میهرداد ئیزەدى : ئێزیدی .
لەتورکییەوە : یوسف عزەدین
میهرداد ئیزەدى ، تاماوەیەکى نزیکیش مامۆستاى مێژو و زمانە رۆژهەڵاتییەکانى زانکۆى هارڤارد بووە .
نووسەر لیسانسى لەزانستى سیاسى و جوگرافیدا هەیە .
بڕوانامەى ماجستێرى لەگۆڕانکارى و رووداوە نێو نەتەوەییەکان و جوگرافیاى رۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا هەیە .
بڕوانامەى دکتۆراشى لەزانکۆى کۆڵۆمبیا دەرحەق بەتێزەکانى سەبارەت بەڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست پێ بەخشراوە .
لەکۆنگرێسى ئەمریکیدا سەبارەت بەمەسەلەى کورد ، دوو جار بانگهێشت کراوەو گوێ لەڕاوبۆچوونەکانى گیراوە.
بابەت و وتارێکى زۆرى لەم دوو رۆژنامەیەدا بڵاوکردۆتەوە :
Kurdish Times ، Middle East Journal
ئەم کتێبەى ئامادەیە بۆ چاپ بەناوى :
A basic of the land and people of Kurdistan
ئێزیدییەت” ئێزیدى ” بە یازیدى ، یەزدى ، ئیزادى ، وەک زاراوەیەک لەئاخافتندا بەکاردێت و لەسەدا پێنجى میللەتى کورد ئێزیدین و لەقەفقاسیا و تورکیا و عێراق ، بەتایبەتیش لە ناوچەى شەنگار و چیاکانى باکوورى موسڵ – دا نیشتەجێن .
ئێزیدییەت لقێکى جیابۆوەى ” یەزدانییەت ” ەو گرنگییەکى تایبەت بەفریشتەکان دەدات . ئێزیدى لەشێوە زمانى ئێرانى کۆندا بەماناى فریشتە دێت و یازاتا و یەزاد – یشیان بەکارهێناوەو بەو پێیەش ئێزیدى بەماناى فریشتە پەرستەکان دێت ، گرنگترین و بەدەسەڵاترینیان ” مەلەک تاوس – لۆسفەر ” ە ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەپێى بیروباوەڕى ئێزیدییەکان ، هەموو فریشتەکان یەکسان و تەبان . ” رۆح – گیان ” لاى ئێزیدییەکان کەدیارە دنیاى ” گەردوونى ” لەپارچە مرواری یان هێلکەى ئەفسووناوى دروست کردووە ، خودى ” مەلەک تاووس ” ـە .
لەهەردوو کتێبە پیرۆزەکەى ئێزیدییەکاندا ” جیلوەو موسحەفى ڕەش ” دا باس لە ” مەلەک تاووس – لۆسیفەر” کراوە .. لە ” جیلوە ” دا بەم شێوەیە باس لە ” مەلەک تاووس ” دەکرێت :
( من – مەلەک تاووس – پێش دروست بوونى دنیاو بوونەوەران هەبووم .. من هەم و هەتا هەتایەش بۆ بەڕێوەبردنى دنیا دەمێنم و بەردەوام دەبم .. هیچ جێگەیەک نییە منى لێ نەبم . هەر شتێک کەلەدنیادا هەیەو دەبێت بەبێ رازیبوونى من و قایلبوونم مەحاڵە .. هیچ فریشتەیەک دەست لەئیشەکانى من وەرنادات و من چى بڵێم ئەوەیە ) .
لە – موسحەفى ڕەش – یشدا ئەمەى خوارەوە دەکەوێتە بەرچاو :
( ئەفەریدەکار ” رەنگە مەبەست لەرۆحى رەها بێت ” لەناوەڕۆکى پیرۆزى خۆى مروارییەکى سپى خوڵقاندو دواتریش باڵندەیەکى ئەفسووناوى بەناوى ” ئەنفار ” . مروارییە سپییەکەى خستە سەر پشتى باڵندەکەو چل هەزارساڵ لەوێدا مایەوەو پاشان لەڕۆژى یەکشەممەدا ” عەزازیل ” واتە ” مەلەک تاووس ” ى لێ هاتە دەر ).
شایانى باسە ناوى فریشتەکان ، چ لاى ئێزیدییەکان و چ لاى عەلەوییەکان و چ لاى یاریسانییەکان لێکدەچن و تەنیا خاڵێکى جیاکەرەوەش لاى عەلەوییەکان و یاریسانییەکان سەرجەم حەوت فریشتە هەیە ، بەڵام لاى ئێزیدییەکان حەوت فریشتە بەجیاو ” رۆحى رەها ” و دەسەڵاتداریش بەجیاو لەسەرو ئەوانەوە حوکم دەکات .
ڕەنگە ئەم گۆڕانکارییە لاى ئێزیدییەکان لەژێر کاریگەرى جوولەکەکان و مەسیحییەکاندا وەدەرکەوتبێت ، هەر بۆیە لەچەشن و چۆنیەتى دروستبوونى ” ئادەم و حەوا ” دا هاوشێوەن و تەنیا لەوەشدا جیاوازن کەئەهریمەن لاى ئێزیدییەکان ” لۆسیفەر ” ەو راوێژکارێکى فێرکارەو هەموو گرفت و کێشەى بوونەوەرەکانى لەئەستۆ گرتووەو پێوەى سەرقاڵە .
هەروەک لە ” موسحەفى ڕەش ” دا هاتووە ، ” لۆسیفەر – مەلەک تاووس ” لەخودى تیشک و شەوقى خۆى ، فریشتەکانى دروست کردووەو دیارە بەو پێیەش ” مەلەک تاووس ” دەبێتە یەکەم زنجیرەو لەرۆحى رەهادا بەرجەستە دەبێت ، بەمەش لەتێڕوانینى ” یەزدانییەکان ” دەترازێت و دوور دەکەوێتەوە .. ئێزیدییەکان سیمبوڵی کۆتەڵ و پەیکەرى باڵندەیەک لەجێى ” مەلەک تاووس ” دادەنێن و ئەم – کۆتەڵە ” ئانزوڵ – ئانزاڵ” ى پێدەڵێن .
لەناوچەى لالش – ى پیرۆزى ئێزیدییەکان لەشێخان-ى باکوورى رۆژهەڵاتى موسڵدا ، لەکەشە ئاینییەکانى ئێزیدییەکاندا کەبەجەم ناسراوە پیشان دەدرێت .
” ئانزۆڵ – ئانزاڵ ” باڵندەیەکى چاخەکانى کۆنەو لەمڕۆدا بە ” ئانزو ” ناو دەبرێت و لاى سۆمەرییەکان بە ” ئیمدو گود ” و لەئەرشیفى ئاشورییەکانیشدا بە ” ئانزو ” ناوى هاتووەو بەپێى هەردوو سەرچاوە مێژووییەکانى سۆمەرییەکان و ئاشوورییەکانیش ” ئانزو ” لەچیاکانى کوردستاندا ژیاوە .
یەکێک لەکەسایەتییە هەرە گرنگەگانى ئێزیدییەکان ” شێخ عەدى ” یە ، ئەهمییەت و پیرۆزییەتى لاى ئێزیدییەکان وەک ” ساهاک ” ى یاریسانییەکان و ” حەزرەتى عەلى ” عەلەوییەکان وایەو سەیر لەوەشدایە کەسەردەمى ژیانى شێخ عەدى و ساهاک و حاجى بێکتاش-ى عەلەوییەکان ، لەنێوان چەرخى 11-12ەدایەو بەپێى باوەڕى ئیماندارانى گوایە شێخ عەدى و ساهاک لەسەد ساڵ زیاتر ژیاون .
لەپاڵ ” ئەیقونە – کۆتەڵ ” ى ” ئانزاڵ ” دا شەش کۆتەڵى بچووکى تاووس هەیەو سیمبوڵى شەش ناوچەى جیاجیاى نیشتەجێبوونى ئێزیدییەکانەو لەوانەش سوریا – زۆزان ” ساسۆن- ساسون ” ، باکوورى خۆرئاواى ئەنادۆڵ ” کوردستانى تورکیا “. .شەنگار و شێخان ” دۆڵى زێى گەورە ” تەبریز ” ئەزەربیجان ” و ” قەفقاسیا – مۆسکۆ “.. بەمەبەستى پیرۆزکردنى کۆتەڵەکە لەتەبرێزەوە دەبرێتە مۆسکۆ ، شایانى باسە کەلەسەردەمى یەکێتى سۆڤیەتدا رێگە نەدەدرا ، بەڵام ئێستا لەوێوەو پاشان بەهەموو ناوچەکاندا دەگەڕێنرێت .
” جیلوە ” کتێبى پیرۆزى ئێزیدییەکان لە500 وشە پێکهاتووەو لەلایەن ” شێخ عەدى ” یەوە بەخەتى عەرەبى نووسراوە .
موسحەفى رەش – یش لەلایەن کوڕى شێخ عەدى – یەوە شێخ حەسەن لەساڵى 1195دا نووسراوەو لەکتێبە پیرۆزە قەبارە گەورەکەى یاریسانییەکان زیاتر زانیارى دەگرێتەخۆو بەشێوەیەکى روونتر بابەتەکان تاوتوێ دەکات ، گەرچى زۆر دوعاو نزاى سەیر لەخۆ دەگرێت .. موسحەفى رەش ، بەزمانى کۆنى کرمانجى نووسراوەو شایانى باسیشە کەئەو چەشنە کرمانجییە لەچەرخى سیانزەدا ، لەناوچەى هەکاریدا شێوەى ئاخافتن بووە ، هەربۆیە زۆربەى لایەنگرە بەباوەڕەکانى ئێزیدییەکان لەناوچەى هەکارى – دان .
ئێزیدییەکان باوەڕیان وایە کەشێخ عەدى ، لەناوچەى بیقاع -ى سەر بەلوبنان لەدایک بووەو بە عەدى هەکارى ، ناسراو و بەناوبانگە .
ئێزیدییەکان ساڵانە بەشدارى چوار کەشى ئایینى گەورە دەکەن .. گرنگترین جەژنى ئێزیدییەکان جەژنى جەم ـە کەبەپێى باوەڕى ئێزیدییەکان ، دەست و دیارى ئانزاڵ ـەو حەوت رۆژ دەخایەنێت و هەموو ئێزیدییەک دەبێت بەشدار بێت .. نزرگەى عەدى و حەسەن و نزرگەى کەسایەتییە گرنگەکانى دیکەش لەلالش – دا بەسەر دەکرێتەوەو سەردان دەکرێت . جەژنى جەم دەکەوێتە ” 6- 13 ” مانگى یازدەوەو هاوکاتە لەگەڵ جەژنى زەردەشتى و یاریسانى و عەلەوییەکان کەلەلایەن ئەوانەوە بە ” میهرگان .. میهرەجان ” ناو دەبرێت .. لەهەمان کاتیشدا هاوکاتە لەگەڵ کۆنە جەژنى میتراکان کەپێیان وابووە خواوەندى خۆر” میترا ” کەڵەگاى نێو بەهەشت دەکوژێت و دواتریش لەپارچە کەلاکى دنیا دروست دەکات .
لەکەرنەڤاڵە ئاینییەکانى لالش – یشدا راو و گرتنى گاى بەرەڵا وەک گەمەیەک بەڕێوە دەچێت و پاش گرتنیشى دەکرێتە قوربانى و دواتریش پێش ئەوەى گۆشتەکەى بەسەر ئامادەبووەکاندا بەش بکرێت .
گۆشتەکەى بەدەورى نزرگەى شەمسەدین ـدا دەگێڕدرێت . جێگەى داخە کەهەردەم دەسەڵاتە دژە کوردەکان ، هەوڵى شێواندنى مێژوو و کولتوورى دێرینى ئێزیدییەکانیان داوەو بەئاڕاستەى چەواشەکردنى راستیەکاندا هەنگاویان ناوەو هەر بۆ نموونە بنەچەى ئێزیدییەکانیان بردۆتەوە بۆ ” یەزیدى کوڕى موعاویە ” بەمەبەستى هەڵخەڵەتاندنیان و کەم تا زۆریش لەمەدا سەرکەوتوو بوون ، جا هەر لەوە بیگریت کەبەزۆرە ملێ دشداشەیان پێ لەبەرکردن .. یان لەو ڕووەوە بیگریت کەوایان لێکردن منداڵەکانیان ناو بنێن ” یەزید ” ..
بەڕاستى ئەمە گاڵتەجاڕى و کۆمیدیایە .. کەسانێکى رەسەن و بەکلتوورى وەک ئێزیدى بخەیتە گومانەوەو لەژێر زەبرى گوشار و بەزۆرە ملێ لینگویستیک-ى چڕوپڕى ئێزیدییەکان ، لەبنەوەڕا تێک بشکێنیت و دووچارى گومانیان بکەیت لەپێناسەو مێژوو و حەقیقەتى بوونیان و بەهەموو شێوەیەکیش هەوڵى سڕینەوەى شوناسنامەیان بدەیت .
” کەڵەشێر ” لاى ئێزیدییەکان پیرۆزەو بەشێوەیەکى گشتیش باڵندە جێگەو شوێنێکى تایبەتى هەیە ، هەر بۆیە کۆتەڵى سیمبوڵى ئافەریدەکار لەشێوەى باڵندەدایە .
لە ” ئەشکەوتى شانیدەر – ناوچەى چەمى زاوێ “دا کە 50 کم لەگۆڕستانەکانى لالش ـەوە دوورە ئەرکیۆلۆژیستەکان پاش گەڕان و هەڵکەندنی ئەرکیۆلۆژیانەى ناوچەکە پەڕوباڵێکى زۆرى ” جووت برالە ” یان دۆزییەوەو پێیان وایە کەلەبەڕێوەبردنى کەشە ئاینییەکانى ناوچەکەدا ئەم پەڕو باڵانە بەشێوەیەکى تایبەت و وەک جلێک ئامادەکرابێت و پاشان لەبەرکرابێت و دە هەزار ساڵێک لەمەو پێش لەبۆنە ئاینییەکاندا بەکار هێنرابێت .
دواتریش لەمیزۆپۆتامیادا بەڕاشکاوى ” باڵى باڵندە ” وەک تایبەتمەندییەک لەوێنەکێشان و وێناندنى خواوەندەکاندا جێگەو شوێنێکى دیارى پێدرا .
هەر بۆ نموونە لاى ئاشورییەکان و لەناوچەى موسڵ دا و لەپەیکەرەکانیاندا دەبینرێتەوەو لەزۆر چەشنە ئاینى دیکەشدا بەکارهێنانى پەڕ و باڵى باڵندەو باڵ لەخۆڕواندن بڵاو و باو بووە ” بەڵام لەگەڵ ئەوەشەدا شوبهاندنى ئافەریدەکار بە باڵندە تەنیا لاى ئێزیدییەکان بەو زەقییە دەبنرێتەوە “. نزیک چەمى زاوێ جێگەو شوێنى تایبەت بەسەربڕینى قوربانییەکان لەکەشە ئاینییەکاندا دۆزرایەوەو بەو پێیەش ئەو ڕاستییە وەدەرکەوت کەئێزیدییەت ئایینێکى بەڕەگ و ڕیشەو مێژوویى ناوچەکە بووە .
کۆتەڵى باڵندە لاى ئێزیدییەکان تاووس بووە .. شایانى باسیشە کەلە کوردستاندا بەتایبەتى و لەئاسیا- شدا بەگشتى تاووس نییە و لەنێوەندى سروشتیدا وەچنگ ناکەوێت .
هەربۆیە بەو پێیەش کەپەڕوباڵە دۆزراوەکانى نزیک چەمى زاوێ پەڕوباڵى جووت برالە بوو .. ڕەنگە کۆتەڵى تاووس-ى ئێزیدییەکانیش بەهەڵە بەتاووس ناسرابێت . بۆ سەلماندنى ئەم راستییەش پێویستە ئاماژە بەوە بدەین کەوشەى ” ناوس – نوح ” بەهەڵە لاى ئێزیدییەکان بۆتە تاووس .. تا ئێستاش یاریسانییەکان و عەلەوییەکان وشەى ” ناوس” بەکاردەهێنن.
ئێزیدییەکان لەگەڵ هەڵاتنى یەکەم تیشکى خۆردا سێ جار دەنوشتێنەوە و ئەو گەڵایانەش کەلەگەڵ یەکەم تیشکى خۆردا بەردەبنەوە ، وەک شتێکى پیرۆز ماچ دەکرێت و پاشان هەڵدەگیرێت .
جێگەى سەرنجە کەلاى ئێزیدییەکان و یاریسانییەکان هەمان تێڕوانین و پەیڕەوى ” رەبەنە زەردەشتییەکان ” دەرحەق بەمافى فێربوون و فێرخوازى دووبارە دەبێتەوە ، هەروەک چۆن رەبەنە زەردەشتییەکان تەنیا رێگەیان بەچینە ئەڕستۆکراتەکان دەدا کەبخوێنن و فێربن و چینە هەژار و نەدارەکانیان لەمە بێبەش کردبوو ، تەنانەت قەدەغەش کرابوو .. بەهەمان شێوەش هەمان گرفت لاى ئێزیدییەکان دەبینرێتەوە . گەرچى لەمڕۆدا فێربوون و خوێندن قەدەغە نییە ، بەڵام هێشتاکە ئێزیدییەکان زۆر تامەزرۆى خوێندن نین .
ئێزیدییە دەوڵەمەندەکان لەمڕۆدا جل و بەرگى عەرەب لەبەر دەکەن و بەعەرەبى و کوردى دەدوێن و ناوەکانیشیان بەشێوەیەکى گشتى عەرەبییە ، بەڵام ئێزیدییە هەژارەکان جل و بەرگى کوردانە لەبەر دەکەن و تەنیا بەکوردی دەدوێن .
کاتێک ” سەلاحەددینى ئەیوبى ” ئەنتاکیاى داگیرکرد ، زۆربەى خەڵکەکەى تا زنجیرە چیاکانى ئامانۆس- یش ئێزیدى بوون و لەو سەردەمەدا ئێزیدییەکان توانییان کوردە موسڵمان و مەسیحییەکان بکەنەوە بەئێزیدى و پاشان بەسەر زۆر ناوچەى وەک ورمێ و سیواس و کەرکوک – دا بڵاوبوونەوەو لەچەرخى” 13-14″ دا توانیان هێزێکى سیاسى و میلیتارى پێکەوە بنێن و ماوەیەک ناوچەى جزیرە حوکم بکەن و شایانى باسیشە کەلەو دەمەدا میرى ناوچەى ” شام ” ئێزیدى بووە .
لەساڵى 1297- دا ” زەینەددین یوسف ” کەواعیزێکى ئێزیدى بووە ، توانیویەتى زۆر کۆمەڵەى سەر بەئێزیدییان لەشام و قاهیرەدا دابمەزرێنێت .. ناوبراو لە قاهیرەدا کۆچى دوایى کردووەو هێشتاکە گۆڕەکەى لەوێدایە .
” شەهابەددین فەیزوڵڵا ئەلعومەرى ” ى ئەنسکلۆپیدیانووسى موسڵمان لەساڵى 1338دا ” دنبلى و عەلەوى- یەکانى بەئێزیدى لەقەڵەم داوەو دواتریش شەرەفخانى بتلیسى لە ” شەرەفنامە ” دا لەساڵى 1597دا ئاماژەى بۆ ئەوە کردووە ، کەزۆربەى عەشیرەت و بنەماڵەکانى کورد لەڕابردوودا ئێزیدى بوون .
شایانى باسیشە کەعوسمانییەکان هەموو جۆرە رێگەو رێچکەیەکیان دژ بەئێزیدییەکان تاقى کردۆتەوەو لەژێر زەبر و زۆر و گوشاریشدا زۆر ئێزیدییان کردۆتە موسڵمان .. بەتایبەت ئەو قوتابییە ئێزیدییانەى کەلەقوتابخانە عەسکەرییەکانى عوسمانییەکاندا وەردەگیران .. بەڵام ئەو ئێزیدیانەى کەلەقەدپاڵى چیا سەخت و دژوارەکاندا دەژیان ، لەپاراستنى ئاینەکەیاندا سەرکەوتووبوون .
عوسمانییەکان پاش ئەوەى لەڕێگەى دیپلۆماسییەت و پلانى تاکتیکاوییەوە نەیانتوانى ئێزیدییەکان بکەنە موسڵمان ، کەوتنە کوشتن و لەناوبردنیان .
لەساڵى 1859- دا و بەپێى بڕیارێکى عوسمانییەکان عیچ ئێزیدییەک بۆى نەبوو ببێتە خاوەنى زەوى ، هەربۆیە زۆر لەشێخە ئێزیدییە خاوەن زەوى و زارەکان بەناچارى و بۆ پاراستنى موڵک و ماڵیان بوونەتە موسڵمان .. یەکێک لەوانە بنەماڵەى خانەدانى شارى ” کلیس ” ى کوردستانى تورکیا بوون .. بنەماڵەیەکى دیکەش ” بنەماڵەى ماندەکان ” بووە ، کەدیارە باکگراوندێکى مێژوویى گرنگى هەبوو لەناوچەکەداو دواتریش بەناچارى بوونە عەرەب و بە ” ئەلشیوخ ” ناسراون و لەکەنارى دەریاى ناوەڕاستى نزیک سوریا و تورکیاو لەناوچەى ” عەفرین – ریحانلى ” دا نیشتەجێن و زۆر بەنهێنى و بەدزییەوە دان بەوەدا دەنێن کەکوردن و ئێزیدن.
لەساڵى 1858 دا دوو سەد هەزار ئێزیدى لەقەدپاڵى چیاکانى ئەمانۆس-ى نزیک ئەنتاکیا – دا دەژیانو لەساڵى 1938دا ، ئەو ژمارەیە بێ ئەوەى زیاد بکات کەمى کردووەو بۆتە شەست هەزار کەسێک .
سەدەها ساڵ ئێزیدییەکان شارى کلیس و ئەو ناوچەیەى کەدەکەوێتە نێوان ” حەڵەب و عەنتاب ” یان حوکم کردووەو کلیس- یش پایتەخت و شەرەفخانى بتلیسى گوتەنى : ( کلیس قەڵاى ئێزیدییەکان بووە ).
لەمڕۆشدا فشارێکى زۆر و بەبەرنامە دژ بەئێزیدییەکان بەڕێوەدەبرێت و نەک تەنیا هەوڵى زۆرە ملێیى دژ بە باوەڕە ئایینییەکانیان دەدرێت ، بەڵکو بوونى نەتەوەیى و شوناسنامەى کوردانەشیان لەژێر مەترسیدایە .
ئێزیدییەکان لەناوچەى پیرۆزى لالش-ى کوردستانى عێراق و خۆرهەڵاتى باکوورى موسڵ ” شەنگار و دهۆک ” و سوریا و جەزیرەو حەلەب و عەفریندا دەژین .. ئێزیدییەکان لەناوچەکانى قەفقاسیاشدا هەن و چواریەکى کوردانى ترن و لەئەرمەنستان- یشدا ئێزیدییەکان ژمارەیان لەکوردە غەیرە ئێزیدییەکان زیاترە .
جینۆسایدە بەردەوامەکانى دەسەڵاتدارانى تورک دەرحەق بەئێزیدییەکان بووە مایەى کەمبوونەوەى رێژەو ژمارەى ئێزیدییەکانى ناوچەکەو لەساڵى 1977یشدا ، بۆ جارێکى دیکە تورکیا کەوتە وێزەى ئێزیدییەکان و هەر ئەم شاڵاوە دڕندانەیەى تورکیاش بوو ، کەبووە مایەى کۆچکردنى ژمارەیەکى زۆرى ئێزیدییەکان .
هەر بۆ نموونە تەنها لەئەڵمانیادا هەشت هەزار ئێزیدى هەیەو لەتورکیادا سەدوپەنجا هەزارێک ئێزیدى هەیە کەبەنهێنى و لەژێرەوە ئێزیدین و ناهێڵن موسڵمانەکان پێیان بزانن و بەو چەشنە ماهیەت و بوونى نەتەوەیى و ئایینییان لەدوو توێى پەنهانى و بێدەنگیدا دەپارێزن .
ئێزیدییەکانى دیکەى تورکیاش لە ” ئەنتاکیا و عەنتاب و ئورفاو ماردین و سیرت ” دا دەژین .. بەشێکى کەمى ئێزیدییەکانیش لەناوچەى ئەزەربایجان و لەنێوان ” قوچان و دوگاهى ” دا دەژین .
ژێدەر :
KurtlerMehrdad.R.IzadiDoz Yaynlaristanbul2004
تەنها بەکلیکێک لەسەر شێیر ، ئەم بابەتە بنێرە بۆ هاوڕێکانت لە فەیسبوک و تویتەر
