دکتۆر محەمەد گەناوی : شەڕی بەهاکان .
تێگەیشتن ، مامەڵە ، ڕوانگە ، وە کاردانەوەی فکرو هەستەکانی مرۆڤ بۆ ژیان و دنیای دەوروبەری خۆی بە هەموو ڕەهەندە ماددی و مەعنەویەکانەوە بەهاکان لای مرۆڤ وەک تاک ئەمجار کۆمەڵ و نەتەوەکان دروست ئەکات . جۆرو چۆنیەتی مامەڵە ، ئاستەکانی تێگەیشتن ، وە ئەندازەی بەرفراوانی ڕوانگەکان و توانای هەستەکان و فکر لەوانە هەستی عەقڵ ، جیاوازی بەهاکان دیاری ئەکات لای تاکەکان ، کۆمەڵ وە نەتەوەکان . هەرئەم جیاوازیەشە کەئەبێتە جیاوازی لەنێوان مرۆڤەکان و فەرهەنگ و شارستانی و جۆرو فۆرمی دەسەڵات و سستەمی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی . جیاوازی بەهاکان ئەتوانێ لەنێوان تاکەکانی یەک خێزان ببینرێ تا ئەگاتە خێزانێ بۆ خێزانێکی تر ، گەرەکێ بۆ گەرەکێکی تر ، شارێ بۆ شارێکی تر ئەمجار گەل و وڵات و شارستانیەک بۆ گەل و وڵات و شارستانیەتیەکی تر . جیاوازی بەهاکان هەمیشە گرژی ، ناکۆکی ، حساسیەت ، لەمانەش توندتر هەتا جەنگ و بەیەکداچونی لەگەڵ خۆیا هێناوە کە بوەتە هۆی لەیەک دورکەوتنەوەی تاکەکان و گەلان بەپێچەوانەشەوە نزیکی بەهاکان هەمیشە فاکتەری نزیک تر بونەوە بووە لەنێوان تاکەکان و میللەتان کەئەمە لەژیانی ڕۆژانەدا بەئاسانی هەستی پێ ئەکرێ ، بۆ نمونە کە دوو کەس یەک روانگە و بەهای فکری یان بۆ چونی هاوبەشیان هەبێ زوتر ئەبنە هاوڕێ ، بۆیە ئەوانەی کە هاوڕێن هەمیشە بۆ یەک بەها یان زیاتر لەبەهایەک دیدی هاوبەشیان هەیە وە مامەڵەو تێ گەیشتنیان بۆ دەوروبەریان هاوشێوەن ، ئەمە لە سەر ئا ستی پە یوەندی ناو نەتەوەیش هەر وایە . جیاوازی بەهاکان دوو حاڵەتی دەرونی لای تاک و کۆمەڵ و میللەتان دروست کردوە ئەمیش حاڵەتی هەست کردن یا خۆبەباشتر زانین ( superiority) وە یان حاڵەتی خۆ بەکەم زانین یاخود بەکەم ببینرێ (inferiority) لای ئەو کەسانەی یان هەتا ئەم گەلانەی کە لەرەوتی فکری ئینسانی ، تێگەیشتن لەبنەماکانی ژیان و مرۆڤ و گەردون و مەعریفەوە دواکەوتن و گەشەی تەواویان نەکردوە ئەم دوو حاڵەتە دەرونیە خۆ بە باشتر زانین یان کەم زانین ئەبێتە بریاردەی ئاستی پەیوەندیەکان ، بە داخەوە ئەم دوو حاڵەتە دەرونیە تا ئیستا ش کە سەردەمی بە گوند بوونی جیهانە کاریگەری هەیە لە سەر ئاستی پەیوەندیەکان وە نزیکی لەنێوان مرۆڤەکان و گەلانا. ئەگەر تەماشای مێژوی کێشەکان و جەنگەکان بکەین چ لەسەر ئاستی ناوچەیی یان جیهانی بەئاشکرا ئەبینین کە رەگەزی بەهاکان بەجۆرێ لەجۆرەکان رۆڵیان هەبووە ، ئەگەر هۆکاری سەرەکی جەنگەکان ئابوریش بو بێ بەڵام لەقۆناغێکی دیاری کراوا رۆڵ دراوە بەبەهاکان ، یان بۆ بردنەوەی جەنگ یان پاراستنی سەرکەوتنەکانی جەنگ. بۆنمونە پەیدابونی .
(colonialism) ئیمپریالیزم وەکو پێویستیەکی ئابوری بۆ وڵاتانی پێشکەوتوی پیشەسازی وە داگیرکردنی وڵاتانی دواکەوتو بە تا یبەت لە رووی ئابوری و تکنولوجی و فکریەوە ، لەرێی شەرەوە بۆ مەبەستی ئابوری بووە بەڵام دوای داگیرکردن ، وڵاتانی داگیرکەر لەڕێگەی بڵاوکردنەوەی بەهاکانی نەتەوەی خۆیان هەوڵیان داوە وڵاتانی داگیرکراو بەجۆرێ لەجۆرەکان بەبەهاکانی خۆیانەوە بلکێنن بۆئەوەى بەدروستکردنی بەهای هاوبەش گرژی و بەرەنگاری لەلایەن وڵاتانی داگیرکراوەوە نەهێڵن یان کەمی بکەنەوە بۆ نزمترین ئاست ئیتر بەم جۆرە لەڕێگەی بردنەوەی شەری بەهاکان بتوانن براوەی شەری ئابوری و سیاسیش بن، مێژوی colony فەرەنسا لە ئەفریقیا نمونەیە بۆ ئەمە .
جگە لەو جەنگانەی کەئامانجی ئابوریان هەبووە ، چەندەها جەنگی تر لەمێژودا و لە ئێستاشدا رویان داوە وە رووئەدەن کە رۆڵی ڕەگەزی بەهاکان دیارو ئاشکرا بوون هەتا ئەگەر بەشاراوەیی ئامانجی تری ئابوری هەبووبێ ، بۆ نمونە شەرە ئاینی و مەزهەبی و ئایدۆلۆجیەکان ، هەر لەشەری سەلیبیەکانەوە بگرە ئەمجار شەری کۆمەنیستەکان لەگەڵ دنیای سەرمایەداری تائەگاتە ئەم گرژی و شەڕانەی ئەمڕۆ لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە کە خەریکە ببێتە شەڕێکی جیهانی لەنێوان ئاین و مەزهەبەکانا.
لەساڵی 1992(samuel Huntington) لەکتێبی بە یەکاچونی شارستانیەکان clash of civilizations باسی شەڕی شارستانیەکان ئەکات و پێی وایە کە جیاوازی لەنێوان شارستانیەکانا ئەبێتە هۆی شەڕو ناکۆکی بەتایبەت پێی وایە کەشەڕ لەنێوان شارستانی ئیسلامی و شارستانی مەسیحی ڕۆژئاوایی زوو یان درەنگ روئەدات ،وەلەمەش زیاتر پێی وایە ، ئەوەی کە خاوەن بەهاکانی شارستانی ڕۆژئاوا نەبێ ناتوانرێ ببێتە هاوپەیمان بەڵام ئاماژە ناکات بەجیاوازی بەها مەعنەوی و مادیەکانی ناو یەک شارستانی ، کە تەماشای مێژوو بکەین زۆربەی شەڕو ناکۆکی تراجیدیەکان لەئەنجامی جیاوازی بەهاکانەوە روی داوە لەناو یەک شارستانی دا بۆ نمونە جەنگەکانی ئەوروپا لەناو شارستانی ئەوروپا وەهەروەها لەئاسیا و ئەفرقیا و هەتا لەناو شارستانی ئیسلامیشدا نمونە زۆرن .
لەساڵی 1996 کاتێ ناوبراو میوانداری کرابوو لەزانکۆی کۆبنهاگن وەبەندەش بواری بۆ رەخسا لەنزیکەوە بیبینم ، رۆڵی بەهاکان وەبەرژەوەندیە ئابوری و نیشتمانیەکانی گەلان لەناو یەک شارستانی دا بوو بەبابەتی جەدەلی من و ئەو ، بۆ نمونە بەرژەوەندی ئابوری وڵاتێکی ناو شارستانی ئەوروپا لەگەڵ وڵاتێکی ئیسلامی ناو شارستانی ئیسلامی بەهای ئابوری هاوبەش دروست ئەکا کە ناتوانێ لەگەڵ وڵاتێکی تری ناو هەمان شارستانی خۆی هەبێ یان پەیدای بکات. مەرج نیە هەموو شەڕو کێشەیەک رەهەندی شارستانی هەبێ ، چونکە زۆربەی شەڕەکان لەسەر بەها ئابوری و فکریەکان بوو ، وە مەرجیش نیە لەناو یەک شارستانی شەڕی بەهاو فکر نەبێ ، بۆ نمونە لەناو شارستانی ئیسلامی هەمیشە شەڕو بەیەکاچون لەسەر بەهافکریەکان هە بووە ، ئەمەی ئەمڕۆ ئەیبینین لەشەڕو خوێنڕێژی لەنێوان گروپە ئیسلامیەکان لەناوخۆیان وە لەگەڵ دەسەڵاتداراندا هەموی ڕەهەندی بەها فکریەکانی هەیە بەپلەی یەکەم ئەمجار هۆکار گەلێکی تر ، هەتا ئەگەر هۆکارو ئامانجی تر هەبێ بەڵام بابەتی بەها فکریەکان بووەتە بەهانە . لەهێرشە تیرۆرستیەکەی پاریس لە( 7/ 1/ 2015) دا یەکەم کاردانەوەی ووتەی رەسمی فەرەنسیەکان ئەمە بوو کە ( ئەمە هێرشە بۆسەر بەهاکانی فەرەنسا) واتە ، لێرەدا بەهاکان ڕەهەندێکی میللی، نیشتمانی وە سیاسیان وەرگرت بەم مانایە ، بەهاکان سیاسەتی نیشتمانین وە سیاسەتی نیشتمانیش بەهاکانن . زۆر لە وڵاتان و بەرپرسان و کەسایەتیە فەرهەنگی و کۆمەڵایەتیەکانی ئەوروپاش دڵنیایان لەوە کردوە ، ئەمەی کە لە فەرەنسا روی دا هێرشە بۆ سەر بەهاکانی ئەوروپا لە لایەن چەند کەسێکی ئیسلامیەوە.
چ بەرپرسانی فەرەنسی یان ئەوروپی کە باس لەبەهاکانی فەرەنسی یان ڕۆژئاوایی ئەکەن مەبەستیان بەها معنەویەکانی سستمی دیموکراسیە کە بریتیە لەژیانی ئاشتیانەی هاوبەش ، تەحەمولکردن (Tollerance) و لێبوردەیی . واتە ، تەحەمولکردنی بەهای جیاواز وە تێگەیشتنی تاکەکان و کۆمەڵگاکان بۆ سروشتی بونی بەهای جیاواز لەهەر مامەڵەو پەیوەندیەکا تاکە ڕێگەی بەرگریکردنە لە دروستبونی گرژی و ئاڵۆزی و شەڕ ، جا لەجیاوازی بەهای تاکەکانی ناو خێزانێکەوە بیگرە تا ئەگاتە جیاوازی بەهاکان لەسەر ئاستی کۆمەڵ ، حزبی سیاسی ، ئاین ، مەزهەب ، نەتەوەو وە پەیوەندییە جیهانیەکان .
لەجیهانی ئەمڕۆی گڵۆبالیزمدا بەهۆی خێرایی پەیوەندیەکان لەنێوان مرۆڤ و گەلانی سەر زەوی وە زیا تر نزیک بونەوەیان لەیەکتری لەهەر کات و سەردەمێکی تر ،پێویستمان بەبەهایەکی گڵۆباڵی هەیە کە بریتیە لەفەرهەنگی تەحەمول کردن (Tollerance) و لێبوردەیی لە گەڵ رێز گرتن و تێگەیشتن لە ما فی بەرامبەرو جیاوازیەکان . بەهای تەحەمول کردنی یەکتر پێویستی بەفێرکردن و پەروەردە ، هۆشیاری و کارکردن هەیە لەسەر هەموو ئاستەکان تابتوانرێ بەهای انسانی بەرز راگیرێ . تەواوی کێشەکانی مرۆڤ و جیهان وە جەنگ و کارەسات و تراجیدیا انسانیەکان بەهۆی نەبونی (Tollerance ) تەحەمول کردن بووە بەهەردوو رەهەندی معنوی و مادی ، واتە جیاوازی قبوڵ نەکراوە تێگەیشتن نەبووە بۆ ماف و مافی جیاوازی بەرامبەر . گەلی کورد یەکێکە لەو گەلانەی کە گەورەترین قوربانی جیاوازی بەهاکان بووە ئەم هەموو شەڕو کارەساتەی بەسەری دا هاتووە لەنزیکەی 3000 ساڵەوە تا ڕۆژی ئەمڕۆش بەهۆی جیاوازی بەهاکانی بووە کە کورد بونە لەگەڵ دەسەڵاتە داگیرکەرەکانا ، هەتا لەسەرئاستی ناوخۆی کوردستانیش شەڕی ناوخۆ چ لەکۆندا وە لەئێستاشدا لەسەر جیاوازی بەهاکان بوو لەنێوان خێڵ و گروپ و حزبەکاندا.
جا ئەم بەهایانە ، وەکو لەسەرەتاوە ئاماژەمان پێ کردن مەرج نیە هەر بەهای مەعنەوی و جیاوازی ئاین و مەزهەب و فکری بن بەڵکو بەهای ئابوریشن ، بۆ نمونە ئەمارەتێک لە ئەوسادا و لەئەمڕۆدا حزبێ یان بەناو گروپێکی سیاسی ئەیەوێ لەڕێگەی کەمکردنەوەی بەهای ئابوری وەکو ( پێ نەدانی پارەو ئابڵوقە ) گروپێ یان حزبێکی بەرامبەر لاواز بکات یان نەهێڵێ هەتا ئەگەر بەپەنابردنیش بێت بۆ دوژمنانی کورد کە بە داخەوە لەمێژودا نمونەمان زۆرە .
تەحەمول نەکردنی بەهای ئابوری بۆ کەس و گەل و وڵاتان ، بەوەی کەنابێ خاوەن کەسایەتی سەربەخۆی ئابوری بن ، سەرچاوەی سەرەکی هەرە زۆری کێشەکانە ، کەلەئەنجامدا ئەم شەڕی بەهای ئابوریە ئەبێتە دەروازەیەک بۆ کردنەوەی شەڕی بەها مەعنەویەکانیش وەکو بەهانەو پاکانەیەک بۆ شەڕی بەهای ئابوری و پەردەپۆش کردنی . نمونەی ئەمە لەکوردستاندا ڕۆژانە ئەبینین ، بۆ نمونە ئەگەر کەسێ یان حزبێ باسی خراپی بەهای ئابوری بکات بە هۆی گەندەڵی و تاڵان کردنی سامانی نەوت و سامانەکانی تری میللەت ئەبینین حزبی بەرامبەر لەوەڵامدا باسی کەموکوڕی و عەیبە مەعنەویەکانی کەسی یان حزبی بەرامبەر ئەکات کەپەیوەندی بەڕەهەندی بەهای ئابوریەوە نیە وەکو بابەت ، بەڵکو بۆ ئەوەیە پاکانەو بەهانە بدات بۆ حاڵەتی تاڵانی . وە لە سەر ئا ستی جیهانیش بۆ پاکانەی شەڕی ئا بوری وەڵاتێ لە گەڵ یان لە سەر وەڵاتێ تر ئا سان ترین بە هانە بۆ سەر وەڵاتی هێرش کراو یان داگیر کراو ئەمە یە کە بڵێی فڵان وەڵات دیمکرات نیە یان رێزی هە موو بەندەکانی مافی مڕۆڤ نا گرێ بەرامبەر بە خەلک یا گروپیکی دیاری کراو ، وە یا هەر بەهانەیەکی تر کە رەهەندی معنەوی هە بێ . شەڕی بەهاکان چ لەسەر ئاستی بچوک واتە بەهای بچوک لەسەر ئاستی تاک و پەیوەندی نێوان تاکەکان لەسەر ئا ستی کۆمەڵەی بچوک وەک لەنێوان دوو کەس لە ناو یەک خێزانا یا یەک فێرگەو دامەزراوەیەک کەپێی ئەڵێم شەڕی بەها بچوکەکان(Micro value) وەلەسەر ئاستی کۆمەڵ ، گەلان ، وڵاتان وە کیشوەرەکانیش کە پێی ئەڵێم (Macro value) بەها گەورەکان ، هەمیشە راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئەبینرێن و هەست پێ ئەکرێن .
مەبەست لەبەها بچوک و گەورەکان (Micro and Macro value) ئەوە نیە کەئەم بەهایەی بچوکە گرنگی نەبێ یا کەمتربێ چونکە بنە مای بەهاکان لە هەر شوێنێ بێ هە مان مانای هە یە ، بەڵکو ئەمەیە کەسنوری دیاریکراوی بچوکی هەیە و کاریگەریەکەی چ باش یان خراپ سنوردارە بەلام کاریگەریان لە شوێنێکی بچوکەوە بۆ شوێنێکی گەورە جیاوازە . بۆ نمونە کا ریگەری جیاوازی بەهاکان لەنێوان دوو ئەندامی یەک خێزان یان دوو خوێندکاری یان مامۆستای یەک پۆل و یەک قوتابخانە کاریگەری وەک جیاوازی هەمان بەها یان بەهاکان نیە کە لە سەر ئا ستی حزبەکان ، وڵاتان ، نەتەوە ، کشوەرەکان یان دوو کلتوری تەواو جیاواز هەیە . بەهاکان بچوک بن یان گەورە پێویست ئەکات رێزیان لێ بگیرێ قبوڵ بکرێن وە تەحەمول بکرێن هەتا ئەو شوێنەی ئەم بەهایانە نا بنە زیان بۆ ژیان و گیان و بەرژەوەندی مرۆڤەکان . چەندە قبوڵ کردن و تەحەمول کردنی بەهاکان پێوەرە بۆ گەیشتن بەپلەی بەرزی انسانی و انسان بون بەهەمان ئەندازەش قبوڵ نەکردنی ئەو بەهایانەی کە زیان بەخشن بەمرۆڤ ، جڤات ، وڵات ، بەرژ ەوەندی تاک ، گشتی وە مرۆڤایەتی پێوەرە بۆ هۆشیاری و نزیک بونەوەو گە یشتن بە پلەی کامل ( perfection) بوونی ئینسانی .
