دکتۆر محمد امین گەناویى : لە ئابوری جیهانیەوە بۆ ئابوری میلشیایی .
هەر لەگەڵ روخانی دیواری بەرلین لەنێوان دوو جیهانی جیاواز بەهەموو ڕەهەندە فکری و فەرهەنگی و عقڵی و سستمی سیاسی و ئابوریەوە ، وە کۆتایی هاتنی هەموو شەرەکانی ئەم دوو جیهانە ( سوسیاالستی و سەرمایەداری ) بە شکستی جیهانی سوسیالزم ، ئەم پرسانە لای هەر کەس وە بەتایبەت ناوەندە فکریەکان دروست بوو : ئیتر دنیا چۆن ئەبێ ؟ بە کۆتایی هاتنی کێشەو شەڕی ئایدۆلۆجی ئیتر چ کێشەو شەڕێکی تر لەسەر ئاستی ناوچەیی و جیهانی ئەشێ سەرهەڵبدات ، لەمەش گرنگتر دنیای سەرمایەداری رۆژئاوا وەک پێشەنگی جیهانی شارستانی و فەرهەنگی و تەکنەلۆژی و سەرمایەو دارایی چۆن بەرپرسیاریەتی دنیای تازە ئەکات وەک لایەنى سەرکەوتوو ؟
بۆ خۆ ئامادەکردن بەرەو جیهانی تازە بەمانا سیاسی و ئابوری و فکری و شارستانیە کەى بوو بە باسی هەموو ناوەندەکانی سیاسی و راگەیاندن و ئەکادیمیەکان .
1 – لەسەر ئاستی سیاسی و دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری و میدیای بانگەشە بۆ نەزمی جیهانی تازەکرا کە پایەکەی ئازادی ، دیموکراسی ، بازاڕی ئازاد کە هەموو تاکەکان و گەلانی جیهان بتوانن ئازادبن لە چالاکیە ئابوریەکانیان بە گوێرەی پێوەری بازاڕ واتە ئازادی لە کێبڕکێ و هەلی یەکسان بۆ هەموان کە بەشداربن لەم نەزمی جیهانی تازە کە روحەکەی و پایەکەی بازاڕی ئازادە .
2 – لەسەر ئاستی فکری ، دنیای دوایی شەڕی بلۆکی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا وەکو کۆتایی مێژوو (the end of history ) پێناسە ئەکرا لەلایەن فۆکۆمایەوە ، کە ئەمەش بۆ خۆی پاڵپشتیەکی فکری بوو بۆ ختابە سیاسیەکەى دەسەڵاتدارانی رۆژئاوا کە پێی ئەوترا و ئەڵێن نەزمی نوێ جیهانی .
3 – لەسەر ئاستی ئابوری و شارستانی و فەرهەنگیەوە هەر دوای روخانی بلۆکی رۆژهەڵات ، زۆر لە نوسەران و شی کەرەوان و بیرمەندان و و ئاکادیمیستە کانى رۆژئاوا باس و شرۆڤەی ئەم هەرەشەو تحدیە تازانە یان ئەکرد کە دوای کۆتایی هاتنی بلۆکی رۆژهەڵات روو بە رووى رۆژئاواو ئاشتی و ئاسا یشى جیهان ئەبنەوە . دیارترینى ئەم کە سانە لە سەر ئاستى ئابوورى و دیمۆگرافى بریتى بوو لە پاول کەندی ، کە لە کتێبی ئامادەبون بۆ چەرخی21 ( preparing for the twenty first century) کە لەسەرەتای نەوەدەکانی سەدەی رابردوو نوسی بووی بە شیکاریەوە لەسەر رەهەندی ئابوری ، دیمگرافی و رێژەی خوێندەواری لە وڵاتانی جیهانی سێ لە گەل باسی ئەم هۆکارانە کە ئەبنە هەرەشە بۆ جیهانی رۆژئاواو مرۆڤایەتى ، گرنگترینی ئەم هۆکارانە وەک ئاماژەی پێ درا هەژاری بە هۆى وێرانى ئابوری ، زیادبونی ژمارەی دانیشتوان وە زۆربونی رێژەی نەخوێندەواری لە جیهانی دەرەوەی وڵاتانی رۆژئاوا .
لەسەر ئاستی شارستانی و فەرهەنگی ، پێشەنگی ئەوانەی کە دژی ئەو رایانە بوون کە پێ یان وابوو دوای نەمانی سۆسیالیزم وەک دەسەڵاتی سیاسی ئیتر کۆتایی ململانێی نێوان مرۆڤەکان و گەلانە ، ئیتر هەموو کەسێ ئەبێتە هاوڵاتیەکی جیهانی لەژێر چەترى بازاڕی ئازاد و سستمی نوێی جیهانی و ئابوری جیهانی کە پایەکانى ئازادىو دیمکراسی و مافى مرۆڤ ، سەموئیل هینتگتۆن بوو کە لە کتێبی بەیەکداچونی شارستانیەکان ( clash of civilizations ) وە ئەمجار ئێمە کێین (who are we) نەک هەر هاوڵاتی بونی جیهانی و هاوکاری جیهانی بەمەبەستی بەرژەوەندی هاوبەشی خەڵکان و گەلان رەت دەکاتەوە بەڵکو لای وایە کە لە بنەڕەتدا کەسەکان و گەلان دابەش بون و بە سەر شارستانی و ئاینی و فەرهەنگی جیاوازو دژ بە یەک ، بەتایبەت جەخت لەسەر جیاوازی شارستانی ئیسلامی و رۆژئاوا ئەکاتەوە ، هەر لەسەرەتای نەوەدەکانەوە لەوتارەکانیدا باسی هەرەشەی ئیسلامی یان شارستانی ئیسلامی و عربی بۆ سەر رۆژئاوا ئەکرد تا ئەو ئاستە لەیەکێ لە وتارەکانیدا باسی لە هێرشی ناوەکی وڵاتانی ئیسلامی و عربی باکوری ئەفریقیای ئەکرد بۆ سەر فەرەنسا و وڵاتانی تری ئەوروپی .
لە خاڵێکدا سموئیل هینتگتۆن راست دەکا ، کە بەراستی هەر واشە دوای رمانی سستمی سوسیالزم و نەمانی شەری سەرمایەداری و سوسیالزم کەسەکان خەڵکان و میللەتانێک کە وەفاداریان بۆ یەکێ لەم دوو سستەمە هەبوو ، لەڕێگەی یەکێ لەم دوو سستەمە لە روانگەیەکی جیهانیەوە خۆی لەبەرەیەکی کێشەکاندا ئەدۆزیەوە ، بەڵام پاش تەواو بونی شەڕو کێشەی سۆسیالزم و لیبرالیزمی سەرمایەداری ، ئەمانە هەموو ئاوریان دایەوە بۆ خلفیەتی ئاینی و تایفىو نەتەوەیی وە هەتا خێڵەکى خۆیان . هەر دواى نەمانى بلۆکى رۆژهەلات بینیمان کێشەى مەزهەبى و نەتەوەیى لە رۆژهەلاتى ئەوروپا و کۆمارەکانی یەکێتی سۆڤیەت ( بۆ ماوەیەک ) دروست بوو ئەمجار سەرهەڵدانی مەیلی بنیادگەرایی ئاینی و مەیلی ناسیۆنالیستی لە زۆربەی وڵاتانی دنیا بوو بە دیاردەیەکی هاوچەرخ کە ئێستا لە وەلاتانى ئیسلامی و عەرەبى ئەوپەریەتى .
روخانی یەکێتی سۆڤیەت و ئازادبونی گەلانی ژێر دەستی سستمی سۆسیالیزم بۆ ماوەیەک هیوایەک دروست بوو لای گەلانی جیهانی سێ هەم کە ئیتر دەورانی دیموکراسى ، ئازادی ، دادپەروەری ، وە مافی تاک و کۆمەڵ دەست پێ ئەکات هەر لەبەر ئەم هیوایەش بوو کە خەڵکانێک زۆر لە جیهان لایەنگری لابردنی رژێمی بەعسیان دەکرد وەک سمبولێکی سستمی تۆتالیتاری سۆسیالستی بە مەیلی پان عەرەبیزم .
بێ گوومان ، نەمانى بلۆکى رۆژهەلات و هاتنە کایەى جیهانێکى نوێ ( لە گەڵ چەندەها تێ بینى ) تاودانێکى گەورەى دا بە بزافى ئازادى ، دیمکراسی ، دروست بوونى دەوڵەتى یاسا بۆ هەموان ، وە چارەسەرکردنى کێشەکان و تێ گەیشتنەکان ( concepts ) بۆ تاک ، کۆمەل ، نەتەوە ، ئازادى ، یاسا ، دادپەروەرى وە سستەمى ئابورىو سیاسى لە ئەوروپاى شرقى ، رۆژهەلاتى ئاسیا ، ئەفریقیا وە ئەمریکاى لاتینى . ئەم شوێنانە کەم یا زۆر لە سەر ئاستى دەولەت توانیان لە سەر بنەماى نیشتیمانى لە رووى سستەمى سیاسى ، ئابورى وە هەتا عقلی و فەرهەنگیەوە تکامل لە گەڵ سستەمى ئابورى جیهان و جیهان گیرى (Globalism) دا بکەن . لە گەڵ ئەمەشا ، ئەوەی لە واقعدا ئە بینرێ تەنها لەسەر ئاستی ئابوری و بەرژەوەندی ئابوری و سەرمایە جیهان لەیەک نزیک بۆتەوە ، وە هاوڵاتی بونی جیهانی تەنها لە سەر بنەماى ئابوری و سەرمایە دروست بووە ، ئەوەتا هەموو دەروازەکانی دنیا بۆ بازرگانی و سەرمایەداری و سەرمایەدارانی گەورەی وڵاتانی پیشەسازی کراوەتەوە هەتا دەرگا کانى روسیاو دیوارى چین بەڵام هاوڵاتی بونی جیهانی بۆ خەڵکانی دەرەوەی جیهانی سەرمایەداری پێش کەوتوو نەک هەر فەراهەم نەبووە ، لەکاتی ئێستادا بە تایبەت لەوڵاتانی جیهانی عربی و ئیسلامی ئەمانە هەتا بێ بەشن لە ماف و مانای هاوڵاتی بوون لە نیشتمانەکەی خۆیاندا.
وەکو رۆژانە ئەبینین ، هەموو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست لە باکوری ئەفریقاوە تا نزیک ئاسیای ناوەراست هەڵبەتە بە خۆرهەڵاتی ناوەراستیشەوە ئەوەی پێی ئەوترێ نیشتمان بۆتە ئاگرێ رۆڵەکانی خۆى ئەسوتێنێ و ناچار بە کۆچ و هەڵاتن دەکات بۆ هەر شوێنێ تەنها گیانی روتیان رزگار بکەن ، ئەگەر ئەم گیانە روتەش شانسی هەبێت لە دەریاکان نەبێتە خۆراکی نەهەنگەکان وەکو هەمیشە لە هەواڵەکاندا تراجیدیای ژێرئاو کەوتنی دەیان و سەدان و هەزاران مرۆڤ ئەبیستین کە کەس خاوەن داریەتی گیانە روت و بێ کەسەکان ناکا جگە لە دەمی نەهەنگەکانی دەریا. ئەمڕۆ نیشتمان بۆ خەڵکی ئاسایی بۆتە جانتایەک یان راخەرێ کە لە کۆڵیەتى وە هیچ پەیوەندیەک لە نێوان خەڵک و خاک نەماوە . لەم شوێنانە نەک هەر هیچ شتێ نیە بە ناوى تکامل کردن لە گەڵ سستەمى ئابورى جیهانى و رەهەندەکانى گلۆ بالیزم بەڵکو ماناى نیشتیمان و نیشتیمانى بوونیش تەنها بە ناو هەیە ، دەسەلاتى نیشتیمانى بۆتە دەسەلاتى گروپە میلیشیاکان ، کە کاریان تەنها ئەوەیە کە چۆن نیشتمان لەت لەت بکەن، ئابوری هەراج بکەن ، سامانی سروشتی و فەرهەنگی و مێژوییەکان تالانو بە قاچاخ ببەن ، هەموو تێ گەیشتن و مانایەکی ئابوری بۆتە دەست کەوتی خێرای دارایی بۆ میلیشیاکان هەر لە ئەفغانستانەوە تا سوریا و یەمەن و عێراق و باکوری ئەفریقیا. ئەمڕۆ هەموو بەهاکان لەحاڵی روخانى بەردەوام و هەڵوەشانەوەدان هەر لە ماناو بوونى نیشتیمان ، هاوڵاتی بون ، ئاسایش بە هەموو رەهەندەکانیەوە تا ئابوری وە ژیان و بەرژەوەندى گشتى و هاوبەش ، لەبری ئەمە دوژمنی ، ڕق و تۆڵەى کویرانە وە یەکترسڕینەوەی وەحشیانە دیارترین دیاردەی رۆژانەی ژیانە بۆ ئەو گەل و کەسانەی کە رۆژێ لە رۆژان هیوای ژیانێکی ئازادو شادیان هەبوو.
ئەم روداوە پڕ تراجیدیانە هەموو ئەمە ئەسەلمێنن ، لە هەر کاتێ وە هەر شوێنێ میلیشیا دروست بوو وە بوو بەخاوەن ئابوری و دەستی بەسەر کایەکانی ئابوریا گرت ، ئەوا یەکەم هەنگاوی هەڵوەشانەوەى بەهاى نیشتمان و نیشتمانی بوون دەست پێدەکات وە ماناو بەهاى وەفاداری و سۆزو خەم بۆ خە لک و خاک نامێنێ . دووبارە دروست کردنەوەو ژیانەوەى بەهاکان لەژێر دەسەڵاتی ئابوری میلیشیایی نەک هەر ئەستەمە بەڵکو مەحاڵە چونکە کاراکتەرو مەرجى میلیشیا بوون بۆ خۆی تاوان و شێواندن و نە هێشتنى بەهاکانە ، دابران و لەتکردن و بچوک کردنەوەی بەها نیشتیمانیەکانى ئابورىو ژیانە ، وە بى مانا کردنى مانای نەتەوە وە یەکیەتى نەتەوەییە ، لەبەرئەوە ، لەگەڵ میلیشیا ، وڵات ، نەتەوە ، ئابوری وە بەهاکانى نیشتمانی بوونى نا مێنێ و هەموو شتەکان میلشیایی ئەبن . ئەنجامى ئەمەش ، واتە ئابورى میلشیایی ، نەک هەر دابرانى نیشتیمان ، گەل ، ئابورى وە ژیانە بە هەموو رەهەندەکانیەوە لە ئابورىو وە ژیانى تازەى جیهانى بەلکو دابران و رئ گریشە لەهەر هەولی بۆ یەکیەتى وە تەکاملى ئا بورى نیشتیمانى و نەتەوەیی . لێرەدا ، پئویستە سەرنج بدرئ کە وەلاتانى رۆژئاوا بەرپرسیاریەتى زۆریان هەیە لە تراجیدیاى بە میلشیا بوونى وەلاتانى ئیسلامى و عەرەبى بەپێدانى دەسەلات و پشتگیریکردنى کەس و گروپى گەندەل ، دیکتاتۆر ، پاوان خوازو ، نا مئهل بۆ بەرپرسیاریەتى وە دژ بەمیللەت و وەلاتى خۆیان . وە هەروەها پێدانەگیرى ولاتانى رۆژئاوا لە سەر ئازادى ، دیمکراسى وە دەستاو دەست کردنى دەسەلات بە شئوەیەکى ئاشتیانە وەک مەرج بۆ هەر هاوکاریەک لە گەڵ بە ناو دەسەلاتدارانى ئەم شو ێنانەى کە خەلک پەراو ێز خراوە ، بەهە مان جۆر کە لەگەڵ بەشەکانى ترى جیهان پەیرەوى ئەکەن وە کردویانە وەک ئەوروپاى رۆژ هەلات هەتا روسیاو چین ، ئەفریقیا ، ئاسیا وە ئەمریکاى لاتینى . بەلام وا دیارە دنیاى ئێمە تەنها وەک چەند بیرەنەوت ئە بینرێ بەدەست هە ندێ جەردەى مرتەزقەوە نەک وەک امتیدادێکى مێژویى ، ئینسانى ، شارستانى وە فەرهەنگى کە ئینسان لەم شوێنانە هەیەو ژیانى پێویستە .
بۆ تەواو کردنى بابەت ئەم لینکە سەیر بفەرموون ، وتارێکى بەندە کە بەر لە 13 سال لە رۆزنامەى دانیمارکى INFORMATION بلاو کرابۆوە ، برادەرى بەناوى هەلۆ لەزمانى هۆلەندیەوە کردویەتی بە کوردى .
پێنوسەکان
