ئەبوبەکر جاف : كانت و شۆڕش و ئێمە .
یەكەم
لە دەقی “ڕۆشنگەری چییە ؟” دا كانت پرسێكی گرنگ بە پرۆبلیماتیك دەكات :
لە ڕێگەی شۆڕشەوە دەكرێت و دەتوانرێت ستەمكارێك لابەرین ، كەسێكی ستەمكار بڕوخێنین ، وە دەتوانی سنورێك بۆ ئەو چەوساندنەوە دابنێین كە چاوبرسییە بە سامان و دەسەڵات ، بەڵام لە ڕێگەی شۆڕشەوە ناگەین بە چاكسازییەكی ڕاستەقینەی لە شێوازی بیركردنەوەدا ، بە پێچەوانەی ئەمەوە بۆ هۆی شۆڕشەوە كۆمەڵێك پێش داوەری و بڕیاری پێشوەخت زیندوو ڕادەگرین و دەیژێنینەوە ، كئمەڵێك پێش داوەری و بڕیاری پێشوەختە لەسەر بنەمای حوكمە دێرین و كۆنەكان ، كە لە ڕێگەیەوە قەرەباڵغی و حەشاماتێكی بێفكرو هەژار لە فكردا دەستی پێوە دەگرن ) . بەم پێیە شۆڕش زیندوكردنەوەو ژیاندندنەوەی كۆمەڵێك وەهمی كۆن و دێرینە كە مێگەل خۆیانی پێوە هەڵدەواسن . ئەوەی پێویست و ناچارییە بۆ كانت جۆرێكە لە چاكسازیی ، چاكسازی یاسایی و ئیداریی نا لە دەزگای تەشریعی و تەنفیزیدا ، كۆمەڵێك چاكسازی بنەڕەتی و بنچینەیی كە بەر شێوازی بیركردنەوە ئەقڵمان بكەوێت .
دووەم
ئێمە شۆڕشمان كرد ، شۆڕشگێڕەكانمان نە ئاقڵ و موفەكیرەكان بوون ، نە زەمینەسازی كرا بۆ ئەوەی ئەقڵ و فكر سەوز ببێت . جەماوەریش بە حوكمی تلانەوەو گیرۆدەبوون و نەزیفبوونی بە دەست ستەمكارەوە نەیپەرژایە سەر بیركردنەوە و ئەقڵ ، وەنەشی پەرژایە سەرئەوەی شۆڕشگێڕە شاخاوییەكانی ئێمە بۆچی ئەقڵیان نەهێنا ؟ جەماوەر تەنیا ئازادییەكی دەویست كە لە ناو قەیرانی گەڕان و دەستگەیشتنی بە شوناسێك تا لە سەرگەردانی و سەحرای بێشوناسی ڕزگاری بكات . دۆخێكی ڕۆحی و سایکۆلۆژی كە نە جەماوەرو نە شۆڕشگێڕان هیچ كارێكیان بە ئەقڵ و فكر نەبوو . بە زیادەو باریان دەزانی .
سێیەم
با بە جەبری سۆسیۆ – مێژووی ئەوكاتەو تینوێتی بۆ ئازادی ، جۆرێك لە خاترگرتن و ڕەوایەتی بدەین بە ( بێ ئەقڵی ) ئەوكاتەی سەروبەندی ڕاپەڕی . ئەگەر دورتریش بڕۆین ، زیاتر خاتر جەمیان بكەین ماف و ڕەوایەتی بدەین بە سەردەمی پێش ڕاپەڕین و سەردەمی شاخ ، بەو پێیەی شۆڕش نە كاتی بیركردنەوەی هەیەو نە ویستی بیركردنەوەشی دەبێت ، شۆڕش سەروكاری لە گەڵ حیكایەتی شۆڕشگێڕیی و پاڵەوانی نا ئەقڵانی و حەماس و هەڵچوون و ئینفیعالاتدا هەیە ، چەك هەرگیز مەسافەیەك بۆ بیركردنەوە ناهێڵێتەوە ، چەق واتە زاڵبوون و هەیمەنەو تەقس و سروتێكی باڵادەست و زاڵبووی كەڵكەڵەی مەرگ و شەهیدبوون . واتە چ سەروكار نەبوون بە ئەقڵ و ئەقڵانێت و بیركردنەوەوە . ئەقڵ و بیركردنەوە بەرهەمی شارە ، وەك چۆن شاریش بەرهەم و خولقاوی ئەقڵە . با لەوێشدا خاتر جەم بن كە شۆڕشی ئێمە سروشت و گوتاری خێڵ زاڵبووە بەسەریدا . ئەگەر چی تەواوی ئەم ڕەوایەتیپێدان و خاتگرتنە زۆر لە خۆكردنمابە ، ئەگینا خەیاڵ و خەونی شۆڕش و شۆڕشگێڕان بۆ شار دەبوایە لایەنی كەمی ئامادەسازی هەبوایە بۆ بەڕێوەبردن و مامەلەكردن لە گەڵ شارو دەزگاكانیدا . چ وێرانەو گاڵتەجاڕییەك بوو ،؟ هەرچی ژێرخانی ئەم وڵاتەبوو لە كارگەو شۆفڵ و ئەو ئامرازانەی كە ئاوەدانی و میعماری لەسەر بینا دەكرێن ئاودیو كران . ئەمانە كەی ئەقڵیان بە ئەقڵ و بەشار شكاوە .
چوارەم
ئەگەر لە پەراوێزی شۆڕشی ئێمەدا پەراوێزێك بۆ بیركردنەوە هەبووبێت لە شاخ و لە ناو ڕێكخستنەكانی شاردا ، چۆن بیركردنەوەو مامەڵەكردنێك بوو لە گەڵ كتێب و ئەقڵدا ؟ خوێنەوارەكانی شۆڕش و شۆڕشگێرە خوێنەوارەكان كێ بوون ؟ چەپی ئەرسەدئكسی و ماركسیستی و لینینی و ترۆتسكی و ماویی و بلیخانۆفی و پۆل پۆت و ئەنوەر خواجە … ئەمانە چ جۆرە خوێنەوارێك بوون ؟ ئەمانە لەوپەڕی حاڵەتدا تیۆریسیانی شۆڕش و شۆڕشگێڕان بوون . مێژوەی نیو سەدە شۆڕشی ئێمە كەسێكی تێدا نییەو نادۆزرێتەوە ئاگای لە ئیمانیل كانت بوو بێت . نەخێر چۆن دەیانوێرا ؟ تۆمەتی بۆرژواو پیاو كاپیتالیزم و بیدعەی سەمایەداری و كۆنەپەرستی …. نیو سەدە مێژووی پارتی دیموكرات خوێنەوارێكی ناسیۆنالیستی نەخولقاند ، تەنانەت بۆ ئەهلی قەڵەم و مونەورانی ناو پارتیش عەیبە بوو بە جۆرێك لە جۆرەكان چەپێكی شۆڕشگێر نەبایە . بەم شێوەیە لە پەراوێزی شۆڕشی کوردیدا هۆگربوون بە كتێبەوە ، دۆگمی شۆڕشگێڕیی و شۆڕشی بەرهەم دەهێنا . موختاراتی لینین ، تیۆری زێدەبەهایی ماركس ، تیۆری شۆڕشگێڕی جیڤارا ، مەسیرە بە پێ ڕۆیشتنی ماو تسی تۆنگ . ئەمانە نە ئەقلن و نە ئەقڵ و بیركردنەوەش بەرهەم دێنن . ئەمانە نیوسەدەی مێژوەی ڕوناكبیریی و مێژووی كتێبی ئێمەبوون تا ئەو ئاستەی ئێستاكەش وەك ئەقڵییەت و زیهنییەت تێیدا دەژین . چ شۆڕشگێڕێكی ئێمەو خوێنەوارێكی ڕادیكاڵی شۆڕشگێڕی ئێمە ڕۆحی ستالینی لێ سەر ناكات . مەهزەلەو گاڵتەجاڕیی و سینیكییەتەكە لەوێدایە هێشتا كەسانێك لێرەو لەوێ باس لە هێنانەوەو ڕاكێشانی ترۆتسكی و ماو و ستالین بكەن .
پێنجەم
ئێستاكەش ، ئەوانەی دەوڵەتی شارو دام و دەزگای دەوڵەتی و حكونەتداری ئێمە دەكەن هەمان كارێكتەرن ، نەك زیهنییەت و ئەقڵییەت و ڕۆحییەتی شۆڕشگێڕانەی پاش نەوەی یەكەمی شۆڕش و شۆڕشگێران . نەوەی یەكەمی شۆڕشگێڕان وەك بكەرو وەك گوتارو ئەقڵییەت زیندوون ، لەوە كارەساتاویتر نەوەی دووەم و سێیەمی ئەم شاخاویی و كێوییانەن كە وەك ئەوەی لە ئەهلی بەدر بووبن لەسەر سەرمایەو شەرعییەتی باوباپیریان دەلەوڕن و داوای عەرشی دەسەڵات دەكەن . نەوەی دووەم و سێیەمی شۆڕشگێڕان لە ناو پرۆسەی خۆ ئامادەكردن بۆ بەڕێوەبردن و ئیدارەدان خۆیان بە زانكۆو بەشە ئیداریی و یاسایی و سیاسییەكانەوە سەرقاڵ كردووە ، ئامانج لەم كارە میراتگرتنی شوێن و دەزگاو عەرشی نەوەی یەكەمی شۆڕشگێڕانی باو باپیریانە ، ئەگینا زۆر لەوە ئەحمەقترو كاڵفامترن كە ، ویستی خوێنەواربوونیان هەبێت . چارەكە سەدەیەكە ئەوانەی ئیمە بەڕێوە دەبەن چ سوپایەكی كوردیتان خولقاند ؟ ئەگەر لە ” برسێتی یەكەمی نیوەی یەكەمی نەوەدەكان ” ئارامگرتن و تەمەموول و خاتر گرتنێك هەبووبێت ، ئەوا بازرگانە شۆڕشگێڕەكان و شۆڕشگێڕە بازرگان و شەوكووتەكانی ئێمە بەم دەرەجەیە مافیایی و تۆڕگەراو نوخبەویی و جیاكراوە نەبوون . ئێستا زۆر ڕوتووقووتن. ئیتر خاترگرتن و چاوپۆشین نەما .
شەشەم
كێن ئەو بكەرو كەس و هێزانەی لە دەسەڵات و ڕاپەڕین و شۆڕش و شۆڕشگێڕان هەڵگەڕاونەتەوە ؟ هەر شۆڕشگێڕەكانی دوێنین ، بكەرە بەشداربووەكانی ناو شۆڕش و بەرهەڵستكاری ئێمەن . ئەوەی دەبێت دادگایی بكرێت بە پلەو ئاستێكی قورس و گران ، شۆڕشگێڕە تۆبەكەرەكانمان نین ، بەڵكو ئەو جەماوەر و خەڵك و گردبوونەوانەن كە ئومێدیان لەسەر كۆمەڵێك ( كۆنە شۆڕشگێڕان ) هەڵچنیووە . ئەو زاكیرە و ستراكتۆرو بونیادە دادگایی بكەین كە خەڵك و جەماوەری پێ مەستە . ئەو ئەقڵییەتە دادگایی بكەین هێشتا باس لە ئومێدی شۆڕش و شۆڕشگێڕبوون دەكات بەو نەریتەی پێشینان و سەلەفی ئێمە پێیدا تێپەڕین . شۆڕش چییە ؟ چی كردووەو چی دەكات ؟ كێی هێناو كێی لابرد ؟ گرتنە بەری هەمان میكانیزم و هەمان چەك ، هەمان دەرئەنجامی لێدەكەوێتەوە .
حەوتەم
كانت لە سەرەتادا زۆر گەشبین و موعجیب بوو بە شۆڕشی گەورەی فەرەنسی ، دەقی ” ڕۆشنگەری چییە ؟ ” ئیعجاب بوو بە شۆڕشی فەرەنسی کە هەڵگری دروشم و بەڵێنی ڕۆشنگەری بێت . شۆڕشی فەرەنسی لە سێدارەدان و ئەشکەنجەو كوشتن و ترۆری هێنا ، كانت تێگەیشت شۆڕش ڕەخساندن و زەمینەسازی نییە بۆ خولقاندنی هەلومەرجێك ” تا بە ئازایی و بوێرانە ئەقڵی خۆمان بەكار بهێنێنین تا لە دەستەپاچەیی و كڵۆڵییەك بهێنین لە ناو وسایەو سەرپەرشتی و ڕێنماییكردندا )، لێرەوە كانت ڕایی دیكەی دەربڕی سەبارەت بە حاكمییەت و سەروەری و فەرمانڕەوایی ، نابێت دەرئەنجامی ئەكتی كوێرانەو بێ ئەقڵییانەی شۆڕشگێڕان بن ، دەبێت بەرهەمی ئەقڵ و فكر بێت .
بەکلیکێک لەسەر سمبولەکانی خوارەوە ، ئەم بابەتە دەگات بەهاوڕێکانت
