دکتۆر محەمەدئەمین گەناویى : کۆچ بەرەو کوێ ؟
دیاردەی کۆچ هەمیشە بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتی بونی هەبوە و هەیە وە بەردەوامیش دەبێت تا هۆکارەکانى سروشتى ، ئابورى ، کۆمەلایەتى وە سیاسى و شەرو کێشەکان بەردەوام بن ، وە هەتا ژیان هەبێ لانى کەم یە کێ لەم هۆکارانە بە هۆى حەتمیەتى دیالیکتیکى ژیان ئامادەیی ئەبێ کە ئەبنە هۆى کۆچ . وەکو پێناسە ، دەتوانم بڵێم کۆچ ( بریتیە لەجوڵانی مرۆڤەکان لەشوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بۆ ماوەیەکی درێژخایەنى چەند سالى یا هەتاهەتایە بەمەبەستی بەدیهێنانی ئاسایش و ئامانجێک یان بەدیهێنانی خەونێک کە لەشوێنی خۆیان ناتوانن بەدەستی بهێنن ) .
هۆکاری کۆچکردن هەرچیەک بێت یەک ئامانجی هەیە ئەمیش فەراهەم کردنی ئاسایشە جا ئاسایشی ئابوری ، کۆمەڵایەتی یان سیاسی بێت کە لە بەر هەر هۆیەک بێ لە شوێن و وەلاتى دایک ئەم ئاسایشە بوونى نیە .
یەکەم کۆچی مرۆڤ لەمێژووا بەهۆکاری فەراهەم کردنى ئاسایشى ئابوری بووە بۆ ئەوەی بتوانێ بەردەوامی بەژیانی فیزیکی خۆی بات و یەکەم پێویستى ژیان کە نان و ئاوو جێگەى حەوانەوەیە فەراهەم بکا ، هەر بۆیە لە ناوچەیەکەوە یان وڵاتێکەوە کە هەل و مە رجى ژیانى تیا نەماوە کۆچی کردووە بۆ شوێنێ تر تا بتوانێت خۆراکی پێویست بۆ ژیان دابین بکات ، هەر لەقۆناغی راوکردنەوە تا دەگاتە قۆناغی کشتوکاڵی و پیشەسازی ئەم کۆچی ئابوریە واتە بەپاڵنەری ئابوری تا ئێستاش کە سەردەمی قۆناغی دوای پیشەسازی ( post-industrial ) یە بەردەوامی هەیە .
وەکو دیاردەیەکی جیهانی ، کۆچی ئابوری لەوکاتەوە دەستی پێ کرد کە قۆناغی پیشەسازی لەڕۆژئاوا دەستی پێکرد وە بەشێوەیەکی بەرفراوان خەڵک لە گوندەکانەوە بەرەو شارەکان و شوێنە پیشەسازیەکان کۆچیان کردو بون بەکرێکار و کارمەند لە کارخانەکان و دامەزراوە پیشەسازیەکانا بەپاڵنەری دەست کەوتی زیاتر لەچاو کارکردن لەکێڵگەو بواری بەرهەمهێنانی کشتوکاڵا ، ئەم جۆرە کۆچە تا ئێستاش لەزۆر شوێنی دنیا لەسەر ئاستی سنوری نیشتمانی ئەم شوێنانە بەردەوامە بۆ نمونە لە کوردستان و وەلاتانى ترى ناوچەو تەواوى جیهانى سێ .
هەندێک جار ، هەر بەهۆکاری ئابوری مرۆڤەکان نەک هەر لەسەر ئاستی نیشتمانی خۆیان لە گوندەوە بۆ شار یا لە شارێکەوە بۆ شارێکی تر کۆچ نەکەن ، بەڵکو لە وڵاتی خۆیانەوە بۆ وڵاتێکی تر یان لە کیشوەرێکەوە بۆ کیشوەرێکی تریش کۆچ ئەکەن ، بۆ نمونە کۆچی فراوانی ئەوروپیەکان لەسەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستدا بۆ ئەمریکاو کندا و ئەمریکای لاتینی پاش شۆرشى پیشەسازى ، وە ئێستاش نەک هەر لە ئەوروپاوە بەڵکو لە هەموو دنیاوە کۆچ بەرەو ئەو شوێنانە بەردەوامە و بەردەوامیش دەبێت وەکو وەلاتانى کۆچ بەران .
جگە لە کۆچی ئابوری وەکو کۆنترین کۆچی مرۆڤەکان بەئامانجی مانەوە لە ژیان ، کۆچی کۆمەڵایەتی ، کەمینەى ئاینى / مزهبی ، نەتەوەیەکان وە سیاسیش لەگەڵ پێشکەوتنی بیری مرۆڤ و پەیدابونی و ئاین و مەزهەب و شەڕی ئایدۆلۆژیای سیاسی و بەرژەوەندیەکان هاتە ئاراوە .
لەدوای شەڕی جیهانی دووەم ، مافی کۆچ و پەنابەرى بەگوێرەی پەیمانی جنێف بۆ مافی مرۆڤ لەساڵی 1948 بۆ ئەو کەسانە فەراهەم کرا کە لەوڵاتێکەوە بەتایبەتی وڵاتانى سوسیالیستەوە کۆچ بکەن بۆ وڵاتانى ئەوروپای ڕۆژئاوا ، بۆ بیر خستنەوە لەیەکێک لە وتارەکانم هەر لە رۆزنامەى هاوڵاتی ( مافی ئابوریش مافی مرۆڤە ) شرۆڤەی ئەم بابەتەم کردوە کە بۆچی لە پەیمانی جنێف مافی ئابوری وە ک مافێکی مرۆڤ لە پەیمان نامەی جنێڤدا باسی نەکراوە .
بەشێوەیەکی یاسایی و پشت بەستن بەپەیمانێکی جیهانی مافی پەنابەری بەهۆکاری سیاسی یان مرۆڤی ( بێ ئاماژە بەئابوری ) بوو بە مافێکی مرۆیی وە دەوڵەتانی ئەندام لە نەتەوەیەکگرتووەکان ملزم بون بەپێی پەیمانی جنێف مامەڵە لەگەڵ مافی پەنابەران بکەن .
هەر لەسەر بنەمای پەیمانی جنێف ، وڵاتانی ڕۆژئاوا دەرگای خۆیان بۆ پەنابەرانی سیاسی نەک هەر بۆ خەڵکی بلۆکی ڕۆژهەڵاتی سوسیالستی کردووە ، بەڵکو بۆ خەڵکانی جیهانی سێهەمیش کردەوە . دوای جەنگی جیهانی دووەم یەکەم شەپۆلی پەنابەران و کۆچ بەران کە رویان کردە ئەوروپای ڕۆژئاوا بریتی بوو لە کۆچ و پەنابەرانی هەنگاری لە دواى شکستى شۆرشى خوێنکاران دژى حکومەتى دەست نیشان کراوى یەکیەتى سۆڤیەتی جاران لەساڵی 1956. کاتێ سوپاى سۆڤیەت بۆ پشتگیرى حکومەتى دەست نیشان کراوى خۆیان هەنگاریان داگیرکرد کە لە ئەنجاما زیاتر لە 2000 هاولاتى هەنگارى کوژران و 000 200 هەنگارى تر ناچار بوون وەلاتى خۆیان جێ بهێلن و وەک پەنابەر روو بکەنە رۆژئاوا . بەهەمان شێوە داگیرکردنی چیک دیسان لەلایەن سوپای سۆڤیەت لە سالى 1968 بۆ سەرکوتکردنی جوڵانەوەی ئازادی و دیموکراسی کە بە بەهاری پراگ ناسراوە بەسەرکردایەتی السکندر دۆبچیک .
کۆچى گەلانی موسوڵمان بۆ ئەوروپا وەک کرێکار لە کۆتایی ساڵانی پەنجاکان دەستى پێکرد وە تا ناوەراستی هەفتاکان بەردەوام بوو ، چونکە ئەوکات بەهۆی کەمی هێزی کار پاش جەنگی جیهانی دووەم ئەوروپای ڕۆژئاوا ناچار بوو هێزی کار لەدەرەوە بهێنێت بەتایبەتی تورکیا و پاکستان و هندستان و مغرب و تونس .
لەساڵانی 1960 وە تا کۆتایی هەشتاکانیش زۆر لە خەڵکی وڵاتانی ئیسلامی بە کوردستانیشەوە لەڕێگەی پەناهەندەبونی سیاسیی لەئەوروپای ڕۆژئاوا جێگیربون ، کە هەڵبەتە پەنابردن تا ئێستاش بەردەوامە بەتەنها جیاوازییەک ئەوانەی هەتا سەرەتای نەوەتەکانی سەدەی ڕابردوو رویان دەکردە ڕۆژئاوا کەم یا زۆر کەیسێکی سیاسیان هەبوو بەڵام ئەمەی ئەمڕۆ زیاتر بەپەناهەندەی ئابوری و ئینسانی دەناسرێن.
بەهۆی شەڕو ناکۆکی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەراست دیاردەی شەپۆلی پەنابەران بە هەموو ڕێگەیەکی ئاسمانی وشکانی وە دەریایی بوەتە دیاردەو هەواڵی ڕۆژانەی میدیاکانی ئەورپاو جیهان ، لە زۆر ناوەندى سیاسى ، ئەکادیمى ، وە کۆمەلایەتى ڕۆژئاوایەکان ئەم شەپۆلی پەنابەرانە بەهەرەشە بۆ سەر داهاتوی ئەوروپا دەزانن لەرووی ئابوری ، فەرهەنگی ، ئاینی ، دیمۆگرافى وە هەتا داهاتووو ئاسایشی نەتەوەییان بەتایبەت پاش سەرهەڵدانی بزوتنەوەی ئیسلامی سەلەفی و قاعدە و داعش ، ئەزمونی ئەوروپایەکان ئەوەیە کە ئەڵێن موسوڵمانەکان جگە لەوەی کە پەناهەندە و کۆچ بەرن لەوڵاتانی ئەوان بەڵام نایانەوێت تکامل (intigration) بکەن لە کۆمەڵگای مۆدێرن و لیبراڵی ئەوروپا .
لەم ولاتانەى ئەوروپى کە کۆچبەرو پەنا بەری موسلمانى هەیە ڕۆژ نیە لە دامەزراوەکاندا هەر لە باخچەی مناڵانەوە تا شوێنی کارو نیشتەجێ بون بەجۆرێک لە جۆرەکان بەیەکداچونی/ تێادم ( Clash) ی فەرهەنگی ، فۆرمی ژیان وە پەروەردەیی دروست نەبێ لەگەڵ ئەوانەی کە پاشخانی ئیسلامیان هەیە . هەرچەندە لە ئەوروپای ڕۆژئاوا ئازادیە ئاینی و کەسیەکان پارێزراوە وە ڕێز لە جیاوازیەکان دەگیرێ ، بۆ نمونە لەباخچەی مناڵان ئەو مناڵانەی کە موسڵمانن لەبری گۆشتی بەراز گۆشتی تریان بۆ ئامادەدەکەن بەڵام هەندێ هەڵسوکەوتی خەڵکانی موسوڵمان کە پێویست نیە وابکەن وەک تحدی دەبینرێت لای ئەوروپیەکان . بۆیە ترس لە زیادبونی ژمارەی دانیشتوانی بێگانە و بەتایەت موسڵمان وای کردوە کە راستڕەوەکان گەشە بکەن و چەپەکان لە پاشەکشێ دابن وە ببێتە هۆی سەرهەڵدانی چەندەها گروپی پۆپیولستی (populist) دژ بە پەنابەران و کۆچ بەران لە ڵاتەکەیاندا . لەگەڵ بەردەوامی شەپۆلی کۆچبەران بەرەو ڕۆژئاوا بەهۆی شەڕو دارمانی ئابوری وڵاتانی ئیسلامی و نەبونی حوکمەتی مەسئول و نیشتمانی و دڵسۆز زیاتر و زیاتر گروپە توندڕەوەکان لەئەوروپا گەشە دەکەن کە دورنیە لە داهاتوودا ئەم گروپە توندڕەوانە ببنە خاوەن بریاری سیاسى لە زۆرى وڵاتانى ئەوروپا .
لە 5/9/2015 کاتێک سەرکردە سیاسیەکانى ئەڵمانیاو نەمسا بەهۆی دیمەنی خنکانی مناڵی کوردی کوبانى ئایلان بۆ هاوسۆزیان بەرامبەر پەنابەران و کۆچ بەران بریاریان دا سنورەکانیان بکەنەوە توشی رەخنەی توند بونەوە لەلایەن هەندێ میدیاو سیاسیەکانى وەلاتانى ترى ئەوروپى بەجۆرێ رابەرە سیاسیەکانی نەمسا و ئەڵمانیابان بەسادەو لاواز وەسف کرد ، وە هەتا میدیاى راسترەوەکان 5/9/2015 بە سەرەتای کۆتایی پێ هاتنی ئەوروپا وەسف کرد .
ئەوروپا بەپێچەوانەى کەنەداو ئەمریکا و هەندێ وڵاتی تری ئەمریکای لاتینی وڵاتی کۆچکردن نین بەڵکو دەوڵەتی نەتەوەیین (national state) بۆیە ئەگەر شەپۆلی پەنابەران بەم جۆرە بەردەوام بێت کە هەموو روداوەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست و باکوری ئەفریقا و هەتا ئەفریقیا ئاماژە بەوە دەکەن کە زیاتر بێت ، ئەوا ژیان و گوزەرانی خەڵکی کۆچ بەرو پەنابەر ئەشێ دوچاری گرفتی جددی ببن بەتایبەت کە ئەوروپا بەهەر هۆکارێک توشی قەیرانی دارایی و ئابوری ببێت بەهەمان جۆر کە لە ساڵانی سیەکانى سەدەی رابردوو بینرا کە بوو بە هۆى جەنگ و قر کردنى جولەکەکان ، بۆیە کۆچی بەلافاوی گەنجانی وڵاتان دارماو جگە لەوەی کە وڵاتەکانیان بەتاڵ دەبێت لە هێزی گۆرانکاری گەورە دەبنەهۆی زیادبونی بیری توندرەوی لەوڵاتانی ئەوروپا .
ئەوەی گرنگە ئەوەیە ، هەموان ئەم راستیە ئەزانن تا هەژاریی ، ستەم ، شەر ، گەندەڵی و تاڵانی لەم وڵاتانەدا هەبێ ، وەتا هیچ خاوەنداریەتیەک و بەر پرسیاریەتیەک بەرامبەر ژیان ، کەرامەت وە داهاتووى تاک و هاولاتى نەبێ لەم ولاتانە کە خەلک لێوەى کۆچ ئەکەن دیاردەی کۆچ بەردەوام نەبێت بەرەو هەر شوێنێک دور بێ لە نیشتیمانى دایک هەتا ئەگەر لە دەریاکانیش ترسی نقوم بون هەبێت ، ئەمەش بەڵگەیە کە ژیان چ دۆزەخێکە لەو وڵاتانەی کۆچ بەر لێوەی کۆچ دەکەن ، بۆیە کۆچ بەرەو هەر شوێنێک دەکەن بێ گوێدانە هەر مەترسیى و ترا ژیدیایەک هەتا ئەگەر ببنە خۆراکى نەهەنگەکانى ناو دەریاکان . ئەم حالەى ئێستا ئەبینرێ ئەنجامدانى هەموو جۆرە تاوانێکى گەورەیە بەرامبەر گەلان و خەلکى هە موو ئەم شوێنانە کە نیشتیمانیان لێ کراوەتە دۆزەخ و دوژمن لە لایەن هێزە بەرژەوەندى خوازەکانى جیهان بە هاوکاریى دەسەلاتدارە نا نیشتیمانى وە نا بەرپرسەکانى ناوخۆى وەلاتەکانیان .
ئەگەر پەیوەندى زۆرى شتەکان لە گەڵ یەکا لە رووى زانستى بیرکاریەوە تناسبى (proportional) بێ ئەوا بەرایى من پەیوەندى نێوان تاوان و تراژیدیا پەیوەندیەکى توانى اسیى (exponential relation) یە واتە تاوان برو ئەندازەکەى هەرچەندێ بێ ئەوا برى ئەم تراژیدیا یەى کە لە ئەنجامى تاوان دروست ئەبئ 2 یا 4 بەرامبەر گەورە ترە لە تاوانەکە ، بۆ نمونە تراژیدیاى خنکانى ئایلان لە دەریادا چەندەها جار گەورە ترو کاریگەر تر بوو لەم تاوانانەى بەرامبەر بە ژیانى مناڵى ئەوکرا ، هەر لە بێ بەشکردنى لە ژیانى مناڵى لە زێدى خۆى تا ئەگاتە ترس لە بۆمب ، ترۆر ، برسێتى وە ئاوارە بوون ، بەڵگەى ئەمەش ، هەموو ئەم فرمێسکانە بوو کە بۆ تراژیدیاى خنکانى ئایلان رژان لەگەڵ هەموو ئەم کاردانەوە گەورەو مێژوییە لەسەر ئاستى هەموو جیهان ، بەلام بەرامبەر هەموو ئەم تاوانانەى دژى ئایلان و ئایلانەکان کران و ئەکرێن ئەم هەم و فرفرمێسک و کاردانەوە جیهانیە نەبینراو نابینرێ .
کۆچ ، وێرانی ، بێ هیوایی و بەدبەختى (miserable) وە کارەسات سیماى گەورەی وڵاتانی جیهانى سێیەمە بە تایبەتیش وڵاتانی عەرەبى و ئیسلامی ، هەڵبەتە بە کوردستانیشەوە ، حتمەن چارەسەری ئەم گرفتە گەورانە فکری گەورەی گەرەکە ، بۆیە تا فکرى گەورە ، هوشیارى فراوانى جەماوەرى وە خەلکى فریادرەس دروست نەبێت ، نادیار ى ئایندە ، وێرانى ، ژیانى پر مەینەت وە کۆچ بەرەو دنیای ون و دەریاکان بەردەوام ئە بێت ، وە بینەرو بیسەرى گەلێ تراژیدیاى تر ئەبین بەلام هەریەک ئایلان بە سومبولى تراژیدیاى کۆچ لە مێژوا ئە مێنێتەوە .
وتارى ئەم بابەتە لە سەر پێشنیارى رۆژنامەى هاوڵاتى نوسراوە .
