دکتۆر محەمەدئەمین گەناویی : یەک ڕیزی لەسەر بنەماى چى ؟ .
چەند دەزگایەکی راگەیاندن لەوانە نوچە نێت داوایان فەرموو کەلەسەر ئەم پرسانەی ئەمڕۆی کوردستان کە تایبەتە بە کێشەی نەوت ، بوجە ، پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی ناوەند ، دژایەتی ناوەند بۆ هەرێم وە ئەمجار بوونى یەک ڕیزی ، شرۆڤەم هەبێ یان بۆ هیچم نیە بیڵێم .
پێش هەموو شتێ ئەمەی ئەمڕۆ بۆتە باس و خواس و کێشەی جددی هەر لە قەیرانی دارایی و نەبونی موچە و سست بون و لاواز بونی کایەکانی ژیانی ئابوری و گوزەرانی خەڵک و نائومێدی و ترسی هاوڵاتیان بەهۆی پرسی نەوت و ئاسایشەوە لەنێوان هەرێم و بەغداد ، بەندە پێش 11 ساڵ پێشبینی و چاوەڕێی هاتنی ئەمڕۆم کرد بوو لە چەند وتاری جیا لە ڕۆژنامەی هاوڵاتی ژمارە 174 – 176 ، ڕۆژنامەی جەماوەری ئەوکات ژمارە 183 وە هەروەها لە چەند ژمارەیەکى بەرگری ئەو کات .
لەبەرئەوە ، بەراستی بۆ ئێستا هیچی زیادم نیە بیڵێم جگە لە دوبارە کردنەوەی ئەوەی کە پێش 11 ساڵ وتومە بەشێوەی گشتیەکەی کە ئەو کات کاریگەری و گوێ بیستی نەبوو بۆیە بەهیچ جۆرێک حەزم نەئەکرد باسی شتی دوبارە بکەم کە کاریگەری نەبێت . بەڵام بەهەر حاڵ لەسەر داوای برادەران بەشێوەیەکی کورت دەتوانم کێشەکە لەم چەند خاڵەدا بەرجەستە بکەم :
1 – دوای ڕوخانی بەعس ، شانسێکی مێژویی بۆ کورد هات لە هەموو روویەکی سیاسی ، ئابوری وە پالپشتى جیهانیەوە کە بتوانێ قەوارەی نەتەوەی دروست بکات وە سنورى خۆى دیارى بکات ، بەڵام کاتێ کوردەکان بەپەلە خۆیان گەیاندە بەغدا بۆ دروست کردنەوەی عێراق و سوپای عێراق و پێ داگری بۆ مانەوە لەناو عێراق ، من یەکێ بووم لەوانەی کە نائومێدبوم بە ئایندەی کورد و نائومێد بووم لەعقلی نا سیاسی و نابەرپرسانەی بەناو بەرپرسانی کود ، هەروەکو لەسەرەوە ئاماژەمان پێ دا ، بۆ رادەربڕین لەسەر ئەمە لە چەند وتارێکدا راى خۆم دەربرى ، هەتا بە تکا تکام لەبەناو بەرپرسان کرد کە دەبێ زیاتر لە جارێ لە بریارداندا بیربکەنەوە لە دروست کردنەوەى عیراق وەکو خۆى ، ئەگەرنا لە ئەنفال و ڕۆژانی ێدام خراپتر چاوەڕێمان دەکات ، بە داخەوە دروست وەک ئەوەى ئە مرۆ ئەى بینین .
بۆیە ئەمەی کە ئەمرۆ ڕودەدات و زۆری تریش ماوە کە ڕوبدات بەپلەی یەکەم کورد خۆی لێی بەرپرسیارە ، وە باجی ئەم عقڵ و کارو بیری سیاسیە نادروستەئەدا وە ئەبێ بدات .
2 – هەر دوای دروست بونەوەی دەوڵەتی عێراق و ناساندنی وەک دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری بە هاوکاری و ویستی کورد خۆی ( بەشداری لە دەنگدان لەسەر دەستوری عێراق ) کورد بۆوە بە هاوڵاتیەکی عێراقی وە ئیتر هیچ ئیلتیزامێکی جیهانی / ناونەتەوەیى نەما بۆ پارێزگاری کردنی ژیان ئاسایشی کورد وەک بریارى 688 ى دژە فرین وە 986 بە تەرخان کردنى 13% داهاتی نەوتی عێراق بۆ کوردستان ، واتە لە رووی ئاسایش و ئابوریەوە نەتەوە یەکگرتووەکان ملزم بوون بە پاراستنی کورد بەلام ئێستا هیچ یا سایەک نە جیهانى وەک UN نە دەولەتى وەک USA نیە بۆ پاراستنى خەلکى کوردستان وەک زەمان بۆ داهاتوو.
ئیتر هەر کە دەوڵەتی عێراق دروست بۆوە هەتا لە وکاتانەدا کە گرفتی زۆر جددی ئاساسیشی هەبوو وەکو ئێستا بۆ نمونە هە میشە هەوڵیان داوە هەندێ دەستکەوتی شکلی کە کوردستان لە سەر ئاستى ناوخۆش لە ئەنجامی راپەرینی 1991 بە دەستی هێنا بوو لە کورد وەربرگنەوە ، هەڵبەتە ئەو دەستکەوتانەی دوای 1991 دروست بوو دەستکەوتێک نەبون بۆ هاوڵاتیان و خزمەتی بزاڤی مێژویی و نیشتمانی و دیمکراسى و دادپەروەرى ، بەڵکو دەست کەوتێ بون بۆ تاقمێکی دیاری کراو کە تەنها هەڵپەی دەستکەوتی ماددی بۆ خۆیان و دەوروبەریان بووەو هەیە ( کۆنترۆڵکردنی بازاڕ ، گومرگ ، داهات ، زەوی و زار ، کەرتى نیشتەجێ بوون ، نەوت وە بوجە ) و هەر شتێ بۆنی پارەی لێبێت . لە هەمووشى تراجیدى تر شەرى گومرگ بەلگەیە کە عقڵ و فکرو سیاسەت و بەرژەوەندی گشتی و وڵات و خەڵک نیە ، کە باجی ئەمە وا ئێستا خەریکە جارى تر دێتە ژمارکردن. وەک هەمیشە . لەپێشەوە وەک دەبینین هاوڵاتی و هەژارانی وڵاتەکە باجی قورس دەدەن هەر لە بێ موچەیی و ترس و دڵەراوکێ و نەبونی هیوا وە تا دەگاتە هەرەشەی هەمەلایەنە بۆ سەر ژیان و گیان و داها توو وە بەرژەوەندیەکانیان .
3 – ئێستا پرسی نەوت بۆتە تەوەری هەموو کێشەکانی بەغدادو هەرێم ، وە ئەبى ئەمە بزانین ( هەتا ئەگەر کێشەی نەوت نەبایە ، دەوڵەتی عێراق بە دڵنیاییەوە کێشەی تری بۆ هەرێم دروست دەکرد ) بەڵام ئێستا نەوت بەدەستی بەغدادەوە بۆتە گورزێکی کاریگەر دژی کورد بە کارى ئەهێنێ تا بتوانێ :
ئا – خەڵکی کوردستان دوچاری هەژاری و بێزاری بکات وە قەناعەت بە خەڵکی کورد بکات کە بەرژوەندیان هەتا نان و ژیانیان لە بەغداوە مسۆگەر ترە وەک لەژێر سایەی دەسەلاتى کوردى خۆى .
بێ – لەبیرکردنی کێشەی نەتەوەیی ، داهاتوی ناوچە دابراوەکان ، سنوری کوردستان وە کێشەی دیمۆگرافی لەلایەن بەناو حکومەتی هەرێم و خەڵکی کوردستانەوە ، چونکە ئێستا کێشەی موچەو نان و بژێوی بۆتە هەواڵى خۆشى رۆژانەى هەموو میدیاکانى کوردى لە برى خەمی گەورەی نەتەوە خاک وسنورو دابینکردنی داهاتویەکی ڕوناک و ئاشتیانە بۆ نەوەکانی ئەمڕۆ و داهاتوو.
جیم – یاری کردن بە ویژدان و عقڵ و گەورەیی تاکی کورد و کۆمەڵگای کوردى و شکاندن و بچوک کردنەوەو روت کردنەوەی کورد لە کەسایەتى و بەهای گەورەی میللی و نیشتمانی و مرۆڤ بوون ، تا هەموو ژیان و هیواو خەونێکی کورد کورت بکرێتەوە بۆ موچە ، موچە هات یان نەهات ، چەندیان ناردو چەندی تر ئەنێرن ، چ بەشەرێک ڕۆیشت یان ئەچێ بۆ بەغداد تا داوای تۆزێ زیاتر بکات، ئەمان دەنێ یان نا؟
4 – یەکڕیزی لە ریزی هەڵەدا : وەک لە خاڵی سێ هەم ئاماژەمان پێ دا پرسی نەوت بۆتە بەهانە بۆ دژایەتی کورد . جا پرسیار ئەمەیە :
ئا – کێ سودمەند بووە لە داهاتی نەوت ؟ سیاسەتی نەوتیمان چی یە ؟
بێ – ئەم یەک ریزیەی داوای ئەکرێ ریزێکی هەڵەیە یان دروست ؟ ئایا دروستە عاقڵانەیە هەموو لە ریزێکدا بین کە خۆی ریزەکە خوارو هەڵە بێت و سەر بکێشێت بەسەراب بوون و هەڵدێرا.
یەک ڕیزی دروست و ڕاست کاتێ دروست دەبێت کە بەرژەوەندی ، یەکیەتى نیشتیمانى و میللى وە سۆزو دلسۆزى هاوبەش هەبێ لە گەل ئامانجی روون و هاوبەش ، ئەگەرنا وەک ئەنجا مى کابراى لێ بەسەر دێت ، کە بیستبوی لە بازاڕ داشکان هەیە وە ویستبوی شتنێکی دیاریکراو بکرێ ، کە دەچێتە ئەو بازاڕە ئەبینێ ریز وەستاوە ئەمیش لە دواوە لەسەر ڕیز ئەوەستێ ، پاش زیاتر لە سەعاتێک کەسەرەی دێ ، پرسیاری ئەو شتە دەکات کە دەیەوێ بیکڕێ ، پێی دەڵێن بەهەڵە هاتوی لێرە ئەم شتە نیە دەبێ بچیتە فڵان شوێن ، کاتێک دەچێتە فلانە شوێن ، دوبارە لە هەرە دواوە سەرە دەگرێتەوە ، لەوێش پاش زیاتر لە سەعاتێک وەستان و چاوەڕێ کردن ، کاتێک سەرەی دێت ، پێی دەڵێن درەنگ فریاکە وتی ئەمە نەماوەو فرۆشراوە ، ناچار بە دەستی بەتاڵ و هیلاکیەوە بازاڕ بەجێ دەهێڵی.
ئەو یەک ڕیزیە بێ بنەمایەی کە ئێستا داوای بۆ دەکرێ بەم زمانە بازاڕیە سادە بێ فکرو روانگە وە بێ هەبوونى یەکیەتى نیشتیمانى و میللى وە هەروەها بێ بەرژەوەندى هاوبەش وە گشتى ئەنجامەکەی هەر هەمان ئەزمونی کابرا ئە بێ کە لە ئەنجامدا نەک هەر هیچ نابێت بەڵکو دەشێ ترسناک بێت چونکە:
سیاسەتی نەوت و ئابوری نەک هەر ناروون و گەندەڵ و نا دروستیەکى ئاساییە وە هیچ بەرژەوەندیەکى گشتى تیانیە ( رۆزنامەى رۆزنامە ژمارە 559 ( ttp://issuu.com/rozhnama/docs/rozhnama_559?viewMode=magazine ) ، بەڵکو سیاسەتێکی تاوانکارانەی ئابوریە دژی ژیان و داهاتوی خەڵکی کوردستان . کاتێ کەس نەزانێ داهاتی نەوت چەندە ؟ کێ خاوەنی بە ناو شیرینى و پشکەکانی نەوتە کە بە سەدان ملیارد مەزەندە دەکرێ ؟ وە کەس نەزانێ لەسەر چ بنەمایەک گرێبەستی دەیان ساڵە لەگەل وڵاتان دەکرێ ؟ وە هیچ ڕەهەندێکی نیشتمانی و میللی لە سیاسەتی ئابوری و نەوتدا نەبێ جگە لە بەرژەوەندی ڕێژەیەک کە خۆیان کردۆتە خاوەنی هەموو شتێک ، بە چ لۆژیکێک داوا لە خەڵک بکرێ کە لەم ریزەدا بێت کە هیچ بەرژەوەندیەکی تیا نەبێت ؟ چۆن دەکرێت ، خەڵک لە خێرا تەریک / بێ بەش بکرێ بەڵام لە شەڕا بکرێ بە شەریکى شەر ؟ لە ڕیزێکدا بوەستێنرێ کە خۆی ریزەکە هەڵە بێ چونکە ئامانج ، بەرژەوەندی گشتى وە یەکیەتى نیشتیمانى هاوبەش لەم ریزەدا نیە ، وە هەموو ئەزانن جیاوازى و میانەی بەرژوەندی خەڵک و سەرمایەدارانى تازەى نەوت و بازار چۆنەو چەندە ؟.
بۆ ئەوەی بە راستى یەک ریزی دروست بێ وە پایەدار بێت ، پێویستە گۆڕان لە سیاسەت و سستم و فکرا بکرێت ، بەرژوەندی نیشتیمان و خەلک پایەى یەک ریزى بێ ، هەموو تاکێک هەست بە کەرامەت و ماف و ئەرکی خۆی بکات ، ئەگەر ئەمە نەبێ ماناى یەک ڕیزی پوچ ، چەواشەکاری وە درۆیەکی گەورەیە کە ئەمڕۆ لە جیهانی پڕ لە راگەیاندن و زانیاری سەختە کەسێک باوەڕ بەم درۆیە بکات تەنها ئەوانە نەبێ کە ژیان و بژێویان لەسەر درۆ وەستاوە.حتمەن ، یەک ریزی راست و پایەدار لە سەر بنەماى بەرژوەندی هاوبەش بۆ ئیستاو داهاتووى نیشتیمان و گەل بە مە بەستى فەراهەم کردنى ژیان و داهاتوویویەکى شەرەف مەندانەو ئازاد ئەبێ کارو ئامانجى هەمومان بێ .
