ئەبوبەکر جاف : ئیمانۆیل كانتی فوكۆ .
ڕۆشنگەری و پەیوەندی بە ئێستا و دیاگنۆستیككردنی ئێستاوە .
پەیوەندی میشێل فوكۆ بە كانتەوە ، بە تایبەتی جۆرێك لە گەڕانەوەی فوكۆ بۆ سەر تێكستی ( ڕۆشنگەری چییە ) ی كانت لە ساڵەكانی كۆتایی ژیانی فوكۆدا ، دەلالەتێكی نقێی ناو پرۆژەی ژینیالۆژیای ئیتیكی فوكۆیە . پەیوەندی فوكۆ بە كانتەوە دەگەڕێتەوە بۆ شەستەكان ، ئەو گاتەی كە نەریتی زانكۆیی فەرەنسی بۆ بەدەستهێنانی تێزێكی دكتۆرا ، پێویستی بە پاشكۆو تەواوكارییەك هەبوو . ئەنترۆپۆلۆژیا لە دیدێكی پراگماتییەوە . دوایریش هەوڵی چێبوونی پرۆژەیەك لە نێوان فوكۆو هابرماسدا سەبارەت بە كانت . لە پاش ئەوەی هابرماس كۆمەڵێك گوتاری لە ( كۆلێژ دو فرانس ) پێشكەش كرد، فوكۆ پێشنیاری بەیەكگەیشتن و گفتوگۆیەكی كرد لە گەڵ هاوڕێ ئەمەریكییەكسنیاندا، ئەمەش بە یادی تێپەربوونی دوو سەدە بەسەر تێكستی ( ڕۆشنگەری چییە ) ی كانت . بەڵام بە هۆی مەرگی فوكۆوە ئەم دیدارە سازنەدرا . لە پاش ئەوەی میشێل فوكۆ لە ساڵی ١٩٨٣ لە كۆلێژ دوفرانس خستەوە بەر باس و لێكۆڵینەوە ، وە لە پاش مەرگیشی هابرماس وەستان و هەڵوەستەیەكی جددی لەسەر كرد .
( بۆ یەكەم جار ، فەیلەسوفێك دەبینین باس لە ئەركی فەلسەفە دەكات ، ئەركێك كە شیكردنەوەی سیستەم و نەسەق و بنەما میتافیزیكییەكانی مەعریفەی زانستی نییە ، بەڵكو شیكردنەوەی ڕووداوێكی مێژووییە ، ڕوداوێكی نوێ ، ڕوداوێكی هەنوكەیی ). بۆ فوكۆ ، كاتێك لە سالی ١٧٨٤ دا پرسیار دەكات ڕۆشنگەری چییە ؟ دەیەوێت بزانێت ئێستا چی ڕوودەدات ؟، چی بەسەرماندا دێت؟ ئەو جیهانە چییەو ئەم قۆناغە و ئەم چركەساتەی ئێمەی تێدا دەژین چییە ؟ ئێمە كێین ؟ ئێمەیەك كە ، لەچركەساتەكانی ڕۆشنگەریدا دەژین ، كێین بەو پێیەی شاهیدین بەسەر ئەم سەدەوە . ئێمە ئەوەمان لە بیر نەچێت كاری فەلسەفەی دیاگنۆستیك و دیاگنۆستیككردن و دەستنیشانكردنی ئێستایە . فوكۆ دوو جار وەك شیكردنەوەو خوێندنەوە لەسەر تێكستەكەی كانت وەستا ، لە دوو بۆنەی جیاوازدا ، یەكەمیان لە وانەیەكی ١٩٨٣، دووەمیان لە سالی ١٩٨٤. واتە دووساڵێ كۆتایی ژیانی فوكۆ . بۆ فوكۆ ئێمە لە بەرانبەر دەقێكی چارەنوسسازو گرنگ داین كە سەروكاری لە گەڵ ( ئێستاو ئەكتەێل و هەنووكەو ئەمڕۆدایە ) . گرنكی كانت لێرەدا بۆ میشێل فوكۆ ، گرنگیی قسەكەرو موفەكیرو فەیلەسوفێكە كە بەشێكە لەم ئێستاو هەنووكەییبوونە .، كەسێكە ڕۆڵی لەم ئێستایەدا هەیە . سەرباری ئەمەش، تێكستەكەی كانت پرسی ئێستا دوروژێنێت ، ئێستایەك وەك بابەت و پرسێكی فەلسەفی ، دەرخستن و دیسریكردنی ڕۆڵی فەلسەفە لەم ئێستایەدا ، ( ئەگەر فەلسەفە فۆرمێك بێت لە پراكتیك و مومارەسە گوتارییەكان كە مێژووی تایبەتی خۆی هەبێت ، من وایدەبینم فەلسەفە ئەوەیە كە بابەتی ئێستا وەك كێشەو ئیشكالیكی فەلسەفی پێشچاو دەخات ) . وەك چۆن تێكستەكری كانت باس لە هۆگریی و پەیوەستبوون و ئینتیمای فەیلەسوف دەكات بەرانبەر بە ئێستا ، بەڵام ئەمە بە مانای ئینتیمای فەیلەسوف نایەت بۆ مەزهەب و تیئرو گروهێكی ئینسانی بە گشتی ، بەڵكو ئینتیما بۆ ( ئێمە ،Nous . وە ئەم ئێمەش دەبێت بە بابەتێكی بیركردنەوەی فەیلەسوف ، واتە ئەزموونێكی كولتوری سادەو ئێستایی كە دەبێت بە بابەتی بیرلێكردنەوە ، ئەو ئێستاو بابەتە ئێستاییەش بۆ كانت ئەزموونی ڕۆشنگەری ئەڵمانیا بە تایبەتی و ئەوروپایە بە گشتی.
ئەوەی لەم تێگەیشتە فەلسەفییە بەرهەم دێت وەك ئەوەی وەسف و پرسیاركردن و شیكردنەوەی ئێستایە ، ئێستسی كولتورێكی دیاریكراو ، بوون بە گوتارێتی سەبارەت بە مۆدێرنیتێ ، ( ئەو فەلسەفەی وا دەكات ئێستاو هەنووكە ببێتە ئیشكالێتێك ، ببێتە گیروگرفتێك ، وە پرسیاری فەیلەسوف لە ئێستا، لەو ئێستایەی كە ئینتیمای بۆی هەیە ، وا لە فەلسەفە دەكات گوتارێك بێت سەبارەت بە مۆدێرنیتێ ). دەقەكەی كانت لە دیدی فوكۆدا ، ئەم پرسیارە پێشچاو دەخات ( ئێستا چییە ؟ مانای ئەم ئێستایە چییە ؟ پێویستە چی بكەم لە بەرانبەر ئەم ئێستایەدا ئەو كاتەی قسەی ژە بارەوە دەكەم؟) . ئەڵبەتە فوكۆ بە تەنیا بە خوێندنەوەی تێكستی ڕۆشنگەری چییەی كانتەوە نەوەستا و بەراوردی كرد بە تێكستی ( شۆڕش چییە . فوكۆ گرنگی بە سەرجەم تێكستەكانی كانت نەدا ، بەڵكو لەسەر دەقێكی تایبەت وەستا ، فوكۆ لەسەر سێینە ڕەخنەیەكەی كانت نەوەستا ، واتە هەڵوەستەكردن نەبوو لەسەر تێكستە بنچینەیی و باوەكانی ، فوكۆ كاری لەسەر دەق و تێكستە ناباو پەراوێزبووەكانی كانت كرد ، ئەمەش لەناو ئەو شێوازەی كاركردنی فوكۆدا كە ، هەمیشەو بەردەوام وەستانی بوو لە سەر پەراوێزبووەكان . بۆ كانت لە ناو رووداوەكاندا ، ڕووداوی ڕۆشنگەری ، كۆمەڵێك نیشانەن كە ، دەلالەتن لەسەر هۆكارو هۆی پێشكەوتن .
بۆ كانت ڕووداوی شۆڕش دەلالەتێكی گشتی لە خۆیدا هەڵگرتووە لە سێ ئاستدا ، پێشكەوتن لە كۆداتاكردن و هەڵگەڕانەوەی ئیمپراتۆریدا ڕوونادات ، لە ڕودداوە دڵتەزێن و كارەساتاویتەكاندا نییە كە دەبێتە هۆی ڕووخان و لەناوبردنی دەوڵەتێك ، لەو كۆدێتاویەدا نییە كە شۆڕش دەیخولقێنێت ، بەڵكو لەو شێوازو ڕێگایانەدایە كە ڕووداوەكانی لە ڕێگەیەوە ڕوودەدات ، چۆنێتی وەرگرتن و پێشوازیكردنی خەڵكە ناكارەكان ، ئەوانەی بكەری شۆڕشەكە نین ، تەماشاكەران و كاریگەریی لەسەریان ، بەڵام شۆڕش وەك ئەوەی هەڵگەرانەوەی ڕووداوەكان بێت ، ئاماژەو نیشانە نییە لەسەر پێشكەوتن ، چوونكە بۆ كانت ئەگەر بێتو جارێكی دیكە داوا لە بكەرەكان بكەین ناتوانن بە هەمان شێوو ڕووداوەكە دروستبكەنەوە .
پێویستە بە دوای نیشانەو ئاماژەكانی پێشكەوتندا بگەڕێین لەناوهەستوسۆزو كاریگەرییەكان و ئەو حەماسەتەی كە دیخولقێنێت ، لەو پێشوازی و باوەشپێداكردنەی كە خەڵكی بۆی هەیەتی .. ئەڵبەتە بۆ كانت ئەم پێشوازی و چاووڕوانیتە لە دوو شكڵدا دەردەكەوێت : هەموو گەلێك دەستورێكی سیاسی شیاوو گونجاوی هەبێت ، ئەم دەستوورە ڕێگرو بەربەست بێت لە بەرانبەر هەڵگیرسێنێ جەنگێگی هێرشبەرانە . ئەم دوو فۆرمەش گوزارشت لە نیشانەی پێشكەوتن دەكەن .
بۆ میشێل فوكۆ ، خوێندنەوەی هەردوو تێكستی كانت ( ڕۆشنگەری چییە ؟ شۆڕش چییە؟ ) ، پرسی ئێستا سەر ڕێگا دەخەن وەك ئێشكال و پرۆبلیماتیكێكی فەلەسەفی ، ئەو دراوانەی كە لەسەر فەیلەسوف و ڕوناكبیرێك پێویستە ڕەجاوی بكات : دەبێت پرسی ئێستاو هەنووكە بەشێكی گرنگی كارە تیۆریی و ڕەخنەیتەكانی بێت . بابێت بۆ ئەو شتانە بگەڕێین كە پێویستە بیپارێزین و دەستی پێوە بفرین لە بەهاكانی ڕۆشنگەری ، یان بیكەین بە پرادیگم و نمونەی چاولێكەری ، دەبێت دەس بە ڕۆشنگەرییەوە بگرین وەك ئیشكالێكی فەلسەفی . ئێستا وەك ئیشكالێك ، دیاریكردن و دیاگنۆستیككردنی ئێستا لەوەی چۆن بیردەكەینەوە ، چی دەكەین ، چی دەڵێین .
ئەوەی لە تێكستەكەی فوكۆدا نوێیە : هەوڵی ئەم فەیلەسوفەیە لە دیاریكردن و دەرخستنی مانای ئێستا لە سۆنگەی تێكستەكاری كانتەوە ، ڕۆشنگەری چییە ، وە جەختكردنەوەو پێداگیری فوكۆیە كە ئێستا ئاماژە نیتە بۆ سەردەم و سەدەیەك ، ڕووداوێك داهاتوویی نیتە ، قۆناعێكی ڕاگوزەر نییە ، بەڵكو دەستنیشانكردن و دیاگنۆستیككردنێتی بە شێوازێكی نەرێنی ، بەو ۆێیەی دەرچوونە لە كۆلەواریی و دەستەپاچەیی ، ( دەربازبوون و تێپەڕاندنی دۆخی دەستەپاچەیی و كۆڵەواریی كە مرۆڤ تێیدا دەژی و هەر خۆیشی لێی بەرپرسیارە ) . بۆ فوكۆ ڕۆشنگەری تەنیا ئەزموونێكی مێژوویی نییە كە مرۆڤایەتی ناسیبێتی ، ئەركێكی تاكەكەسی نییە بۆ دەرچوون لە كڵۆڵیی و دەستەپاچەیی ، بەڵكو بە شێوەیەكی بنەڕەتیی و بنچینەیی پرۆسەیەكی سیاسیە .
كاتێك كانت پرسیار دەكات لە بەكارهێنانی ئەقڵمان بە شێوەیەكی گشتی و بوێرانەو ژەڕوویی و بە ئاشكرا ، لێرەدا پرسێكی سیاسی پێشچاو دەخات . لێرەدا گرنگی ئەو داخوازییەی كانتمان بۆ دەردەكەوێت كاتێك كانت داوای لە پاشا فریدریكی دووەم كرد وەك بەرگریكارو پارێزفار لە ڕۆشنگەری و فەیلەسفانی ڕۆشنگەری ، وەك ( ستەمكارێكی ڕۆشنگەر ، وە بوێرانە داوای لە پاشا كرد كە ، پرەنسیپێكی بنچینەیی بێت بۆ ملكەچییەك كە وێكهاتوو هاوشانی ئەقڵ بێت .
فوكۆ بەراوردێك لە نێوان تێكستی ڕۆشنگەریی و سێینە ڕەخنەیەكەی كانتدا دەكات ، ئەمەش لە خوێندنەوەی دووەمیدا ، بۆ فوكۆ پەیوەندییەكی بەتین هەیە لە نێوانیاندا ، چونكە ڕۆشنگەری چركەساتێكە كە مرۆڤ دەتوانێت ئەقڵی بە شێوازێكی گشتی بەكار بهێنێت ، بەكارهێنانێك كە ملكەچ نەبێت بۆ هیچ دەسەڵات و هێزێك ، ئەم بەكارهێنانەش ، بەكارهێنانێكی ڕەخنەیی بێت بە ناچاری ، چونكە دەبێت ئەقڵ ئەو هەلومەرجە دیار بخات كە ، كە بەكارخستنی ئەقڵ ، بەكارخستنێك مەشروع و ڕەوا بێت ، دیاریكردنی ئەو شتەی كە دەتوانین بیزانی ن، دیاریكردنی ئەو ئەركەی لەسەرشانمانە .
بە مانایەكی دیكە تێكستەكەی كانت ڕۆشنگەری چییە ؟ تەواو هاوڕاو لێكچوو هاوتەریبە لە گەڵ پرسیارە بەناوبانگەكەی كانتدا :” دەتوانم چی بزانم ؟ دەبێت چی بكەم و چی ئەنجام بدەم ؟ دەتوانم ئومێدو هیوام بە چی هەبێت ؟ ” وە ڕەخنەش ڕوویەكی دیكەی ئەقڵە . بەمشێوەیە سەردەمی ڕۆشنگەری ناونرا سەدەی ئەقڵ و سەدەی ڕەخنە . دیاگنۆستیككردنی ئێستا بۆ فوكۆ ، بە مانای بیرخستنەوەو یادكردنەوەی كۆمەڵێك تایبەتمەندی نایەت ، بە مانای بەیادخستنەوەی كۆمەڵێك سیفات نایەت كە ڕابووردوومان دیاری بكات ، وامان لێبكات جیاواز بین لە پێشینەكانمان ، بەڵكو ئەم دیاگنۆستیكییە دوو شت لە خۆ دەگرێت : دیاریكردنی هێڵەكانی لاوازیمان لەم ئێستایە ، فشۆڵی ئەمڕۆو ئێستامان ، بەمشێوەیە جۆرێك لە شكانی گریمانەیی لە خۆ دەگرێت كە دەبێتە هۆی كرانەوەی فەزایەك بۆ ئازادی كە لەباسكراو بێت ، فەزایەكی مومكین . بەمشێوەیە خوێندنەوەی تێكستەكەی كانت لە لایەن فوكۆوە لە ساڵی ١٩٨٤ دا ، كۆمەڵێك ڕووی نوێی هەبوو ، بە بەراورد بە خوێندنەوەكەی ١٩٨٣ . ئەم پرۆسەی خۆێندنەوەی فوكۆ بە تێكستەكەی كانت لە ناو ژینیالئژیای ئیتیك و سوبژێكتیڤاسیۆن و ئۆنتۆلۆژتای مێژوودا ، پەیوەندییەكی یەكانگیرو تەنگاوتەنگی هەیە لەسەر ئەو چەمگانەی كە میشێل فوكۆ لە ساڵانی كۆتایی ژیانیدا ، یان فۆكۆی دوایی كاری لەسەر دەكرد ، چەمكەكانی پاریزیا ، وتنی حەویقەت ، ئازایەتی حەقیقەت ، هونەری خۆ بەڕێوەبردن و فەرمانڕەوایی و حوكومداریی و ئەزموونكردنی ژیان و ژیانكردن سوژەسازیی و سوبژێكتیڤاسیۆن و فۆرمیوژەبوونەكانی سوژە و بە تەنگی خۆوە هاتن و گرنگی بەخۆشان .
بەکلیکێک لەسەر سمبولەکانی خوارەوە ، ئەم بابەتە دەگات بەهاوڕێکانت
