ داسەپاندن . کەم ئاراستەی فکریی‌و سیاسیی‌و شوناس هەیە لە کۆمەڵگا رۆژهەڵاتیی‌و دواکەوتوەکاندا توندوتیژی بەکارنەهێنێت . کەم ئاراستەی فکریی‌و سیاسیی هەیە لێبوردەیی‌و پێکەوە هەڵکردن ( تۆلێرانس ) ی هەبێت لە گەڵ بەرامبەرەکەیدا . بۆیە کاتێک باس لە چاکسازیی دەکەین ، پێویستە مەبەستمان لە چاکسازی لە بیرکردنەوەو ئاوەزو هوشیاریماندا بێت .

جیهاد موحەمەد/ نەرویج