عوسمان عومەر : وەبەرهێنان Investment یا Privatization خصصە بەکەرتى تایبەتکردن .
بەشى دووەم
وەبەرهێنان زۆر جیاوازى هەیە لەنیوان وولاتە تازە پیگەیشتوەکان و وولاتە پێشکەوتوەکان دا چونکە ئامانجى بنچینەیی جێ بەجێکردنى وەبەرهێنان لە وولاتە تازە پیگەیشتوەکان دا هەولى چارەسەرى قەیرانى ئابوریە لەرێگەى بەرنامەى جێگیرى ئابورى وخۆگونجاندنى هەیکەلىیە , چەندین دەوڵەتى تازە پێگەیشتوو لە ژێر فشارى دەزگا قەرزبەخشەکان بەتایبەت بانکى نێودەولەتى و سندوقى دراوى نێودەولەتى ناچارکراون کە خۆگونجاندنى ئابورى هەیکەلە پەیرەوە بکەن بۆ چارەسەرى قەیرانە ئابوریەکانیان لەسەرەتاى هەشتاکان کە بڵاوببۆوە وخۆگونجاندنى هەیکەلى دەستەواژەیەکە ( Package ) یکى سیاسەتى ئابووریە لەدەوڵەتێکەوە بۆ دەوڵەتێکى تر دەگۆرێ بەڵام عادەتەن کێشانەوەى پاڵپشتى دەوڵەت بۆ کاڵا وخزمەتگوزاریەکانى کەرتى گشتى وئازادکردنى نرخى کاڵاو خزمەتگوزاریەکان واتە (Price Liberalization ) ونزمکردنەوەى ئاستى دراوى نیشتیمانى واتە (Currency Devaluation) و کەمکردنەوەى خەرجیە حکومیەکان (Govt. Expenditure) سەرەراى کەمکردنەوەى چاودێرى لە سەر دراوى بیانى و ئازادکردنى نرخى قازانج تا ئاستى راستەقینەو ئەوەش لەگەڵ کۆتایی هێنان بە پارێزگارى نا گومرگى کە هەندێ لەپیشەسازیە خۆماڵیەکان هەیانە ( Trade Liberalization ) و چاودێرى کردنى زیاتر بەسەر تامین ( لەهەریمى خۆمان دا کارى پێ ناکرێ ) و هاندانى کەرتى تایبەت بۆ سەرکردایەتى وپەرەپێدانى ئابورى دەرگاى بۆ واڵا دەکرێ چونکە پێشتر لە بن دەستى کەرتى گشتى بووە ئەوە بە وەبەرهێنان دەناسرێ , واتە وەبەرهێنان بەشێکى تەواوکاریە لە بەرنامەکانى چارەسەرى ئابورى وخۆگونجاندنى هەیکەلى ئامانجیشى بەشێوەیەکى بنەرەتى چارەسەرى کیشە ئابوریەکانە لەریگەى راستکردنەوەى کاریگەرى نیگەتیڤى دارایی دام و دەزگاکانى کەرتى گشتى کە کەوتۆتە سەر بودجەى گشتى دەولەت (Public Financial Balance ) بەمەبەستى کەمکردنەوەى پالپشتى دارایی و زیادکردنى داهاتە وسەرەراى بەرزکردنى ئاستى ئەو کەرتەى کە وەبەرهێنانى تێدا ئەنجامدراوە .
چەند نمونەىەکى سەرکەوتو لە بوارى وەبەرهێنان لەوانە بەریتانیا ئوردن و میسر و شیلى سەردەمى سەرۆک سلڤادۆر ئەلیندى , لەسەردەمى حوکمرانى مارگریت تاتشەر سەرۆک وەزیرانى بەریتانیا هەروەک هارڤى ڤیجنباوم و جیفرى هینج وپۆڵ ستیڤنس ئاماژەیان پێداوە ئەزمونیکى نوێێ سەرکەوتوی لەبوارى وەبەرهێنان دا هیناوەتە کایەوە لەوانە
– فرۆشتنى ٧ فرۆکەخانەى حکومى و کردنى بە فڕۆکە خانەى بازرگانى لەو ریگەیەوە توانرا ١,٤ بلیۆن هاوولاتى پشکى کۆمپانیاکانى فرۆکەوانى بکڕن کەچى لە ووڵاتى ئیمە کە باسى وەبەرهێنان کرا لە فڕۆکەخانەى نێودەولەتى سلێمانى عەرەب وتەنى ( اقاموا الدنیا واقعدوها ) و رەخنە ونوسینیکى زۆریان نوسى لەسەر ئەوبابەتە هەندێکى تەواو هەندێکى نابەجێ .
– فرۆشتنى نزیکەى ملیۆنێک یەکەى نیشتەجێ بوون بەو کەسانەى تێیدا نیشتەجێ بوون بە نرخى کەمتر لەبازارەکان بەمەش زۆریک لە گەرەکانى نیشتەجێ بوون کە پێشتر نە تۆرى ئاو و ئارۆیان باش بوو نە لایەنى لایەنى بیناکە بەڵام کە فرۆشررا بونە گەرکى جوان نایاب بەپێی ( انک تهتم بما تملک ولاتهتم بما یمتلکە الاخرون ) پارەیەکى زۆریش هاتە ناو خەزینەى حکومەتەوە نەک وەک پێشنیارکراوە شارەوانیەک کە گرنگیەکى تایبەتى خۆى هەیە لە هەندێ وولات دەسەلاتى پیدانى مانەوە بە هاووڵاتیان دەدات .
– فرۆشتنى کۆمپانیاى گەیاندنى ( Telecom) بۆ پاڵپشتى فەرمانبەرەکانى ئۆپشنى کرینى پشکیان خستە بەردەست و هەرزانتر لەنرخى بازارەکان لەهەمان کاتیش پیویست بوو ئاستى خزمەت گوزاریەکانیان باشتر پێشکەش هاووڵاتیان بکەن بەم وەبەرهێنانە رێژەى باج لەسەر هاوولاتیان کەم بۆوە ( باج لەهەریمى خۆمان تەنها لەسەر شتێک دانراوە ) . هەرچەندە لەم هەرێمەى ئێمە لەزوویەکەوە بوارى گەیاندن خراوەتە وەبەرهێنان بەڵام بۆ قازانجى حکومەت نەبوە , بەلکو بۆ قازانجى کۆمپانیاکان و گیرفان پرکردن بوە ( بێگومان کۆمپانیا بۆ سود وقازانج دانروە بەڵام کە چوە بوارى وەبەرهێنان پیویستە بەیاسا بێ ) , هەرچەندە هاوولاتى کورد تارادەیەکى باش سودمەند بوە لە خزمەت گوزاریەکانى گەیاندن.
– لەماوەى ١٠ ساڵ دا لەبەریتانیا بایی ٤٠ بلیۆن دۆلار دام ودەزگاى حکومى گۆردرا بە کەرتى تایبەت بۆیە بەریتانیا لە دەولەتى پیاوە نەخۆشەئەوروپیەکە گۆردرا بە دەولەتى کە ژیانى بەربەرخۆى دا کردەوە , لیرەدا پرسیارێ خۆى دەهێنێتە گۆرێ ئایا عەقلیەتى بەریوەبردن لاى سەرۆک وەزیرانى ئێمە ئەوان دەبێ بەیەک ؟ بیگومان نەخێر چونکە ئەو بیر لە خێل و گیرفان و سەروەت و سامان ناکاتەوە بە ڵکو خۆشى و ئاسودەیی باش بونى بارى دارایی بۆ گەلەکەى دەویست .
لەهەندێ ووڵاتیش وەبەرهێنان ئەو ئامانج هیوا و دەستکەوتانەى خۆى بەدەست نەهێنا وەک چیک و مالیزیا , لە روسیا چونکە زۆربەى وەبەرهێنەکان خەلکى سیاسى و حیزبى بوون و دەیانویست و ئارەزویان خۆ دەربازکردن بوو لەبنچینەوبنەماکانى سۆشیالیستى سەرکەوتنى بەدەست نەهێنا , و لەچەند وولاتیکى تریش وەبەرهێنان کراوە لەوانە ئەلبانیا کازاخستان مۆلداڤیا و مەنگۆلیا بەلام سودو قازانجى بۆ گەل و حکومەتەکانیش نەبوو .
لەهەندێ وولاتى تر وەبەرهێنان لە بوارى بەرگرى شارستانى , ئاوو ئاوەرۆ , رووناک کردنەوەى شەقامەکان , بەدارستان کردنى شاخ و شار وگەرەگ و شەقام و کۆلانەکان , تەنانەت نەخۆشخانەکان و بەندیخانەکان و ئیدارەى گۆرستانەکان و پاککرنەوە و کۆکردنەوەى خۆڵ و خاشاک و ریسایکلینگ و تەکسى و پاسەکانى هاتوچوو بە چەند کۆمپانیایەکی کەرتى تایبەت سپێردراون و بونەتە هۆى بەرزبونەوەى داهاتى حکومەت بونمونە لەسالى ١٩٩٠ لە ١٧ % بوو سالى ١٩٩٧ بۆتە ٢٢% لە یەکێ لەوولاتە تازە پێگەیشتوەکان .
لەم رۆژانەدا چەند وەبەرهێنەرێکى کوردستان بیرۆکەى فرۆشتنى هەردوو وەزارەتى شارەوانى و کارەبایان خستۆتە روو بەڵام بەگویرەى ئەو بەدوادا چونەم دەرکەوتوە لە زۆریک لەبوارەکاندا وەبەرهێنان دەکرێ بەڵام هیچ ئاماژەیەک نیە کە شارەوانى بخرێتە بوارى وەبەرهێانەوە کەخرایە بوارى وەبەرهێنان چى لێ بەسەردێ ؟ ئایا نابێتە هۆى سەرگەردانى و بێکارى چەندین فەرمانبەرو کارمەند ؟بیکارى زیاتر نابێ ؟ هەمان پرسیاریش سەبارەت بەکارەبا دەخەمە روو ئایا کە وەزارەتى کارەبا خرایە بوارى وەبەرهێنانەوە چەند وەبەرهێن و پالپشتەکانیان دەولەمەندتر بوون ؟ ئایا بارى کارەباى هاوولاتیان چاک دەبێ یا چاک بوو ؟ ئایا بۆ قازانجى زیاترى خۆیان قاچى هاوولاتیان بۆپارەکیشانەوە نابرنەوە ؟ ئایا چەند کارمەند کە چەندین ساڵە لەو شوێنانە کارئەکەن بێکارو سەرگەردان نابن ؟ نمونەى زیندو لەبەر دەستە وەک کارمەندانى کارگەى چیمەنتۆ , رستن وچنین , کارگەى جگەرە و … هتد . ئایا بە چ شێوەیەک پەرە بەبوارى کارەبا دەدرێ ؟ وەک ئیستا لەناو هاوولاتیانى هەرێم بلاوبۆتەوە گوایە هەرمالیک ٢٠ ئەمپێر کارەباى پێ دەبەخشرێ ئایا مالى کاربەدەست و لێپرسراوانیش هەمان بڕ دەبێ ؟ ئایا هەموو رۆژێ بیانویەک بۆ هاوولاتیان نادۆزرێتەوە بۆ گۆرینى کەرستەیەک و پارەکێشانەوە ؟ ئایا هەرمالێک بە ٢٠ ئەمپێر ئیکتیفا دەکات ؟ ئیستا لەهەرێمەکەمان نزیکە ٣٠٠٠ میگاوات کارەبا بەرهەم دەهێنرێ بۆچی کە زستان یا هاوین دادێ هاووڵاتى کیشەى کارەباى هەیە ؟ دیارە خەلەلەکە لە سەفقەى وەبەرهێنانەکەیە . مەسەلێکى خۆشمان هەیە با قسەیەکیش بۆ دز بکەین هاوولاتیان و چونیەتى بەکارهێنانى کارەبا رۆلى خۆى هەیە و هەروەها هەندێ بەرپرسانى حیزبى و حکومى و زیادە ئیسرافیان لەکارەبادا هۆکاریکى ترى خراپى کارەبا دەبێ لە وولاتى ئیمە . کە گازى سروشتى هەرێم خرایە بوارى وەبەرهێنانەوە چ زیانیکى گەورەى بەئابوورى هەرێم گەیاند بێگومان دەگەرێتەوە بۆ ناشەفافى گرێ بەستەکان و هەلەى یاساى وە بەرهێنان لەو بوارەو هەموو هاووڵاتیانیش دەزانن هۆکار کێ بووەو چى بووە ؟
دواى ئەو خستنە رووەى سەرەوە هەرچەندە بەندە شارەزا نیم لەبوارى ئابوری دا بەلام پێم وایە هەموو تاکێکى کورد شارەزایی و ئەزمونى پەیدا کردووە چ لەبوارى سیاسی بێ چ لە بوارى ئابورى بەهۆى ئەو کێشە بەردەوامانەى کە لەسەرەتاى دامەزراندنى حکومەتى هەرێمەوە هەیە . بەراى بەندە و بەدواداچونم بۆ بەرنامە ئابوریەکان لە تیڤى سایتەکانەوە دەرکەوتوە یاساى وەبەر هێنان لە هەرێمى ئێمە هەڵەیە بەتایبەت سەبارەت ئەوماف و ئیمتیازاتانەى دراوە بە وەبەرهێنى بیانى بەتایبەت لە بوارى نەوت و ووزە چونکە برى ئەو پشکەى بۆ وەبەرهێنى بیانى زۆر خەیالیە رەنگبێ لە وەڵامى ئەوەدا بڵێن بۆ راکێشانى وەبەرهینە بۆ ووڵاتەکەمان نمونەشم بۆ ئەوە دەرهێنانى هەر بەرمیلیک نەوت بە ٢٠ تا ٣٠ دۆلار ئەدرێ بە کۆمپانیاکان کە لە هیچ شوێنێکى دونیا بەپێى زانیارى بەم بڕە پارەیە نادرێ و نزیکترین نمونەش عیراقى نزیک خۆمانە کە ٩ دۆلار ئەدات بە وەبەهێن .
سێکتەرى کارەبا بەپێى زانیارى وپرسیارکردنم بریتیە لە تەولید , گواستنەوە , گۆرین , سوتەمەنى لە ئیستادا تەنها بەرهەمێنانى کارەبایە و کارى راکێشان و گواستنەوەو گۆرین لە ویستگەکان ناکرێ لەلایەن وەبەرهێنەوەو لەبرى هەرکیلۆ واتیک کارەباش ٢٠ سەنت وەردەگرێت لەکاتێکدا ئەگەر ئەم کارەبایە لە ووڵاتانى دراوسێ بکڕدرێ ٩ تا ١٠ سەنتى پیویستە , دوا سەرنجم ئەوەیە کاتێ وەبەرهێنان دەکرێ لەهەر بوارێکدا پێویستە بۆماوەى ٢٠ تا ٢٥ ساڵ بێ و مافى کارمەندانى ئەو بوارەى وەبەرهێنانى تێدا کراوە بپارێزرێ بەلام کە وەبەرهێنان بۆ ماوەى ٣٥ تا ٤٠ ساڵ بوو کاتى حکومەت ئەو دەزگایە یا ئەوپیشەسازیەى وەبەرهێنانى تیداکراوە وەردەگرێتەوە هەمووئامیرو دامودەزگاکانى بێ کەلک و بێ سود دەبن . بەنمونە کارگەى چیمەنتۆ , یا رارەوى ( مدرج ) فڕۆکەخانە یا ئامێرو کەل و پەلەکانى لەکاردەکەون وکەمترین چاکسازى یاگۆڕینى بەسەردا دەهێنرێ هەمان شتیش سەبارەت بە کارەبا . رەنگیش بێ ئەو وەبەرهێنە کارى باشیش بکات لەپیشخستن و هێنانى ئامێرو کەل و پەلى نوێ .
* سەرچاوەی ئەم بابەتە هی چەند سایتێکى عەربى و ئینگلیزىیە .
کلیک بکەر سەر سمبولەکانی خوارەوە ئەم بابەتە بنێر بۆ هاوڕێکانت
