دکتۆر سالار باسیرە : بەرەو شۆرش‌و راپەڕین .
شۆڕش لە كۆمەلگای دواكەوتودا
شۆڕشی زۆرێك لە گەلان دژ بە دەسەلات و سیستەمە سیاسیە زۆردارو ڕوتێنەرەكان نمونەی بەرچاون لە مێژوودا . هەندێك لەو شۆڕشە سیاسی و كۆمەلایەتیانە لەناو كۆمەلگا دواكەوتوو ، یان نیمچە دواكەوتوەكانیش بە سەركەوتویی ئەنجامدراوون چونكە خاوەنی نوخبەی ڕۆشنبیرو سەركردەی شۆڕشگێڕ و سیاسی لێهاتوو بوون كە توانیویانە سەركردایەتی گەلە ستەملێكراوەكانیان بكەن و بەرەو سەركەوتنیان بەرن ، بۆنمونە شۆڕشەكانی كوبا و نیكاراگوا ، ڕۆژئاوای كوردستان و هەمان شتیش بۆ باكوری كوردستان چاوەڕوان كراوە . مێژووی سیاسی و شۆڕشەكانی جیهان دەبێت جێگای بایەخ و لێكۆلینەوە بێت .
نیكاراگوا ولاتێكی كشتوكالیەو خاوەن كۆمەلگایەكی تەقلیدیە . بنەمالەی سۆمۆزا دەستی گرتبوو بەسەر سەروەت و سامانی ولاتداو گەلەكەیشی دوچاری چەوساندنەوەو ڕوتاندنەوە كردبوو . بارودۆخەكە وەرچەرخانێكی گرنگی بە خۆیەوە بینی و شۆڕشی ساندینیستی لێكەوتەوە . شۆڕشەكە خوێناوی بوو بەلام سەركەوتو بوو هەرچەندە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا تا دوا هەناسە پشتگیریی بنەماڵەو ڕژێمی ڕوتێنەری سۆمۆزای كرد . یەكێك لە كارە گرنگەكانی دوای شۆڕشی ساندینیستی بریتی بوو لە رێفۆرمی كشتوكاڵی و لاواز كردنی هێزی دەرەبەگ و بایەخدان بە بەرهەمی خۆماڵی و هەروەها كەمكردنەوەی نەخوێندەواری لە شارو لادێكاندا چونكە نەخوێندەواری دەردێكی كوژەری كۆمەلگایە .
تەنیا رێگایەك بۆ ڕزگار بوون لەم جۆرە دەسەلات و سیستەمە سەركوتكەر و ڕوتێنەر و خێڵ و خێزانە تەقلیدیە كۆنەپارێزانە بریتیە لە شۆڕشێكی سیاسی و كۆمەلایەتی / دیموكراتی و عەلمانی . هەرێمی ( باشوری) كوردستانیش بەدەر نیە لەم بۆچونەو پێویستی بە شۆڕشێكی لەم جۆرەیە . شۆڕشێك گونجاو لەگەل واقعی كۆمەلایەتی و كەلتوری و سایكۆلۆژی. ئەوە كارێكی ئاسان نیە بۆ كۆمەلگایەكی سەقەت كراو بەلام مەحالیش نیە سەرەڕای دەورەدانیشمان بە دوژمنی ئیقلیمی كە دەكرێ وەك گەمەكەرێكی ئیقلیمی بێنە ناو هاوكێشەكەوە . كەرەستەكان بۆ شۆڕش و ڕاپەرینێكی نوێ لە هەرێمی كوردستان لە بارن و هیچ سیستەم و دەسەلاتێكیش نەگۆڕ نیە بەوەی هەرێمی كوردستانیشەوە .
شۆڕش چیە ؟
شۆڕش بە واتا گشتیەكەی بۆ خەڵكیی ولات بریتیە لە نان و ئازادی ، مووچە و خزمەتگوزاری ، قوتابخانەو خەستەخانەو بیمەی بێكاری و تەندروستی، ئاو و كارەبا و … تاد . هەرچەندە ئەمانەش بەشێكی گرنگن لە شۆڕشی گەلان بۆ مافەكانیان ، بەلام بە تێگەیشتنی زانستی سیاسی شۆڕش لێرەدا بە واتای گۆڕینی ئەو سیستەمە یان بارودۆخە سیاسی و ئابوری و كۆمەلایەتیە كۆنە دێت بە سیستەمێكی تری نوێ لەسەر بنەمای كۆمەلگای مەدەنی ، یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەلایەتی و ئابوری و ئازادیە سیاسی و كۆمەلایەتیەكان بونیات نرابێت و هەروەها سەقامگیری و كەسایەتی و كەرامەت بۆ تاكەكانی كۆمەلگا دابین بكات . هەر شۆڕش و ڕاپەرینێكی جەماوەریی ئەم بنەماو داواكاریانەی نەكردە ئامانجی خۆی ئەوا نەكرێت باشترە . تاك و كۆمەلگا ئاسایشی دەوێت ، مرۆڤ نان و ئازادی و دادپەروەری دەوێت ، یەكێكیان بێ ئەویتر نابێت . ئەو لایەنەی ( ئیتر هەر ناوێكی لێ بنرێ ) بتوانێت ئەو پێویستیانە دابین بكات بۆ كۆمەلگاكەی ، ئەوا سیستەمێكی دادپەروەر و تەندروستە كە لەسەر بنەمای فەلسەفی و زانستی و ئەقل و مەنتق بونیاد نراوە .
لێرەدا شۆڕش دەبێت بریتی بێت لە وەرچەرخانێكی بنەڕەتیی كۆمەلایەتی و سیاسی ، بەلام مەرج نیە شۆڕش هەمیشە بە ڕێگای توندوتیژیەوە ئەنجام بدرێت ، بەلام زۆرجار باردۆخەكە بڕیار لەسەر ئەو ئاڕاستەیە ئەدات . شۆڕش یان لە لایەن ئەلیتە (نوخبە) و كۆمەلێكی رێكخراوەوە ئەنجام دەدرێت كە پشتگیریی بەشێكی بەرفراوانی گەلی هەیە یان هەر لە سەرەتاوە خۆی بزوتنەوەیەكی جەماوەرییە . ئەوە بە شۆڕش ناوزەند ناكرێت ئەگەر كۆمەلێك بێ بوونی بنچینەیەكی جەماوەریی یان تەنیا بەشێكی زۆر كەمی گەلی لەگەَلدا بێت و بە رێگای كودەتاوە بگاتە دەسەلات .
( هیچ چین و توێژێكی كۆمەلایەتی تاسەر ، كۆت و زنجیری كۆیلایەتی قبوڵ ناكات )
هیچ مرۆڤێك ، ئیتر سەر بە هەر چین و توێژێكی كۆمەلایەتی بێت هەتا سەر ، كۆت و زنجیری كۆیلایەتی و چەوساندنەوە قبوڵ ناكات ، زوو یان درەنگ لە دژی ڕادەپەڕێت . ئەوە یاسای سروشتە .
ئەلبێرت كامۆ لە كتَیبی مرۆڤی یاخیدا دەنوسێت ” یاخیبوون كاتێك ڕوو دەدات ، كە مرۆڤی یاخی هەست بكات لە شوێنێك ، بە جۆرێك لە جۆرەكان لەسەر هەقە … و ئەو كاتەش ناعەدالەتی دەبێتە یاسا ، یاخیبوون دەبێتە ئەرك… ئەو كۆیلەیەی كە بە درێژایی هەموو ژیانی فەرمانی جێبەجێ كردووە كتوپڕ كە فەرمانی تازەی پێ ئەدرێ بریار دەدات جێبەجێی نەكات . یاخیبوون بە گژداچوونەوەی پووچی ژیان و نائومیدی و ناعەدالەتیە . ئەو چەندە باوەڕی بە ئازادی خۆی هەیە ، ئەوەندەش باوەڕی بە ئازادی ئەوانی دیكە هەیە . كەواتە یاخیبوون لە پێناو پێشێلكردنی ئازادی هیچ كەسێكی دیكەدا نیە بەلكو هەولێكە بۆ فراوانكردنی ڕوبەرەكانی ئازادی و شكاندنی سنورەكانی كۆیلەكردن و لە قالبدانی ئەقلی مرۆڤ . كوێرانە هیچ ڕەتناكاتەوە ، بەلكو ڕەتكردنەوەی هەر شتێك یان هەموو نەخێر گوتنێك لە هوشیاریەوە سەرچاوە دەگرێت . تاك بە هوشیاریەوە هەردوو وشەی ( نەخێر و بەلێ ) بەكار دەهێنێت نەك مورید ئاسا تەنها سەری بەڵێ ڕاوەشێنێت “.
مرۆڤ كە لەسەر حیسابی خۆی برسی كراو ئازادی لێ زەوتكرا ئەوا دوو بژاردەی بۆ دەمێنێتەوە : ئەگەر ڕابەرایەتیەكی شۆڕشگێری هەبێت ئەوا دەبێتە شۆڕشگێر ، یان ئەوەیە دەبێتە كۆیلە . لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ملیۆنان مرۆڤ دراوە بە كوشت لە پێناوی چاوچنۆكی و ڕوتاندنەوەو داگیركردندا ، بەلام بە ملیۆنان مرۆڤیش گیانی خۆیان بەختكردوە لە پێناوی نان و ئازادی و خاك و كەرامەتدا .
هەندێكجار هاوكاری و پێكەوە كاركردنی گروپ و چین و توێژە جیاوازە كۆمەلایەتیەكان كە دافع و ئایدیۆلۆژیای جیاوازیان هەیە بەلام لە بارودۆخەكە ناڕازین ، بۆ هەرەس پێهێنانی پێكهاتە كۆنەكە بۆ زەمەنێكی وەختیی یەكدەگرن چونكە بەرژەوەندی هاوبەش كۆیان دەكاتەوە ، بۆنمونە نەبوونی مووچەو خزمەتگوزاری سەرجەم چین و توێژەكانی كۆمەلگای گرتۆتەوە لە هەرێمی كوردستان . ژنانی دەولەمەند و هەژاریش چەندین خاڵی هاوبەش پێكیانەوە دەبەستێت لە خەباتیاندا بۆ چەندین لە مافە هاوبەشەكانیان. هەربۆیە بە تەنیا یەك گروپ ، یان توێژێكی كۆمەلایەتی یەكلایەنە ناتوانێت شۆڕشێكی سەرانسەریی بهێنێتە كایەوە ، بە تایبەت لە بارودۆخێكی وەك ئەوەی كوردستان بەلام دواتر دەكرێ ململانێكان بە شێوازی تری جیاواز یەكلابنەوە .
هێزو لایەنەكانی دژ بە شۆڕش و ڕاپەرینی جەماوەریی خاوەن رێكخستنەو دیسپلین و هێزی هەیە ، هەربۆیە ئەگەر شۆِرشگێڕان بە هەمان هێزو دیسپلین و ئیرادەوە ڕوبەڕووی نەیارەكانی نەبێتەوە ئەوا ڕوبەڕووی لێدان و دارمان دەبێتەوە . ئەو كاتەی مرۆڤ ڕێگای شۆڕش و ڕاپەڕین دەگرێتە بەر بەواتا بە بڕواو بڕیارێكی پۆلاینەوە دەبێت ڕێگای هێرش كردن بگرێتە بەر. بەرگری كردن بێ هێرش كردن كوشتنی هەموو ڕاپەرینێكە بە هی چەكداریشەوە ، ئەگەر ناچاری بەرگری كردنیش كرایت ئەوا سەنگەر لێبدەو زۆرانبازیی شەقام لەگەل دژ و دوژمنەكەت بكە بۆ ئەوەی مەعنەویاتی جەماوەر نەڕوخێت . ڕوبەڕووی دژەكەت بەرەوە ، ئەوەندەی هێزەكانی پەرش و بلاوەو متمانەی خەڵكیی كەم بۆتەوە پێی و ڕۆژانە ڕوبەڕووی شتی نوێی بكەرەوە ئەگەر سەركەوتنەكانیش كەم بن.. دوژمنەكەت ناچاری كشانەوە بكە ، پێش ئەوەی هێزەكانی خۆی لە دژت رێكبخاتەوە و ئازایەتی بنوێنە .
شۆڕش دەبێت پشت بە هێزی گەل ببەستێت . بە تایبەت بەوانەی كە پێشەنگی شۆڕشن و لە پێشەوەی گەل زۆرترینن . درز بخەرە نێوان هێزەكانی دژ ، بە تایبەت ئەوانەی لە ناو هێزەكانی دوژمندا ، هی دەسەلاتدا دوو دڵییان هەیە بەرامبەر كارەكەیان و بێهێزن . كەواتە ڕاپەرینێكی عەفەوی نارێكخراو و بێ بەرنامە زوو دادەمركێنرێتەوە ، لیرەدا پەیامەكەم بۆ ئایندەی هەرێمی كوردستانیشە . ڕوو ئەدات كە شۆڕشی گەلانێك سەركەوتوو بووە بەلام دواتر نوخبەو سەركردەكانی بوونەتە گەندەل و گەلەكەی خۆیان ڕوتاندۆتەوەو جیاوازییان نەبووە لەگەل دوژمنە ڕوخاوەكەیاندا . هەندێك جاریش شۆڕش و ڕاپەرینێك بەلارێدا دەبرێت وەك ئەوەی لە ئێرانی سەردەمی شا ڕوویدا . یەكێتی و پارتی وتیان “شۆڕش” دەكەین دژ بە رژێَمی بەعس ، كەچی ئێستە شۆڕش مندالەكانی خۆی دەخوات .
لەم هەلومەرجەی ئەمڕۆشدا پێدەچێت پڕۆسەی گۆڕینی سیاسی بە شۆڕشی ناوخۆ ، كودەتای سەربازیی ، یان بەكارهێنانی ڕوخسارەكانی تری زەبروزەنگ بۆ بەزۆر دەست لە دەسەلات پێهەلگرتن بێت . هەندێك جاریش بەدەستێوەردانی دەرەكی . بەلام كودەتا لەهەر بەرگێكدا بێت بریتی نیە لە شۆڕش .
ئەم دەسەلاتە توانای رێفۆرم كردنی نیە
بە پێی ئەزمونە سیاسی و مێژوییەكان ، سروشتی ئەم جۆرە دەسەلات و سیستەمە سیاسیە تەقلیدیە توانای ڕیفۆرم كردنی ڕاستەقینەی نیە چونكە خۆی لەسەر تەواوی گەندەڵیی دروستبووە . هیچ رێفۆرمێكی سیاسی و ئابوری و كۆمەلایەتی ڕاستەقینە چاوەڕوان ناكرێت لێی چونكە سروشتی سیستەمەكە سیمای رێفۆرم كردنی پێوە نیەو هەر ریفۆرمێكی ڕاستەقینەی تەندروست دەبێتە هۆی لەناو بردنی خودی دەسەلاتەكە خۆی . داوای رێفۆرم (چاكسازی) كردن بۆنمونە لە یەكێتی و پارتی و لایەنە ئیسلامیەكان و هاوشێوەكانیان هیچیتر نیە جگە لە خەونێكی بەتاڵ نەبێت . ئەوە هەر گەندەڵیە ، وەك یەكێك لە فاكتەرە سەرەكیەكان لە هاوكێشەی كۆتایدا سەری سیستەمەكە خۆی دەخوات .
بیرۆكەی شۆڕش و ڕاپەرینێكی جەماوەریی ڕێكخراو لە هەرێمی كوردستان
توڕەیی خەلكیی هەرێمی كوردستان لەو دەسەلاتە سیاسیە گەیشتۆتە لوتكەو متمانەی بەو دەسەلاتە نەماوەو ئامادەی كاردانەوەشە ، بەلام پێویستی بە هێزێكە رێنیشاندەری بێت و جێگای متمانەی بێت و لە نێوە رێگادا بە تەنیا جێی نەهێلێت ، بەلارێدا نەبرێت و موزایەدە بە خەباتەكەیەوە نەكات ، هەربۆیە گەل ئامادە نیە بۆ هەموو كەس و حیزبێك بێتە سەر شەقام ..
ژمارەیەكی بەرچاو لە رێكخراوەكانی كۆمەلگای مەدەنی و گروپەكانی فشار هەن كە رێكخراوی سێبەر نین و خاوەن هەلوێستی تەندروستن ، خاوەنی كەسانی ڕۆشنبیر و ئەكادیمیست ، نوسەر ، ڕۆژنامەنوس و مامۆستایان و كەسایەتی بە هەلوێست و ئازاین ، خاوەنی چەندین رێكخراوی گەنجان و ژنان و خوێندكارانی ڕەخنەگری دەسەلاتین ، لەوانەیە ژمارەیەكی هێشتا كەم لە حیزبی سیاسی ڕەسەنی بچوكی دەرەوەی دەسەلات مابێت .
هەموو ئەوانەی ئاماژەم پێدان ، كەم یان زۆر خاوەنی جەماوەرێكی خۆیەتی .. ئەگەر هەموو ئەمانە بە ڕاكێشانە كاسبكاران و فەرمانبەران تێیدا بتوانن بە ڕۆح و هەلوێستێكی شۆڕشگێڕانەوە لەسەر ( بەرنامەیەكی هاوبەش ) بۆ ئەم قۆناغە رێك بكەوون و لە ژێر چەترێكدا كۆبنەوەو ببنە مەرجەعێك ، بۆ سەركردایەتی كردنی ڕاپەڕین و بزوتنەوەیەكی جەماوەریی رێكخراو بە پلان و بەرنامەوە ئەوا دەكرێت راپەرینێكی جەماوەریی درێژخایەنی تۆكمەی لێ بكەێتەوە . مەترسی ئەوەم لاهەیە لە ئەنجامی ئەو توڕەییەی جەماوەر بەرامبەر پێشیلكردنی مافەكانی لە لایەن ئەو دەسەلاتە بێتوانایەوە ، ڕاپەرینێكی جەماوەریی عەفەوی بێ سەر و سەركردە ڕووبدات و دواتر دامركێتەوەو كورت خایەن بێت ..
هیچ بە دوریشی نازانم ڕەفتاری دەسەلات بگاتە ڕادەی ئەوەی ڕۆژگارێك پێویست بوون بە خەباتی ژێرزەمینی و شۆڕشی چەكدارییشی لێبكەوێتەوەو ئەوەش بەندە بە ڕەفتاری دەسەلاتەوە ، هەرچەندە من بێسنوور دژی هەموو خوێن ڕشتن و توندوتیژیەكم . بەڵێ مێژوو دەكرێ خۆی دوبارە بكاتەوە . ئەو مرۆڤەی بڕوای وابێت سروشتی ئەو دەسەلاتە ، دەسەلاتی خێڵ و خێزان و سیستەم و دەسەلاتی تەقلیدیی لە هەرێم هی چاكسازی و دەستاودەست كردنی دەسەلات و خۆگۆڕین و گوێگرتن بێت لە داواكاریەكانی گەل و پەیڕەویی پرەنسیپە دیموكراتیەكان و رێفۆرم كردن بكات ، ئەوا لە بازنەیەكی داخراوی بۆش و خەیالاویدا دەخولێتەوە .
بۆچوونی من لەسەر سەركردایەتی حیزبە ئیسلامیەكان ئاشكرایەو بۆ حیزبی گۆڕانیش تەنیا دوو ئەلتەرنەتیڤ هەیە یان ئەوەیە ئەگەر بە ڕاستی مەبەستیەتی بیگۆرێت ئەوا دەبێت واز لەم سیاسەتەی هەتا ئێستەی پیادەی كردوە بهێنیت و رێگای خەباتێكی شۆڕشگێرانەی ڕاستەقینە بگرێتە بەر و ئەو جەماوەرەشی ماویەتی لە دەستی نەدات و نەگەرێتەوە ناو دەسەلات كە بووە هۆكاری سەقەت كردنی گۆڕان خۆی ، یان ئەوەیە مالئاوایی لە سیاسەت بكات و بڕۆنەوە ماڵەوە ، هەلوێستی حیزبی گۆڕانمان لە 17ی شوبات بین ـی . چیتر خەڵكیی خۆی سەرقال نەكات بە كۆبوونەوە بێكۆتایی و بێسودەكانی نێوان حیزبەكان كە تەنیا لە خەمی بەرژەوەندیەكانی خۆیاندان و كاتی خۆی بۆ بیرۆكەی بە نرختر بۆ ئایندەو چارەنوسی خۆی تەرخان بكات . تەنیا شتیكیش لە دەستی بدات چەوساندنەوەو روتاندنەوەیەتی .
لە كۆتایدا دەنوسم : ئەمڕۆكە لە سەر گۆی زەوی هیچ سیستەمێكی سیاسی نیە بێگەرد و خەیالی بێت وەك ئەوەی لە ڕووی تیۆریەوە باس دەكرێت ، هەربۆیە من بۆ ئەم قۆناغە مێژوییەی ئەمڕۆ واقیعبینانە ڕەزامەندم لە هەرێمێكی ( باشوری) كوردستاندا ، لە عێراقێكدا بژیم لە 25% گەندەڵی تێدا بێت وەك لە 90% بێت چونكە ڕەهاو حەقیقەتی ڕەها نییە بەڵكو هەموو شتەكان لەسەر ڕیتمێكی ڕێژەیی دەڕۆن .
•بەشێك لە تۆیژینەوەیكی ( 20) لاپەڕە ، بەم زوانە بلاو دەكرێتەوە .
بەکلیکێک لەسەر سمبولەکانی خوارەوە ، ئەم بابەتە دەگات بە هاوڕێکانت
