ئەبوبەکر جاف : نیتچە ، ڕەخنە لە تیۆلۆژیای ئەقڵ و پرۆژەی ڕەخنەیی كانت .
نیتچە : گەورەترین بتی فەلسەفە ئەقڵە .
دیكارت و كانت و هیگڵ ، پەیامبەرو موژدەهێنەرانی مۆدێرنەو ئەقڵ بوون ، واتە دامەزرێنەرانی مۆدێرنەی ڕۆژئاوابوون . ئەم دامەزرێنەرانی جۆرێكی دیكەی تیۆلۆژیاو سەنەمییەتی ئەقڵ بوون تا ئەو شوێنەی تەواوی ئەو دەسەڵات و توانایانەی لای خوداوەندێكی ئاسماننشین بوون لێیان سەندەوە بەخشییان بە ئەقڵ . واتە ڕاستە دابڕانێك لە ئاسمانەوە بۆ زەوی بوونی هەیە ، بەڵام ئەم ئەقڵ و ئەقڵانییەتەش ڕووی ئەو دیوی گوتاری میتافیزیكی ڕۆژئاواو لۆگۆسێنتیریزمن . ئەمانە خودایەكیان لە مێژوو بزاویی مێژوو سەندەوەو بەو ڕەهاییبوونەیەوە خودایەكیان دانا بە ناوی ئەقڵەوە . بەم مانایە گوتاری ئەقڵ و ئەقڵانییەت لە ناو چركەساتی مۆدێرنێتیدا ئیدامەدانە بە تیۆلۆژیاو میتافیزیكیای ئەقڵ و كاری ئەقڵ و ئومێدو هیوا بە ئەقڵ . تا ئەو شوێنەی ئەمانەش سروشتئكی لاهوتییان دا بە ئەقڵ و خستییانە ناو قودسییەتێكەوە كە تەواو تەماهی دەبێت لە گەڵ گوتاری كرستیانیزم و مەسیحیەتدا . ئەگەڕ پۆستمۆدێرنە وەك دۆخێكی ئاگایی و وشیاری ڕەخنەیی وەرگرین بەرانبەر بە مۆدێرنیتێ، ئەوا تێدەگەین بەو شێوەی كە ژان فرانسوا لیوتار دەڵێت : پۆستمۆدێرنە قۆناغ و كولتورێك نییە جیاوازو دابڕاو لە مۆدێرنە ، بەڵكو ڕەخنەی خودیی مۆدێرنەیە لە حیكایەتی گەورەی مۆدێرنەو تیۆلۆژیای مۆدێرنە لەو بەڵێن و موژدانەی بە ناوی ئازادی و یەكسانی و پێشكەوتنەوە خستیانە شوێن ئەو فەراغ و بۆشاییەی لە ئەنجامی وەلاوەخستن و پەراوێزخستن و مەرگێ خوداوەندێك هاتە ئاراوە .
پپستمۆدێرنە قوناغ و ستایلێكی نوێی ژیان و فەرهەنگ و كولتورێك نییە تەواو جیاواز بێت لە قۆناغی پێش خۆی . پۆستمۆدێرنە دۆخێكی ڕەخنەیی و برینداركردنی ئەو پەیامە میتافیزیكییەیە كە ئەقڵ و ئەقڵانییەت بە ئینسانی دابوو . ئا لێرەوە ڕەخنەی نیتچەیی وەك چركەساتێكی گرنگ و گەورەو یەكلاكەرەوەی ئەم دۆخە ڕەخنەییەی پۆستمۆدێرنە دەردەكەوێت . دیاریكردنی چەمكی ڕەخنەیی نیتچە هاوشانە لەگەڵ ئەو چركەساتە وشیارییە ڕەخنەییەی كە بەرانبەر مۆدێرنیتێ و موژدەو پەیامەكەی . پۆستمۆدێرنەو فكرو فەلسەفەی تا ئەو پنتە قەرزارباری نیتچەن كە ئەگەڕ نیتچەیەك نەبایە مومكین نەبوو برینێكی گەورە تا ئاستی نەزیف و خوێن بەربوون لە جەستەێ مۆدێرنەدا دروست ببێت .
ڕەخنەی نیتچە دەربازبوون بوو لە گوتاری میتافیزیكیای ڕۆژئاوا. چركەساتی نیتچەیی جۆرێكە لە ئاوڕدانەوەو وەرچەرخانێكی نەوعیی لە مێژووی فكرو كولتوری ڕۆژئاوادا . گەورەیی ڕەخنەی نیتچە لەو ڕادیكاڵیبوون وهەڵگەڕانەوەدا دەردەكەوێت كە بەرهەمی كەڵەكەبوون و بەردەوامی فكرو گوتاری فەلسەفیی ڕۆژئاوا نەبوو . دەتوانرێت لە ئەفلاتونەوە تا هێگڵ سیستەم و هارمۆنێتی گوتاریی و چەمكی ببینی كە ئەگەرچی لە چركەساتی دیكاریەوە جیاوز دەردەكەوێت ، بەڵام درێژبوونەوەی یەك گوتاری یەك جەوهەری فۆرم جیاوازە .
تەنیاو تەنیا نیتچە غەریب و نامۆو هەڵاوئردەو نەشازە بەم نەریت و گوتارە.نیتچە تا ئەو شوێنە جیاوازە كە گومان و دڕدۆنگی لەسەر متمانەی ئێمەو ئەقڵ دروستكرد.واتە ئەو وەهمەی دەرخست كە وەك پەیامێكی میتافیزیكیی و تیۆلۆژی درابوو بە ئەقڵ و دروشم و پەیام و بەڵێنەكانی .
نیتچە وەك دولوز دەڵێت : پێش هەر شیئك شێوازی پرسیاركردنەكی گۆڕیی لە پرسیاركردن لە ماهییەتی شتێكەوە بۆ پرسیاری كێ ئەم پرسیارە دەكات.واتە پرسیار لە ماهییەت شتێ میتافیزیككیی و تەنانەت سەر بە میراتی كریستیانیزمە.نیتچە پەیبردن و ڕوئیای بۆ مانا و مانابەرهەمهێنان گۆڕی . بۆ نیتچە ئەقڵ فریودەرێكی گەورەو ترسناكە ، تا ێەندازەیەك فریودەرە كە دەتوانێت فێڵەكانی خۆیشی بشارێتەوە بە شێوەی حەقیقەت پێمان ببەخشێت .، فریودەرە لەشاردنەوەی حوكمە پێشوەختەكان و بیروباوەڕو دۆگمگەلێك كە ئەم ئەقڵەیان پئكهێناوە .
باوەڕی ئەقڵ بە جەوهەرو ماهییەت و ئامانجێك ، باوەڕیی بە هۆو هۆكار و باوەڕی بە موعجیزەخولقاندن . ئەقڵ گەورەترین سەنەم و بتی فەلسەفەیە بەو شێوەیەی كە خۆی دەردەخات و خۆی دەنوێنیت كە گەورەترین قودرەت و دەسەڵاتی كەشفكردنی حەقیقەت و بوونە .
ئەقڵ پرەنسیپ و بنەماكانی خۆی لە شێوەی كۆمەڵێك حەقیقەتی هەڵگوازراوو بەدەستهاتوو لە سروشتی بوون دەردەخات ، بە ڕادەو ئەندازەیەك كە وێكهاتوو هاوشێوەو تەواو هەماهەنگە لە گەڵ واقعییەتی شتەكان و دەركەوتنیان و دەركەوتەكانیان . هەندێك پێیان وایە جەوهەری دونیایە ، هەندێكی دیكە بە هۆكاری یەكەم و بە جوڵێنەری یەكەمی دونیاو مێژووی دادەنێن . بە شێوەیەك ئەقڵ لە ژیان جیاكرایەوە كە جیاواز بێت لە ژیان و مەهانەتێكی باڵای وەهایە دەكەوێتە دەرەەەی ئەزموون و ئەزموونكردن ، دەكەوێتە پئش ئەزموونەكانەوە تاو ئەو ئەندازەی ئەزموون و ئیدراككردنەكان بە پێودانگی ئەقڵ دروستیی و نادروستییان دەپێورێت . هەندێك پێیان وایە دەركەوتن و مانێڤستبوونەكان و دەركەوتەو دەركەوتنەكان هیچ نین جگە لە مانێڤستبوونێ تواناو تەحقیقبوونی ئەقڵ و ئامانجەكانی . بەمشێوەیە سروشت و دەسەڵات و ماهییەی و جەوهەرێكی ئیلاهییام بەخشی بە ئەقڵ تا بوو بە مەترسیی و ترسناكی بۆ سەر بوون و ژیان ئەمەش لەپاش ئەوەی بوو بەدەزگایەك بۆ بەرهەمهێنانی حەقیقەت و گوتاڕێك بۆ بوون و بۆ سەنتەربوونی من و حوزوری مانا.
ئا لێرەوە هەوڵی نیتچە گرنگی خۆی وەردەگرێت لە ڕووتوقوتكردنەوەی ئەقڵ و پەردەهەڵماڵین لەسەر ۆەو ماسك و وەهمانەێ سروشتی ئەم ئەقڵ و ئەقڵانێتە پێك دێنێت ، ڕەخنە لە میكانیزمەكانی پۆشین و داپۆشین و شاردنەوەو بە نهێنیكردن و بە موقەدەسكردن و دورخستنەوەو گەمارۆدان . هەوڵی نیتچە لە پێناو هەڵوەشاندنەوەو سەرلەنوێ بە ئیشكالكردن و دیاریكردنی بوارو هەلومەرجی كاركردنی و داڕشتنەوەی چەمكەكانیی و هەوڵدان بۆ سەرلەنوێ تێگەیشتن لە ئەقڵ و ڕۆڵێ لە ڕێكخستنی ژیان بەو مانایەی تەماهی بێت لە گەڵی ، هەوڵی خۆ سەپاندن و فراوانكردنی دەسەڵات و جەبەروتەكانی . تێگەیشتن لە مەغزاو ئامانجی ڕەخنەی نیتچە لە مۆدێرنە ، بە ناچاریی و پێویستی پەیوەندی بە ڕۆڵی ئەقڵەوە هەیە لەم پرۆژەیەدا . ڕەخنەی نیتچە لە ئەقڵ بە مانای دوژمنایەتی ڕەهای نایەت بەرانبەر بە ئەقڵ ، بەڵكو دەبێت وا لێی تێبگەین كە ڕەخنەو هێرشكردن و هێرشبردنە بۆ سەر شێوای بەكارخستن و بەكارهێنانی لە فەلسەفەدا بەو شێوەیەی نەیتوانیوە قودرەت و تواناو دەسەڵاتەكان و ئیمانیاتە ڕاستەقینەكانی خۆی بناسێت و بەلاڕێدابراو گومڕاكرا ، لە دەرەوەی توانایی و سەلاحێتی خۆیەوە بەكارهێنرا بە بێ ڕەچاوكردنی سنوورەكانی ئەم تواناو لێهاتووییەی .
بەمشێوەیە شێوەیە ڕەخنەی نیتچە لە ئەقڵ و ئەقڵ لە ناو پرۆژەی مۆدێرنەدا هۆكارێكی سەرەكیی و پلە ئیمتیازە بۆ دەركەوتنی دۆخی پۆستمۆدێرنە . دەركەوتنی شێوازێكی نوێی ڕەخنەو ڕەخنەگرتن كە تەنیا بەند نەبوو لە پرسەكژاسیكییەكانی فەلسەفە لە شێوەی مەعریفە ، بوون ، و بەهاو میتافیزیكیا ، بەڵكو فراوانبوو بۆ كۆمەڵێك كایەی نوێ و فراوانی وەك : ( ئەدەب ، زمان ، دەسەڵات ، سێكس ، خەیاڵ ،…) تەواوی ئەم كایە پەراوێزو بچوكانەش دەگەڕایەوە سەر ژینیالۆژیای نیتچە . گرنگی نیتچە لەوێدایە كە ڕەخنەگرتنی لە ئەقڵی ڕۆژئاوا و پرۆژەی ڕۆشنگەری بەو پێیەی كە ڕۆشنگەری گوزارشتە لە قۆناغی پێگەیشتنی مۆدێرنە ، ئەمەش ئەو چركەساتەیە كە ڕوخنەو ڕەخنەگرتن ناچارییەو هەلومەرجی ئەوە دیاریدەكات كە دەبێت ئەقڵ چی بزانێت و دەتوسنێت چی بكات و دەتوانرێت چاوەڕوانی چی لێبكرێت .
میتۆدی ڕەخنە لای كانت پڕە لە بۆشایی و درزو كەلێن بەو شێەەی كە ڕەخنەیەكی نوقسان و پڕ كەم و كورتییە ، ڕەخنەیەكە لەسەر بنەمای تیولۆژیی و میتافیزیكی بیناكراوە ، لە كۆتاییدا نیتچە سەرسوڕمانی خۆی دەردەخات كە ، چۆن ئەقڵ دەتوانێت و دەكرێت ڕەخنەگر بێت و لەهەمان كاتیشدا بابەتێك بێت بپ ڕەخنەلێگرتن چۆن دەكرێت بكرێن بە دوو بەشەوە یەكێكیان رەخنەگرو ئەویدیكە ڕەخنەلێگیراو . مومكین نییە ئامرازێك ئامادەگیی خۆی هەبێت بۆ ڕەخنەلەخۆگرتن ، وەك چۆن ئەقڵ ناتوانێت سنورێك بە دەستی خۆی دابنێت . لە توانای ئەقڵدا نییە ڕەخنە لەسەرخۆی پراتیك بكات .
بۆ ئەوەی ڕەخنە لە ئەوڵ بگیرێت پێویستە بوونێكی سەرترو بالاتر بوونی هەبێت ، بوونێك كە مەعریفەیەكی موتڵەقی هەبێت ، واتە بوونی شتێك لە خۆیدا لە دەرەوەی هەموو جۆرەكانی تێبینیكردن . بەمشێوەیە هەموو ڕەخنەیەك لە فاكیوڵتێ مەعریفە خاڵیی و بۆشە لە هەموو مانایەك . ڕەخنە لەسەر شێوازی كانت زۆر بەهەند وەرگیراو نابێت بە تایبەت لەوكاتەی ئەقڵ دەبێت بە قازی و دادوەر و لە هەمان كاتیشدا تاوانبار.
كانت شتێكی نوێ ناڵێت چوون هەردوو پێی لەسەر زەمینی بە مەعریفەی حەقیقەت و مۆراڵی حەقیقەت هەیە . كانت لەو بڕوایەدابوو كە ، ڕەخنە هێزێكە كە دەتوانێت لەتەواوی بوارو كایەكانی مەعریفە بكۆڵێتەوە . كانت بۆ نیتچە یەكێكە لە فەیلەسوفەكانی تیۆلۆژیاو لاهوت ، دەمامكدار بە ماسك ، تەنانەت خولقێنەرو دروستكەری دەمامكەكانن ، ئەوان شتەكان و هەبووەكان دادەپۆشن ، بەڵام بلیمەتی كانت بۆ نیتچە لەو كاتەی ( ڕەخنەی ئەقڵی پەتی ) نوسی هەوڵدانی بوو بۆ پراتیككردنی ڕەخنە لەناو ئەقڵدا بە پشتبەستنی بە هێزی ئەقڵ خۆی نەك دەسەاڵت و هێزێك لەدەرەوەی خۆی كە هێزو تواناو شەرعییەتی لێوەرگرێت . لە شێوەی سۆزو یادەوەری ، یان هەوڵدانی بۆ گەڕان بۆ ئەو هەڵانەی كە سەرچاوەكەیان ئەقڵە ، بەڵام هەر ئەمەش پارادۆكس و دژایەتی و شكستەكەیەتی بەو واتایەی ئامرازێك چۆن دەتوانێت هەڵەكانی خۆی دیاری بگات كە ، دەرئەنجامی خۆیین . وەك چۆن گواستنەوەی كانت لە ڕوخنەی ئەقڵی ۆەتییەوە بۆ ڕەخنەی ئەقڵی پراتیكی هیچ ۆاساوێكی نەبوو . تەنیا هەوڵ و ئارەزوی خۆی بوو . . دواتر نیتچە ئەو یەكلاكردنەەەو ساغكردنەوە ڕەتدەكاتەوە كە كانت لە نێوان ئەقڵ و مۆراڵدا ئەنجامی دابوون . ئەقڵی پراتیكی هیچ نییە جگە لە داڕشتنەوەیەك كە كانت خۆی دایهێنابوو لە پێناو پێویستییەكی سایكۆلۆژی تا مرۆڤ بتوانێت بە پێی دڵی ڕەفتار بكات . ، وە باوەڕ بە خۆی بهێنێت كە بە پێی لۆژیكی ئەقڵ ڕەفتار دەكات پاشان پاساو هێنانەوەو شەرعییەتدان بە دەزگا نا ئەقڵانییەكان .
تەنها بەکلیکێک لەسەر شێیر ، ئەم بابەتە بنێرە بۆ هاوڕێکانت لە فەیسبوک و تویتەر
