دکتۆر کەمال میراودەلی : مەولەویات ـ بەشی دووەم .
لاواندنەوە ” ڕازی ئەسپێکی بێ ناز
١. دەقی هۆنراوەکە : [ دیوانی مەولەوی ، ل ١٠٠، ژمارە ٨ تیپی ب ]
بێ نازەن ئەسباب ئەسپ و سواریت
بێ کەیفەن ئەساس خاصەی شکاریت
یاوەران جەمەن، وادەی شکارەن
ئای لاڵ بام ، صەدای تۆ نادیارەن
پەنهانەن سیمای سیمین وارەکەت
شێوەی کۆتەڵەن یادگارەکەت
خەیاڵ باڵات نە ئاینەی چەم
ثەبتەن چون یادت نە دڵەی پڕ خەم
دڵ گوم بۆ، یاگەش مەنزڵگەی چەمەن
چەم گوم بۆ، یاگەش دڵەی پڕ خەمەن
دڵ دایم وە وێر ئەو خەیاڵ شادەن
چەم قایم مەشغووڵ نیگای ئەو یادەن
٢. لێکدانەوەی وشەکان :
بێ نازەن : بێ نازن
ئەسباب : هۆکار ، ئامراز ، بابەت و کەرەسە
ئەساس : دەزگا، ئامرازو ئامێر ، ئەسباب ، تفاق
بێ کەیفەن : بێ زەوقن ، ناشادن . ماتن .
خاصە : تایبەت بە
شکار : ڕاو
یاوەران : دۆستان ، هاوڕێیان ، هەڤاڵان
جەمەن : جەمعن ، گردن ، کۆبوونەوە ، خڕبوونەوە
وادە : کاتی روودان ، دەم
صەدا : دەنگ ، دیمەن
پەنهان : شاراوە ، ون ، نادیار
سیما : روخسار ، دیمانە
سیمین وار : زیوین ڕەنگ
کۆتەڵ : نمایندەی ماتەمیی و شیوەن، شێوەی تایبەتی شیوەنگێڕان
نە : لە
ئاینە : ئاوێنە
چەم : چاو
ثەبتەن : سابیتن ، جێگیرن ، قایمن
چون : وەک
یاگەش : جێگای
وێر : بیر
مەشغوڵ : مەشول ، سەرقاڵ ، پڕکار
نیگا : دیمەن ، روانگە
٣ . لێکدانەوەی هۆنراوەکە :
لە پێشەکیی ئەم کارەدا وتم کە هۆنراوەکانی مەولەوی هەستیین و چاو دەوری سەرەکی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆی لە وێنا کردن و بەرجەستەکردنی وەسفەکاندا هەیە . هەروەها وتم کە هەر ئەم هۆکارە وا دەکا بابەتەکان ئێستاییش بن .
ئەم هۆنراوەیە بەرجەستەکردنی روونتری ئەو تێزەیە .
بابەت :
بابەتی ئەم هۆنراوە لاواندنەوەیە . لاواندنەوە ، هۆنراوە بۆ مەرگی خۆشەویستان ، شوێنێکی گەورەی لە شیعری مەولەوییدا هەیە ، سروشتی بابەتەکە خۆی پێوەندیی قووڵی بە سۆزو پەرۆش و عاتیفەی ئینسانییەوە هەیە .. چ شتێک هێندەی مەرگی خۆشەویستان بە خەم و ئازارە ؟ لە لایەکی ترەوە دوای مەرگ چ شتێ دەمێنێتەوە جگە لە یادەوەرییە شیرینەکان ؟ بە تایبەتیتر ئەوانەی لە چاودا چاپکراون و لە دڵدا تۆمارکراون ؟
هۆنراوەکە :
هۆنراوەی لاواندنەوە لە هەموو ئەدەبی گەلاندا هەن و لە هی کوردیشدا زۆرن . بەڵام مەولەوی داهێنانێکی تایبەتی لەم بوارەدا دەکات ، کە لە جوانی زمان و ڕەسەنێتیی فۆلکلۆرو سادەیی و خۆکردیی هەست و عاتیفەی ئینسانییەوەو ، سەلیقەی هونەریی و توانستی زمانەوانیی و شارەزایی ئەزموونیی لە بوارەکانی ژیانی کوردەوارییەوە سەرچاوە دەگرێت ..
بۆنە : ئەم هۆنراوەیە بە بۆنەی جوانەمەرگبوونی کوڕی حاجی مەحمودی یاروەیسەوە بە هەڵەی فیشەک لە دەستدەرچوون ، وتراوە . بەڵام پێویستیمان بە زانینی بۆنەکە نییە بۆ ئەوەی کە وێنەی هەستیی هۆنراوەکە وەک شیوەنی مەرگ ببینین .
میکانیزمی هونەریی :
گوتم چاو دەوری نواندن و بەرجەستەکردنی بابەتەکان دەبینێت ..
بینینی چاو هەمیشە ئێستایی یە ، واتە لە ئێستادایە ، حازربوون و حازرکردنە ، لە وەسفی ئەوەوە کە دەیبینێ دەست پێدەکات ، یان لە بیرهاتنەوەی بینراوە کۆن و دێرینەکان و تۆمارکراوەکان لە کاتی هێمنییداو پاڵاوتن و هەڵبژاردن و ئەوسا داڕشتنیان و گەیاندیان بە زمانی شیعر ، زمانی مرۆڤ ، بۆ مرۆڤ ، وەک لە چەمکی رۆمانسییانەی وێردزوێرث بۆ شیعر ، باسمان کرد .
بۆیە سەرنج دەدەین گەرچی جوانەمەرگبوونەکە لە ڕابردوودا روویداوە ، و ئەم هۆنراوەیە رەنگە ماوەیەکی باش دوای کارەساتەکە نووسرا بێت ، مەولەوی باسی مەرگەکە وەک کارەساتی رابردوو ناکات ، شیوەن بۆ دوێنی ناکات ، یان شیوەنی دوێنێ باس ناکات . بەهیچ شێوەیەک پێشەکیی و پێشینەمان ناداتێ . ئەو باسی حازرێکی غائیب و ، غائیبێکی حازر دەکات. وێنە چاپکراوەکانی چاوو تۆمارکراوەکان و خەزنکراوەکانی دڵ .
بەڵام کام دیمەن ؟ لەو هەموو رووداو شتانەی چاو لە جوانەمەرگدا بینیونی کە دەبێ یەکجار زۆر بن : وەک چۆن قسەی کردووە ، چۆن نانی خواردووە ، چۆن جلوبەرگی پۆشیوە ، چۆن خۆشەویستی کردووە و … هتد چاو . ئەوانە فیلتەر دەکات کە زیاتر وێنەی گەنجەکە وەک گەنجێکی عەشیرەتیی کوردەواریی و بۆشایی نەمانی پتر دەنوێنن . ئەوەش بە ئامادەکردنی بزر ، حازرکردنی غائیب ، لە وێنەیەکی سۆزدارکراودا .
چاو شتەکان دەبینێ . ئێمەش سەرەتا شتەکان دەبینین … ئەوانەی کە زۆر جار چاو دیونی و ئێستاش دەیانبێنێ ، یان بینینەکەیان پیشان دەداتەوە ، هەمان شتن بەلام هەمان شتیش نین . هەمان شتن وەک ماددە ، وەک کەرەسەی شکار ، وەک رووداوی خۆ ئامادەکردن بۆ راوو .. بەڵام شتێک بەسەر ئەم گیاندارو بێگیانە زیندووانەدا هاتووە ، کە وای لێکردوون هەمان رەوش و بوونیاریی عادەتیی خۆیان نەبێت .
خۆ ئامادەکردن بۆ ڕاو ، هاوکاتی هاواری خۆشیی و خرۆشان و هەڵچوونی هەست و وزەی جوامێریی و بزاڤ و دەستەوکەرییە . بەلام ئێستا وا نییە . گەرچی چاو وایان ببینێ دڵ شتێکی زێدە هەست پێدەکات :
بێ نازەن ئەسباب ئەسپ و سواریت
بێ کەیفەن ئەساس خاصەی شکاریت
ئەسپ ئامادەو زین کراوە ، رێشمە بە سەر لاملییدا شۆڕبۆتەوە ، ئەسباب وتفاقی ڕاوو شکار لە تفەنگ و رم و تیرو کەوان ئامادەن . بەلام ئەوانە [ بێ نازو بێ کەیفن] ، چونکە کەس نییە نازیان بکێشێت ، چونکە بێکەس ماونەوە .
زیادکرنی سیفەتی مرۆڤیی بۆ ئەسپ ، بۆ کەرەسەی راو ، داهێنانێکی بەهرەوەرییانەیە بە تایبەتی کە وەك زیندووی بەرچاو نیشانیان دەدات . واتە لە میتافۆر ، سەروێنەوە ، زیاتر رۆێشتووە بۆ کەساندن ، بابەتەکان کردنی بابەتەکان بە کەس ، بە مرۆڤ ، بینیان وەک بەرجەستەی تایبەتمەندییە ئینسانییەکان .
بەلام داهێنانەکە بەمە کۆتایی نایە :
لەڕێگای وێنەوەریی چاوەوە ، دیمەنێکی درامی بابەتی راوو شکاری کوردەواریی دەبینین کە دەشێ دیمەنی سەرەتایی فلیمێک یان داستانیک بێت
باوەران جەمەن ، وادەی شکارەن
ئای لاڵ بام ، صەدای تۆ نادیارەن
دۆستان خڕبوونەوە تا ئەسپەکان بەرەو چیا بۆ راو تاودەن ، ئاخر ئێستا هەڕەتی وەرزو دەمی شکارە .. واتە ئێستا دەنگەنگ پەیدا بوو ، هەموو بۆ تاودانی ئەسپەکان ئامادەن …. بەلام .؟
قسەکەر ، ئاخاوتنکەر ، شیوەنگێڕ
تا ئێرە قسەکەر ، ئاخاوتنکار ، کەسێک بوو ، وەک لە دەرەوە شتەکان ببینێت و سەرنجیان بدات و باسیان بکات .. بەلام ئیستا دوای ئەو پێشەکییە [ بێ نازیی ] یە دەزانین بێ نازییەکە بۆ ؟ دەشزانین ئەوەی قسە دەکات كێیە ؟
ئای لاڵ بام ، سەدای تۆ نادیارەن
ئای لاڵ بم ؟
لە نەکاو دێ ، هەر وەک لە نەکاوێکدا دڵ هەستی بە بۆشایی خرۆش و جۆشی ئامادەگیی بۆ راوکردنەکە کردبێت . ئەوەتا وەک هەموو جاران ، دۆستان خڕبوونەوە ،، بەلام ئەسپێک بە خۆیی و تفاقی راویەوە چاوکزە ، داماوە ، بێ نازە .. بۆ ؟ چ قەوماوە ؟
لە نەکاوێکدا دڵ پێدەزانێ چ روویداوە .. ئەو ئەسپە جارێکی دی سوارەکەی نابینێتەوە .. سوارەکە تەواو ،، جارێکی دی نایەتەوە ، سەدای نابیسترێ
دەک لاڵ بام ؟
چ دەربڕێنیكی قوولایی زمانی کوردیی و ژیانی کوردەوارییە . ئەمە گوزارەیەکی ئەوەندە لە دڵ و سۆزەوە نزیکە کە تەنێ دایک و باوک بۆ ڕۆلان ، یان خوشک و برا بۆ یەکتر ، یان خزم و دۆستی هەرە نزیک بۆ دەڕبرێنی شۆکی عاتیفیی بەکاری دێنن . شیوەیەکی تری ئەم دەربڕینە کوردەوارییە : دەک کوێر بم یان دەک کوێراییم دابێت !
ئەم گوزارە کوردەوارییە ناسک وڕەسەنانە لەگەل تەواوی زمانەکەی مەولەویی و شێوەو ناوەرۆکی هۆنراوەکانی ، ڕەسەنایەتیی خودیاریی راستەقینەی مەولەویی و جیابوونەوەی لە ڕێبازی کلاسیکیی بەرکاریگەریی کلاسیکیزمی عەرەبیی و فارسیی دەسەلمێنن .
کەواتە ئەم هاوارە : دەک لاڵ بام … نزیکایەتیی ئاخاوتنکار لە سوارە نادیارەکەوە نیشان دەدات .. نزیکییەکی زۆر نزیک کە ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە هۆنراوەکە لە زاری باوکە جەرگسووتاوەکەوە نووسراوە .
کەواتە دەبێ بگەڕێینەوە بۆ سەرەتا :
ئەوە باوکەکەیە لە سەرەتای هۆنراوەکە واق وڕماو وەستاوە ، لە کاتێکدا هەموو دۆستان و هاوەلانی کورەکەی خڕبوونەوە تا لە گوڕەی بەهاردا بۆ راوو شکاری چیا سەرکەشەکانی هەورامان بڕۆن ، لە کونجێکی حەوشەکەوە بە چاوی باوکانەوە ، ئەسپێکی زینکراوی تەنیا بە هەموو تفاقی راوەوە دەبینێت : ىێ ناز ، بێ سوار ماوەتەوە ، خاوەنەکەی لەوێ نییە تا بەلایدا بچێت .
لەو کاتەدایە باوکەکە هەستی پێدەکات کێ ونە و بە دەنگێکی بەرزی ئازاراوی کە ڕەنگە بەس خۆی بیبیسێ : هاوار دەکا دەک لاڵ بام ،.. خۆ ئەمڕۆ تۆیان لەگەڵ نیت ،،، خۆ تۆ ونی ..
موخابین ئەم ونییە ئەبەدییە !!
تا ئەم دیمەنە دووبارە بێتەوە ، تا سوارەکانی دێ بۆ دەسپێکی ڕاوو شکار خڕ ببنەوە ، ئەم ئەسپەش بە ئەسبابەکانی ڕاوییەوەوە هەر لەوێ بێناز لە شوینێ خۆی ماتە و ئەو باوکەش هەموو جارێ نەوای ناڵەی : دەک لاڵ بام .. لە ناو کوورەی جەرگییەوە بەرز دەبێتەوە. ئەمەیە جوانیی و نەمریی مرۆڤایەتیی شیعر .. ئەوەیە قسەکردنی سۆزاویی مرۆڤێکی کورد بۆ نەوەکانی ئایندە . بۆ مرۆڤایەتیی .
لە ئێستاوە بۆ یادەوەریی زیندوو :
مەبەستم لە یادەوەریی زیندوو ئەوەیە کە هێشتا تازە تەڕ بێت واتە لە ئاوینەێ چاودا وەک نەمر خۆی بنوێنێتەوە .
ئێستا باوکەکە کە هەست دەکات تازە کوڕەکەی لە دەرەوە نابینێتەوەو سواری ئەسپەکەی نابێتەوەو بەشداری کۆڕی ڕاوی هەورامانییەکان ناکات ، بەلام چاو بە فریای دێتەوە تا جوانەمەرگەکەی لە ساتەکانی دیاربوونیی بەرێی دا ببینێتەوە : چ کورێک دەبینێت ؟
گەنجێک لە هەڕەتی گەنجێتیدا کە روخساری بە رەنگی رەنجی پیاوەتی قاڵ بۆؤتەوە ، دەموچاوێكی زێوینی هەیە ، ئەفسوووس ئەوەی ئێستا ونە ئەو دەموچاوە زێوینەی لاوەکەیە ولە جێی ئەوە یادگاری روخسارو ئاکاری کوڕەکە لە دیمەنی کۆتەڵ دا نوێندراوە .
ئەمە نیشانی دەدا کە هۆنراوەکە لە کاتی یان بۆ کاتی مەرگ و گەرمەشیوەنی کوڕەکەی وتراوە .
پەنهانەن سیمای سیمین وارەکەت
شێوەی کۆتەڵەن یادگارەکەت
رەنگ و روخساری زیوینی تۆ پەنهانە ، ئێستا یادگارەکەت تەنیا لە شێوەی کۆتەڵ دایە .
وەک مامۆستای مەزن مەلا عەبولکەریمی مودەڕڕیس لێکی داوەتەوە
کۆتەڵ : دارێکە کە جلوبەرگی مردووی تێوە دەبەسترێ و بە سەر پشتی ماینەوە دەگێڕدرێ وەک شێوەیەکی شیوەن و لاواندنەوە و یادکردنەوە …
ئێستا تەواو .. لە دەرەوە ، لە دنیادا ، لە نا وکۆڕی یاوەراندا ، ئیدی ڕوخساری زیوینی کوڕەکەی نابینێتەوە ..
بەلام لە ناوەوە نا . لە ناوەوە تا باوکەکە بژیا کوڕەکەشی بە زیندوویی وێنەکەی دەمێنێتەوە . چۆن ؟
خەیاڵ باڵات نە ئاینەی چەم
ثەبتەن چون یادت نە دڵەی پڕ خەم
دڵ گوم بۆ یاگەش مەنزڵگەی چەمەن
چەم گوم بۆ یاگەش دڵەی پڕ خەمەن
دڵ دایم وە وێر ئەو خەیاڵ شادەن
چەم قایم مەشغووڵ نیگای ئەو یادەن
واتە :
خەیاڵی بالات لە ئاوێنەی چەم
جێگیرەو یادت لە دڵەی پڕ خەم
دڵ ون بێ جێگەت مەنزڵی چاوە
چاو گوم بێ، جێگەت دڵەی داماوە
دڵ دایم بە ئەو خەیاڵە شادە
چاویش سەرقاڵی نیگای ئەو یادە
سەرنج بدەن چۆن لێرەدا تیۆرییەکەی وێرزوێرث بە روونی خۆی دەنوێنیت یان دروستتر تیۆرییەکەی مەولەوی خۆی ، تیۆری توێشوو ؟ هەستەکانمان : چاوو ، گوێ و دەست و دڵ ، لە شتە جوانەکان توێشوو خڕ دەکەنەوەو هەلی دەگرن بۆ کاتێكی دوایی ، جا یان لەخۆشییدا لە هێمنی دا بە شێنەیی یادەوەرییان دەکەنەوە و دەیانکەن بە شیعری رۆمانسی گەش و جوانی وەک وەسفی دیمەنەکانی سروشت وبەهاری بەخشندەو ڕازاوەی هەورامان ، یان لە کاتی ماتەمییدا وەک ئێستا پەنا بۆ ئەو توێشووە دەبەن لە تەنهانەدا فریاگوزار بێت ، هاناو پەنا بێت . ئەو وینانە وا لە ژیانی رۆحیدا تێکەڵبوون ، کە گەر لە چاو ون بن لە دڵدا پەنگ دەخۆنەوە ، گەرلە دڵدا ون بن لە چودا سەردەکەنەوە ، لە بەر ئەوە چاوو دڵ هەمیشە بە یەککتر دلخۆشن : دڵ بە وینەی خەیاڵیی رۆمناسی چاو ، چاو بە تویشووی یادی نەمری ناو دڵ .
ژیانی کوردەواریی : شیعرەکانی مەولەوی بۆ هەر بۆنەیەک بن ، پڕن لە وێنەو بۆن و بەرامەی ڕەسەنی کوردەواری : لێرەدا ، راوی ڕەسەنی کوردەواری ، کۆڕی ڕاوچییان ، شیوەی شیوەنگێڕان و یادگاری مردوو لە کوردەوارییدا ، زمانی ڕەسەن و پوخت و بەهێزی کوردیی ، شیوەی داڕشتنی هەنەریی شیعری کوریی ڕەسەن ، هەستی ناسک و سۆزی باوکانەی باوکێک بۆ کوڕەکەی و خۆشەویستیی مرۆڤی کورد بۆ مناڵ .
٤. دەربارەی هونەری شیعر
ئەم کورتە هۆنراوەیە نواندنێکی نموونەیی سروشتی شیعرە : شیعر مانای ئەو پەڕی رێزگرتن و بەتەنگەوەهاتن و دەستپێوەگرتنی وشەیە ، مانای گواستنەوەی زمانی ئاسایی ڕۆژانەی خەڵکە بۆ دنیای هەست و وێنەو مانا بەکورتترین و مانادارترین و نەمرکەرترین وشە .. شیعر مانای درێژ دادڕیی و خڕکەردنەوەی وێنەی ناماقوڵ و بێ سەروبەر نییە کە بەداخەوە لە ئەنجامی نەبوونی ڕەخنەو لێکۆڵینەوەی ڕەخنەیی ئەکادیمیی و بەرەلایی نووسین وبلاوکردنەوە ، ئێستا دەمێکە لە تەک زمانیكی داوەشاودا، بۆتە باو ..
٥. شیوەگۆڕیی شیعرەکە
ڕازی ئەسپێکی بێ ناز
[ ئەم ناونیشانە خۆم بۆم داناوە کە نهێنی ناوەرۆکی هۆنراوەکە دەردەبڕێت ]
بێ ناز وەستاوە ئەسپی سوارییت
ىێ زەوقە ، تفاقی راوو شکارییت
یاوەران جەمن ، وادەی شکارە
ئای ڵاڵ بم ، سەدای تۆ نادیارە
پەنهانە سیما سیمین وارەکەت
شێوەی کۆتەڵە یادگارەکەت
خەیاڵی بالات لە ئاوێنەی چەم
جێگیرەو، یادت لە دڵەی پڕ خەم
دڵ ون بێ جێگەت مەنزڵی چاوە
چاو گوم بێ، جێگەت دڵەی داماوە
دڵ دایم بە ئەو خەیاڵە شادە
چاویش سەرقاڵی نیگای ئەو یادە !!
