نەوزادی موهەندیس : ئەرێ‌ جەنگی جیهانی چوارەم دەستیپێكردوە ؟

نەوزادی موهەندیس

کلیک بکەرە سەر وێنەی نوسەر دەگەیت بە ئەرشیڤەکەی

ئەرک نەبێت، کلیک بکەرە سەر سمبولی فەیسبووک، ئەم بابەتە بنێرە سەر بەشەکەت

ئاشكرایە ئەم گۆی زەویە كە مێژووی دروستبوونی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 54ر4 ملیار ساڵ و مێژووی دروستبوونی مرۆڤیش لەسەری دەگەڕێتەوە بۆ مێژووی دروستكردنی ئادەم كە دەخەمڵێنرێت بە زیاتر لە 10-40 هەزار ساڵ .. ئیدی مرۆڤ كەوتۆتە ململانێ‌ لەلایەك لەگەڵ خۆیدا و لەلایەكی تریشەوە لەگەڵ سروشت و دەوروبەر لە گیانداران و ڕووەك و بەم هەموو ململانێیەشی چەندین كارەساتی گەورە و شەڕوشۆڕ و قاتوقڕی و گۆڕانكاری گەورەی لێكەتۆتەوە.
* ئەو جەنگە گەورانەی كە مرۆڤ هەڵیساندون و بونەتە كارەساتێكی دڵتەزێن و مێژووی مرۆڤایەتیان ڕەش و خوێناوی كردوە لە سەردەمی نوێماندا كە ناسراون بە جەنگە گەورە جیهانیەكان ، بریتین لە جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم و هەندێك كەسیش پێیان وایە كە جەنگی ساردیش بریتی بوە لە جەنگی سێیەمی جیهانی و كە ئەم سێ‌ جەنگەش هەرسێكیان لەسەدەی بیستدا ڕوویانداوە . گەلێك كەسی تریش پێیان وایە كە لەئێستادا و لە هەزارەی سێیەمدا و لەسەدەی بیست و یەكەمدا جەنگی جیهانی چوارەمیش سەریهەڵداوە و تا ئێستاش بەردەوامە و كۆتاییەكەشی نازانرێت.
* ئەوەی ئاشكرایە كە جەنگی جیهانی یەكەم لە 28/7/1914 تا 11/11/1918 ی خایاندوە كەدەكاتە 4 ساڵ و 3 مانگ و7ڕۆژ ، ئەم جەنگە دونیای ئەو كاتەی كردە دووبەشەوە لەنێوان هێزەكانی وڵاتانی هاوپەیمان بەڕابەرایەتی بەریتانیا و فەڕەنسا و ئیمپراتۆریەتی ڕوسیا.وڵاتانی ناوەندیش بەڕابەرایەتی ئەڵمانیا و ئیمپراتۆریەتی نەمسا و عوسمانی و شانشینی بولگاریا . چەندین وڵاتی تریش هەریەكەیان خۆیان خستە سەنگەر و بەرەیەكی جەنگەكەوەو بەمەش هەموو دونیای گرتەوە . و ئەم جەنگەش جوگرافیاكەی بریتی بوە لە ئەوروپا هەربۆیە زۆر جار بە جەنگی ئەوروپیەكانیش ناودەبرێت و هۆكارەكەشی لە تیرۆركردنی وەلی عەهدی ئیمپراتۆریەتی نەمساوە لەلایەن صربیاوە سەریهەڵداو بوە هۆكاری كوژرانی 17 ملیۆن سەرباز و مەدەنی و 6 ملیۆن ونبوو و20 ملیۆن برینداریش . و ئەنجام بەسەركەوتنی وڵاتانی هاوپەیمانان كۆتایی هات .
زاراوەی جەنگی یەكەمی جیهانیش بۆ یەكەم جار لەلایەن فەیلەسوفی ئەڵمانی ( ئەرنست هیگڵ ) وە داهێنرا لە 9/1914 . ئەنجامی جەنگەكەش هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی ڕوسیا ونەمسا و عوسمانی و دروستبوونی كۆمەڵەی گەلان و دامەزراندنی چەندین دەوڵەتی سەربەخۆی تربوو .
* جەنگی جیهانی دووەمیش لە 1/9/1939 دەستیپێكرد و لە 2/9/1945دا كۆتایهات ، واتە 6 ساڵ و 1 ڕۆژی تەواوی خایاند . جارێكی تریش هەموو دونیا دابەشبونە سەر دووبەرەی جیاواز و هەر 7 كیشوەرەكەی زەوی گرتەوە ، ئەنجامیش بەسەركەوتنی وڵاتانی هاوپەیمانان كۆتایی هات بەڕابەرایەتی ئەمریكا و بەریتانیا و فەڕەنسا و یەكێتی سۆڤیەت و چین و 18 وڵاتی تر . بەسەر بەرەی وڵاتانی میحوەردا بەڕابەرایەتی ئەڵمانیای هیتلەر و ئیتالیای مۆسۆلینی و ئیمپراتۆریەتی یابان و شانشینی مەجەڕ و بولگاریا و 8 وڵاتی تر . زیانەكانی ئەم جەنگە زۆر گەورەتر بوون لە جەنگی جیهانی یەكەم و بە خوێناویترین جەنگی جیهانی دادەنرێت و زیانەكان بریتی بوون لە كوژرانی73 ملیۆن كەس ، 24 ملیۆن كەسی سەربازی و 49 ملیۆن كەسی مەدەنی كە ئەو كاتە یەكسان بوە بە 5 ر2% كۆی ژمارەی دانیشتوانی زەوی .
ئەم جەنگەش بوە هۆی نەمانی هیتلەر و دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتوەكان و دەركەوتنی ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەتی جاران وەك دوو زلهێزی دونیا و سەرەتای جەنگی ساردیش بوو .
* جەنگی سارد یان ( جەنگی جیهانی سێیەم ) : هەندێك لێكۆڵەر و مێژوونوس جەنگی ساردی نێوان بلۆكی سەرمایەداری بەڕابەرایەتی ئەمریكا و بلۆكی سۆسیالیستی بەڕابەرایەتی یەكێتی سۆڤیەتی جاران دادەنێن بە جەنگی جیهانی سێیەم ، هەرچەندە جەنگێكی گەرم و گوڕ و ڕاستەوخۆ لەنێوان ئەو دوو زلهێزەدا ڕووینەداوە ، بەڵام لەئەنجامی دابەشبونی جیهان بەسەر دوو دنیای ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا ، دووبەرەی جەنگ دروستببون و هەریەكەشیان هاوپەیمانێتیەكی سەربازی كۆیدەكردنەوە ، لەڕۆژئاوا هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی و لەڕۆژهەڵاتیش هاوپەیمانی وارسۆ ڕابەرایەتی هەردوو بەرەی جەنگەكەیان دەكرد .
ئەم جەنگە لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە دەستیپێكردوە لەناوەڕاستی ساڵی 1947 وە تا هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت و بلۆكی سۆسیالیستی لە ساڵی 1991دا كۆتایی هاتوە ، لە ماوەی ئەم 44 ساڵەدا چەندین جەگی گەرم و درێژخایەن و قەیرانی سەربازی ڕوویانداوە لەنێوان ئەم دوو زلهێزەدا وەك ، گەمارۆی بەڕلین لە 1948-1949 و جەنگی كۆریا لە 1950-1953 وقەیرانی بەڕلین لە 1961دا و جەنگی ڤێتنام لە 1956-1975 و هێرشی سۆڤیت بۆ سەر ئەفغانستان لە 1979-1989و قەیرانی ڕۆكیتەكانی كوبا لە 1962 و جەنگی عێراق – ئێرانی لە 1980-1988 و … هتد .
زیانەكانی ئەم جەنگەش بە ملیۆنان كەس بونەتە قوربانی و بە ملیارات دۆلار دەخەمڵێنرێت و ئەنجامەكەش بە سەركەوتنی ئەمریكا و ڕۆژئاوا هات بەسەر بلۆكی ڕۆژهەڵات و هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤیەت كۆتایی هات . و چەندین وڵاتی سەربەخۆ دامەزران و سیستەمێكی نوێی جیهانی هاتە كایەوە بە ڕابەرایەتی تاكە جەمسەر و بەهێزی هەموو دونیا كە ئەمریكابوو.
* جەنگی جیهانی چوارەم : لەسەرەتای هەزارەی سێیەمی مێژوو و كە دەستپێكی سەدەی بیست و یەكەمیشەوە و بەدیاریكراویش لە 11/9/2001وە دەستیپێكردوە و تا ئێستاش بەردەوامە و كۆتاییەكەشی نادیارە.
* ئەم جەنگە دونیای كردۆتە دووبەرەوە :
1 – بەرەی تیرۆر و تیرۆریستان : بەڕابەرایەتی ڕێكخراوی ئەلقاعیدەی ئوسامە بن لادن و هەموو ڕێكخراوە جیهادیە سەلەفیە توندڕەوە ئیسلامیەكان و وڵاتانی دیكتاتۆر و كۆنەپارێز و لە ئێستاشدا ڕێكخراوی داعش لەڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات.
2 – بەرەی دژە تیرۆر : بەڕابەرایەتی ئەمریكا و وڵاتانی ڕۆژئاواو ڕۆژهەڵات .
* ناوچەی جەنگەكە : سەرتاسەری جیهان و هەموو كۆمەڵگا و وڵاتانی دونیا بەگەورەو وبچوكەوە .
* گەر جەنگی سارد ( جەنگی سێیەم ) بریتی بوبێت لە جەنگێك دژ بە كۆمۆنیزمی جیهانی و یەكێتی سۆڤیەت و بلۆكی سۆسیالیستی ، لەلایەن ئەمریكا و ڕژئاواو و وڵاتانی ئیسلامی بەهاوكاری و پشتیوانی ڕەوتە توندڕەوە جیهادیە ئیسلامیەكانی تاڵیبان و ئەلقاعیدەو … هتد . ئەوا جەنگی چوارەمی جیهانی بریتیە لە جەنگێك دژی ئیسلام و ئیسلامیەكان.ئەو ئیسلامەی كە تادوێنێ‌ هاوكار و پشتیوانی ئەمریكایان دەكرد دژی كۆمۆنیزمی جیهانی ، ئێستا بونەتە دوژمنی سەرسەختی ئەمریكا و ڕۆژئاوا . و یەكەم گورزی گورچكبڕیان لە دڵی ئەمریكا دا لە 11/9/2001 بەخاپووركردنی هەردوو بورجی بازرگانی نێودەوڵەتی لە نیویۆركدا .
* ئەم جەنگە لە ساڵی 2001دا دەستیپێكرد بەڕووخاندنی دەوڵەتی تاڵیبان لە ئەفغانستان و بەعسی صدامی لە عێراق و دواتر بەرەی تیرۆریستانیش خۆیان ڕێكخستەوە و چەندین گروپی توندڕە و تیرۆریستیان پێك هێنا و كەوتنە چالاكی لەسەرتاسەری جیهاندا و بەتایبەتیش لەدوای بەهاری عەرەبیەوە لەساڵی 2011وە و لە ئێستاشدا داعش بۆتە میراتگری هەموو ئەو ڕێكخراوانە و بۆتە هەڕەشەیەكی گەورە بۆسەر ئاشتی و ئارامی هەموو دونیا .
* لە ئەمریكا و لەسەردەمی دەسەڵاتی كۆماریەكانداو بەتایبەتیش( هەڵۆكان ) بیروڕایەك هاتە ئاراوە لەو سەردەمەدا لەدوای جەنگی دووەمی كەنداوەوە لە 2003دا كە بریتی بوو لە تێوری ( ڕووبەڕووبونەوەی شارستانێتیەكان ) و جەنگی ئەمریكا دژ بە تیرۆریان دانا بەشەڕی یەهودی و مەسیحیەت دژ بە ئیسلام . كە ئەم ڕەوتە لەلایەن ( بێرنارد لۆیس و صامۆئیل هانتینگتۆن ) ڕابەرایەتی دەكرا . ڕێبەرانی ڕەوتی موحافیزەكارانی نوێش لە ئەمریكا ، لەوانە ( جەیمز ووڵسی ) كە یەكێكە لەبەرپرسانی پێشووی CIA ولێكۆڵەری سیاسیە و ( نۆڕمەن پۆدورتس ) ڕایانگەیاند كە ململانێ‌ لەگەڵ ئیسلام لە ڕاستیدا جەنگی جیهانی چوارەمە .
جۆرج بۆشی سەرۆكی ئەمریكا و دەستوپێوەندە نزیكەكانی ، دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسی و جاری واش هەیە كە خودی ئیسلامیش لەگەڵ دەسەڵاتی فاشیزم و كۆمۆنیزم هەڵدەسەنگێنن . وڕەوایەتی دەدەنە شەڕ لە دژیان . كۆنت دی مارنشیز و دانیراندلیمان لەكتێبی ( جەنگی جیهانی چوارەم / دیپلۆماسیەت و هەواڵگری لە تەمەنی تیرۆردا ) كەساڵی 1993 نوسیویانە دەڵێن : ( جەنگی جیهانی چوارەم جەنگ دەبێت دژی تیرۆر) .
* زیانەكانی ئەم جەنگە : لەماوەی 15 ساڵی ڕابووردوودا ، بە ملیارات دۆلار خەرجكراوە و بەهەزاران سەرباز و مەدەنی بونەتە قوربانی و بەملیۆن تەن چەك و تەقەمەنی و تەكنەلۆژیای سەربازی بەكارهاتوون .
* ئەنجامەكانی ئەم جەنگە :
1 – ڕووخاندنی چەندین حوكمڕانی و دەسەڵاتی تاكڕەو بوو لەناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ئەنجامی ڕاپەڕینی جەماوەری بەهاری عەرەبیەوە .
2 – بەهۆی نزمبونەوەی نرخی نەوت ، وەستان و خاوبونەوەی گەشەكردنی پیشەسازی دونیا سەریهەڵداوە و دونیا بە قەیرانێكی دارایی توندا تێپەڕ دەبێت .
3 – دەركەوتنی خەت و خاڵی ڕیزبەندی و بلۆكبەندیەكی نوێی جیهانی لەنێوان ئەمریكا و وڵاتانی ڕۆژئاواو و ڕۆژهەڵات لەبەرامبەر بەرەی ڕوسیاو چین و كۆریای باكور و ئێران و وڵاتانی تر.
4 – تۆخبونەوەی ململانێی ئاینی و مەزهەبی لەنێو خودی ئیسلامدا و بەتایبەتیش سونە و شیعەكان .
5 – پێدەچێت گۆڕانكاری لە سنورە نێودەوڵەتیەكانی ئێستاو دروستبون و دامەزراندنی چەندین وڵاتی نوێی لێبكەوێتەوە .
* بەم شێوەیە لە ئێستادا بۆ ماوەی 15 ساڵە جیهان گیرۆدەی جەنگێگی سەرتاسەری بۆتەوە كە پڕ مەترسیەو دەكرێت ناوی جەنگی جیهانی چوارەمی لێبنرێت و كۆتاییەكەشی دیار نیە و لایەنی سەركەوتوش هێشتا بەدەرنەكەوتوە و لە ئێستادا و لەم قۆناغەدا ئەم جەنگە كوشندەترین جەنگە چونكە تازەترین چەك و تەقەمەنی و تەكنەلۆژیای نوێی تیادا بەكاردێت ، پێچەوانەی جەنگی جیهانی یەكەم و تاڕادەیەكیش دووەم كە ئەو كات جەنگەكان مرۆڤ و سەربازەكان یەكلایان دەكردنەوە بەڵام ئێستا تەكنەلۆژیا یەكلایان دەكاتەوە .
* پرسیار لێرەدا ئەوەیە ، ئایا ئەم جەنگە كۆتا جەنگی شارستانێتی مرۆڤایەتی دەبێت یان جەنگی جیهانی پێنجەمیشی بەدوادا دێت ؟ یان قەدەری مرۆڤ و گۆی زەوی هێشتا بە بەریەوە ماوە چەندین جەنگی كاولكار و وێرانكاری تر بەخۆوە ببینێت ؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە وەستاوەتە سەر ژیری و هۆشیاری مرۆڤەكان و توندڕەوی بیر و فەلسەفە وڕەوت و بزوتنەوە و ئاینە مرۆڤایەتیەكان و شارستانێتیەكانیان كە ئایا دەتوانن پێكەوە بژین و كۆمەڵگایەكی مرۆڤایەتی ئاشتی و ئارام پێكەوە بنێن ؟ یان گۆی زەوی و تەواوی ژیار و شارستانێتیەكان بەرەو نەمان و كاولكاری دەبەن و ئیدی كۆتایی هەتاهەتایی بەم ژیانەی سەر گۆی زەوی دەهێنن .. هەموو ئەمانە ئایندە زامنی وەدیهاتنیانە كە بەدڵنیایەوە ئێمەی نەوەی ئێستا بڕواناكەم بیبینین و خۆش بەختانە دەمێك بوە بەفەناچووین .