دکتۆر محەمەدئەمین گه‌ناویی : کەی بۆمبی دیمۆگرافی ئەتەقێتەوە ؟
دیمۆگرافی ( Demography ) لەبنەرەتدا وشەیەکی یۆنانیە کەماناکەی ژماردن / ئامارکردنی خەڵکە بەڵام وەک زانست بریتیە لە زانستی کۆمەڵ / جمعیەت (Population) کە مەبەستی تێگەیشتنە لە دینامیکی کۆمەڵ / جمعیەت ( Population dynamics ) بە لێکۆڵینەوە لەسەر سێ قۆناغی دیمۆگرافی ، لەدایک بوون ، کۆچ کردن وە تەمەن کە ( مردنیش ) ئەگرێتەوە .
دیمۆگرافی ئەتوانرێ لەزۆر بواری تری کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری هەتا جغرافیا بەکاربهێنرێت بۆ نمونە بۆ زانینی ڕەگەزەکان لەبواری خوێندن ، بۆزانینی چەند کەس لەناو کۆمەڵ یان وڵاتداپەیڕەوی کام ئاین دەکەن یان بنچینەی نەتەوەییان چییە و لە کام گروپی نەتەوەیین (group Ethnic)
لەبواری ئابوری دا دیمۆگرافی بەکاردێ بۆ دراسەکردنی قەوارە ، گەشە ، چڕی ، دابەشبون ، هەتا بۆ زانینی چالاکی گروپی نەتەوەیی یان ئاینی لە وڵاتێکدا ، بۆ نمونە لە فلیپین چینیەکان 3% دانیشتوانن بەڵام 53% ئابوری فلیپینیان بەدەستەوەیە .
دیمۆگرافی بەشێوەیەکی ئاشکرا لەلایەن دامەزراوە دەوڵەتی و ئەکادیمیەکان یان نهێنی لەلایەن دەزگا هەواڵگریەکانەوە باس و لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرێ بە مەبەستی زانستی و ئاسایشی کۆمەڵایەتی ، نەتەوەیی ، نیشتمانی ، ئابوری وە پێشبینی کردنی ئایندەی ناوچەیەک یان وڵات و میللەتێک لەرووی ئابوری کۆمەڵایەتی ، سیاسى وە پاراستنى قەورەى نەتەوەیی .
لەڕۆژگاری نوێ دا ، دیمۆگرافی بۆتە بابەتێکی گرنگی سیاسی ، ئابوری ، نیشتیمانى ، نەتەوەیی وە کۆمەڵایەتی لە بچوکترین ئاستدا تا باڵاترین ئاست ، ئەمیش بەهۆی زۆربونی دانیشتوان و جوڵان و گواستنەوەی خەڵک و گروپە جیاجیاکان لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بەهۆی پێویستیە ئابوریەکان وەک سەرچاوەی یان هۆکاری سەرەکی .
لەسەر ئاستی بچوک ، ئێمە ئێستا لەهەر گەرەکێ بژین یان لە هەر دامەزراوەیەک کار بکەین هەتا ئەگەر هەمومان خەڵکی یەک وڵات و لەیەک نەتەوەو ڕەنگ و ئاینیش بین ، دەپرسین یان ئەڵێین ئەمە ، یان ئەو ماڵە یان کەسانە خەڵکی فڵان شوێنی ترن یان باس دەکەین چەند کەس لەم شوێنەوە بە هەر هۆکارێک بێ هاتونەتە ئێرە ، وەکو هەمیشە ئەم باسانە هەتا ئەگەر ئاسایی باس بکرێ ، بەلام لەگەڵ خۆیدا گومانێک یان چەندەها گومان هەڵدەگرێ تا تەواو بەو کەسانە یان ماڵ و خێزانانە ئاشنائەبین ، کە تازەن لەم دەوروبەرەی تیا ئەژین ، یان لە هەر دامەزراوەیەک کە کاری تیا دەکرێ وە هەتا لە سەر ئاستى نیشتیمانى وە جیهان ئامار دەکرێ ، کە چەند مێ یان نێر بەشدارن لە شوێنى کار و تەمەنیان چەندە بە مەبەستى زانینى ئاستى ڕۆلى جیندەر لە بوارى بازارى کارو ئابورى یان هەر بوارێکى ترى ژیان . لە سەر ئاستی فراوان تر ، واتە لەسەر ئاستی وڵات ، میللەت ، هەتا کیشوەر بونی کەسانی تر لە نەتەوەی جیاواز ، ڕەنگی جیاواز یان ئاینی جیاواز هەمیشە جێگەی گومان و خۆپارێزی بوون لە لایەن خاوەن ولات یان دامەزراوەوە .
زۆر لەوانەی کە ناتوانن جیاوازی قبوڵ بکەن وە تێ گەیشتنیان بۆ رووداو جیاوازیەکان کەمە یا هەر نیە ، بوونی کەمینەى نەتەوەیی جیاواز ، ئاین ، ڕەنگ وە فەرهەنگ و شارستانیەتى جیاواز بە هەرەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوە وڵات و دەوروبەری خۆیان ئەزانن ، وە تۆمەت باریان ئەکەن بۆ دروست بوونى هەر قەیران و دیاردەیەکى ناشێ کە لە ولاتا سەر هەڵ بدات .
ئەگەر سەیرێکی خێرای مێژوی جەنگەکانی جیهان بکەین هەمیشە گروپێکی نەتەوەیی یان ئاینی جیاواز بۆتە قوربانی یان هەتا کۆمەڵ کوژ کراون لە لایەن جەنگ خوازانەوە بۆ نمونە لەسەر ئاستی نەتەوەیی بوون جولەکە ، ئەرمەنی وە کورد ، لەسەر ئاستی ئاینیش موسوڵمانان ، یەزیدیەکان ، مەسیحیەکان وە مەزهەبە جیاوازەکان .
دروستبونی گروپی جیاواز لەناو هەر وڵاتێک یان نەتەوەیەک هەمیشە بونی هەبووە بە ئەندازەو پلەى جیاواز بەڵام لە جیهانى ئەمرۆى Globalization دا بە هۆکارى زیاتر ئاسان بوونى ڕێگاکانى گواستنەوە ، زۆر بوونى ژمارەى دانیشتوان ، پێویستى ئابورى وە ئینجار شەرو ترۆر ، دیاردەى کۆچکردن لە لادێ بۆ شار ، لە شارێ بۆ شارێ تر ، لە وەلاتێ بۆ ولاتێ تر وە لە کشوەرێکەوە بۆ کشوەری تر بۆتە کێشەیەکى جیهانى وە گۆرانکارى مێژویی و بێ وێنەى لە دیمۆگرافیادا دروستکردووە لە سەر ئاستى هەم وەلاتان هەم جیهان وە ئەم حاڵە ئیتر بەردەوام ئەبێ مەگەر بە معجیزە گۆرانى گەورە لە جیهانى سێ رووبدا لە ڕووى سستەمى ئابوورى ، سیاسى وە فەرهەنگیەوە . لە وەلاتانى خاوەن سستەمى دیمکرات و لێپرسراو هەمیشە مامەڵەى دادپەروەرانە لەگەل کۆچبەرو کەمایەتیەکانا ئەکرێ وە وەکو سامانِێکى مرۆیی سەیریی ئەکرێ ، وە لە رێگەى دامەزراوەى پەروەردەیی ، فێرکردن ، فەرهەنگى وە ئابوریەوە هەول ئەدرێ تکاملیان ( integration) پێ بکرێ لە ناو کۆمەڵدا بە شێوەیەکى تەندروست تا بە سوود بن بۆ خۆیان و ئەم کۆمەڵگایەى تیا جێگیر بوون .
لەم 20 ساڵەی کۆتاییدا بەهۆی کێشەکان و جەنگەکانەوە و کۆچی بەکۆمەڵی گەلان و نەتەوەکان بۆ ئەم شوێنانەی ئارامیان لێیە بۆتە باسێکی گرنگی دیمۆگرافی لەسەر ئاستی جیهان ، بەپێی دوا راپۆڕتی (UN) لە 19-6-2015 لە مەر ژمارەى کۆچ بەران لە جیهان لەساڵی 2014 تا 2015 واتە لەماوەی یەک ساڵدا زیتر لە 60 ملیۆن کەس بووە ، کە بەشی زۆری ئەم 60 ملیۆنە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە لەوانە عێراق و سوریا کە ئێمەی کورد راستەوخۆ لەگەڵ ئەم کێشەیەدا لە هەموو رویەکەوە لەروبەروبونەوەداین .
دروستبونی داعش وە شەڕی داعش لەگەڵ دەوڵەتی عێراق و کورد و لەگەڵ لایەنەکانی تر لە سوریا و عێراق بەشێوەیەکی کتوپڕ لەماوەیەکی کورتدا بە ملیۆنان خەڵک بەهۆی جەنگ شوێنەکانی خۆیان بەجێ هێشت و پەنایان بۆ شوێنە ئارام و نیمچە ئارامەکان هێنا .
هەروەکو ئەمڕۆ لە کوردستان ئەبینین کەم شوێن هەیە ئاوارەی عەرەبی سوننەی تیا نەبێ لەترسی هێرشی سەربازی و میلیشیا شیعەکان ، وە بەهۆی نزیکی مەزهەبى کورد لەگەڵ عەرەبی سوننە ، عەرەبەکان لە فەلوجەو رومادیەوە روو ئەکەنە نەک هەر سلێمانی و هەولێر و دهۆک بەڵکو گوندو شوێنە دورەکانی سنوریش بەڵام ناتوانن بچن بۆ کەربەلا یان شارە شیعەکان هەم لە ترسان هەم دامەزراوە شیعەکان ڕێگەیان پێ نادەن وەکو بینیمان ڕێگە لە خەڵکی رومادی گیرا ، کە بچنە ناو بەغداد ، لەبەرئەوەی شیعەکان لەرووی دیمۆگرافی ئاینی و مەزهەبیەوە گومانیان لەسەر سوننە هەیە بۆ سەر ئاسایشی داهاتویان لە کاتێکدا کە هەر دوکیشیان لەیەک نەتەوەن واتە عەرەبن .
زۆربەی ئاوارەکان بەهۆی خراپی ژیانی ئابوریان و نەبونی قوتابخانەو فێرگە ناتوانن مناڵەکانیان بخەنە بەر خوێندن ، ئەمەش وائەکا لە داهاتودا زۆربەی ئەم مناڵانە کە گەورە دەبن بەهۆی نەبوون و نەچوونیان بۆ قوتابخانە و فێرگەکان نەخوێندەوار دەرئەچن جگە لەوەش بەهۆی دژواری ژیانیان ناتوانن پەروەردەیەکی کۆمەڵایەتی باشیان هەبێت و فەرهەنگێکی باش وەربگرن کە ئەمەش بۆ خۆی هەرەشەیە لە داهاتوو بۆ ئەم دەوروبەرەی لێی ئەژین .
لەپێش هەموو شتێکدا دەبێ ئەوە بڵێم ، کە باسی مەترسی تەقینەوەی بۆمبی دیمۆگرافی دەکەم مەبەستم ئەوەنیە خودا نەکردە کە ئەم عەرەبە ئاوارانەى روویان کردۆتە کوردستان مامەڵەی خراپیان لەگەڵدا بکرێ ، بە پێچەوانەوە پێویستە بەهەموو جۆرێک هاوکاری مرۆیی و مامەڵەی مرۆییان لەگەڵ بکرێ چونکە ئەمانە واتە عەرەبى سوننە بە حوکمی جوگرافیا دراوسیی ئەبەدی ( هەمیشەیی ) ئێمەن ، جگە لەمەش ئەمانەى ناچار ئەبن بچنە هەتا گوندو شوێنە دوور دەستەکانیش خەڵکی هەژارو زەحمەت کێشى عەرەبى سوننەن واتە هەم لەرووی مەزهەبی و هەم لەرووی چینایەتیەوە هەرەشەو فشاریان لەسەر ، چونکە عارەبە سەرمایەدارەکان یان لەدەرەوەی عێراقن یان لە کوردستان لە خۆشترین شوێنن وە لە گەل میلشیا ئابوریەکانى کوردوستان خەریکى کارى بێزنزى ناشەرعین هەر لە ناردنى کاڵا بۆ داعش تا کرین و فرۆشتنى زەوى و عقاراتى کوردوستان بۆ نیشتەجێ کردنى ئەم عارەبانەى تواناى کرینى شوققەو فیللاو عماراتیان هەیە . ئەو شوێن و وڵاتانەی کە ئیستا کۆچی زۆرى تیا روو ئەدا وەک ئەمەى ئەمڕۆ لەناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەبینرێ ( وە ئەشێ لە ئاسیاى ناوەراست وە هەتا لە ئیرانیش بە تایبەت بەشى رۆژ هەلاتى رووبدا بە هۆى داعشەوە ) لە داهاتودا نا هاوسەنگیەکی دیمۆگرافی تیا دروست دەبێ ، ئەگەر زانستیانە مرۆییانە و بەرپرسانە بە ئامرازو شێوازی تەندروست مامەڵە نەکرێ ئەوا نا هاوسەنگى دیمۆگرافی ئەبێتە بۆمبێک کە لە هەر ساتێکدا بۆی هەیە بتەقێتەوە کە کاریگەریەکانی وە تراجیدیاکانی کەم تر نابێ لەم هۆکارانەی کە بونەتە دروستبونی گۆڕان لە دیمۆگرافیا جا دیمۆگرافیای نەتەوەیی ، ئاینی یان مەزهەبی هەبێ .
نەبونی هیچ دامەزراوەیەکی دەوڵەتی و حکومى کارا ، هەژاری لە فکر ، ئیدارە ، وە نەبوونى پەروەردە و فەرهەنگى ئینسانى و TOLERANCE یارمەتى دەرە بۆ ئەوەى هەریەک لەم گۆڕانە دیمۆگرافیانە ببێتە بۆمبێکی تەوقیت کراو وە هەر کاتێ بتەقێتەوە وە هەرەشە لە ئاشتی گشتی ئئستاو و ئایند بکات ، چونکە زەمینەى سیاسى ، ئابورى ، دوا کەوتویی کۆمەلایەتى ، فکرى ، وە فەرهەنگى لە هە موو ئەم هەرێمانە هەیە کە توشى نا هاوسەنگى دیمۆگرافى بوون بە هۆى دەسەلاتدار بوونى باندو میلشیاى جۆراوجۆرى تاوان و مرتەزیقە ، کە ئامادەن بۆ بچوک ترین بەرژەوەندى و دەستکەوت بێگوێ دان بە هەر بەهاو هەستێکی مرۆیی بۆمبى دیمۆگرافى بتەقێنەوە . پرسیاری ئەمەیە ، ئەگەر ئاشتیەکى گشتگیر لە هەموو ناوچە ئالۆزەکان نەیەتە کایەوە ( بە داخەوە ئەم ئاشتیە گریمانەیەکى دوورەو خەونە لانى کەم بۆ کاتى ئێستا ) چۆن ڕێگە لەم تە قینەوە بگیرێ ، کە تەنها لە سەر کات وەستاوە ئەمە بابەتێکی ترە ، کە هیوادارم خەڵکانی خاوەن فکرو زانست و عەقلى دروست بەشداری بکەن بۆ وەڵامی وەرێگر بن لە هەر هەولێ بۆ تەقینەوەى بۆمبى دیمۆگرافى .
