ڕەسوڵ بۆسکێنى : ڕێکەوتنامەى 11ى ئازار تاقى کردنەوەیەکى مێژوویى .
بەهۆى پەشیمان بوونەوەى عەبدولکەریم قاسم لەو بەڵێنانەى بەکوردى دابوو ، نەتەوەى کورد ڕێگایەکى دیکەى بەردەم دا نەبوو بۆ بەدەستهێنانى مافە سیاسیەکانى کورد جگەلە بەرگرى ، سەرکردایەتى پارتى دیموکراتى کوردستان لە ساڵى 1961 شۆڕشى چەکدارى ڕاگەیاند کە بەشۆڕشى ئەیلول ناسراوە ، خەڵکى کوردستان زۆر دڵسۆزانە بەدەنگ بانگەوازى شۆڕشەوە چوون و لەهەموو چین و توێژەکانى کۆمەڵگا بەشدارى بێباکانەى شۆڕشى ڕزگاریخوازى کوردیان کرد ، سەرەتا بەهۆى خەبات و تێکۆشانى شێلگیرانە بازنەى گوشارى لەسەر حکومەتى عیراق چڕ کردەوە ، شۆڕشى کورد سەرەڕاى کێشە و ئاستەنگ و ناکۆکیەکانى ناوخۆى سەرکردایەتى ، شۆڕشى ڕزگاریخوازى کورد بەردەوام بوو تا کودەتاى تەموزى 1968 کە بەعسیەکان هاتنە سەر حوکم ، سەرەتا بەمەبەستى جێگیرکردنى دەسەڵاتیان بەعسیەکان وایان پیشاندا دەیانەوێ کەشوهەوایەکى دیموکراتى و پێدانى ئازادى بۆ خەڵک دەستەبەر بکەن ، یەکێک لەبڕیارەکان وابەستەیى بوو بە بڕیاردان لەسەر چەسپاندنى مافى کورد . و بەدەستهێنانى خەسڵەتە نەتەوایەتیەکانیان لەچوارچێوەى یەکیەتى گەل و نیشتمان و ڕژێمى دەستووریدا ، باشترین کار بۆ ئەوان لەم کاتەدا سڕ کردنى شۆڕشى کورد بوو، ئەحمەد حەسەن بەکر سەرۆک کۆمارى عیراق وەفدێکى ساز کرد بەسەرکردایەتى عەزیز شەریف بۆ ئەوەى بینێرێ بۆ لاى مستەفا بارزانى بەمەبەستى ڕێکەوتن لەگەڵ سەرکردایەتى کورد ، لەئەنجامدا لە11ى ئازاى 1970 ڕێکەوتنامەى ئازار هاتەکایە . لە بەیانامەیەکى چەند خاڵیدا بڵاو کرایەوە، لێرە دەرفەتى نووسینەوەى خاڵەکانمان نیە ، یەکیەتى سۆڤیەت بەشێوازێکى نافەرمى بوو بە هاوبەش لە ڕاگەیاندنى ڕێکەوتنامەى 11ى ئازار ، ئەمەش هۆکارێکى گرنگ بوو بۆ لێک نزیک بوونەوەى هەردوولا لەسەر بەستنى ڕێکەوتنامەکە .
بەعس لەڕووى ناچاریەوە ڕێکەوتنامەى لەگەڵ کورد بەست ، دوو ساڵ کەمتر بوو هاتبوونە سەرحوکم هێشتا خۆیان نەگرتبوو ، بنکەى جەماوەرى لاواز و ناکۆکى ناخۆیان هەبوو ، لەڕووى ئابوورى لاواز بوو، پەیوەندى لەگەڵ وڵاتانى دەرەوە کز بوو ، شۆڕشى کوردستانى لەسەر خۆى بەمەترسى گەورە دەزانى ، دەیویست تاکو پێگەى خۆیان لەدەسەڵات قایم دەکەن بەرامبەر بە هێزە شۆڕشگێر و دیموکراتخوازەکان نەرمى بنوێنن ، لەو بارەیەوە حەردان تکریتى وەزیرى بەرگرى عیراقى ئەو کات دەڵێت : “… هەوڵ و تەقەلاکانمان پێش دوو مانگ بۆ لەناو بەردنى بەرگرى شکستى هێنا ، بۆیە بڕیارماندا بۆ کۆتایى هێنان بەشەڕ لەگەڵ مەلا وتووێژ بکەین ، چونکە هەر بەوە دەمانتوانى دەرفەتێکى زیاتر بڕەخسێنین بۆ مانەوەمان لەسەر تەختى فەرمانڕەوایەتى ، مەبەستمان لەم وتوێژە لەگەڵ مەلا دا ئەوە بوو ، هەرچى بیەوێ بیدەینێ ، بەو نیازەى لەئەنجامدا بەسەرى دا زاڵ بین “.
هەر لەسەرەتاوە بەعس بەمەبەستى چارەسەرى کێشەى کورد نەهاتبووە ناو ڕێکەوتنامەکە ، بەڵکو تەنیا بەدواى دەرفەتێکى لەباردا دەگەڕا بۆ ڕێکخستنەوەى ڕیزەکانى خۆى ، لەکاتێکدا بەعس هەڵوێستى لەسەر کورد و دیموکراسى و دابەش کردنى دەسەڵاتەکان ڕوون و ئاشکرا بوو ، سەرسەخترین دوژمنى کورد بوو ، بەعس حزبێکى ناسیونالیسى دەمارگیر بوو ، بەڕێگاى پیلانگێڕیەوە هاتووەتە سەر دەسەڵات و هەموو ڕێگایەکى دەگرتەر بۆ مانەوەى لە دەسەڵات ، کەچى سەرکردایەتى بزاڤى ڕزگارى خوازى کورد لێکۆڵینەوە و خوێندنەوەى ورد و هەمەلایەنەى لەسەر دانوستاندنى بەعس و کورد و پیلانى بەعس بەرامبەر بەکورد نەبوو .
حزبى بەعس مەبەستەکەى خۆى پێکا و دواى ڕێکەوتنى ئازار خۆى لەبوارەکانى سەربازى و ئابوورى بەهێزکردەوە و ڕیزەکانى ڕێکخستەوە و ناحەزانى لەناو سوپا و حزب لەناوبرد و لەگەڵ دابین کردنى دۆست بۆ حکومەت . نەوتى خۆماڵى کرد ، بەمەش بەریتانیا و بەرەى ڕۆژئاواى لەخۆى نیگەران کرد ، لەدواى خۆماڵى کردنى نەوت بارى ئابوورى عیراق زۆر باشتر بوو ، ئەمەش بووە هۆى ئاڵۆزى پەیوەندى کورد و بەعس ، هەر لەو ماوەیەش دا لە ساڵى 1972 عیراق پەیوەندى و هاوپەیمانى لەگەڵ یەکیەتى سۆڤیەت و بلۆکى ڕۆژهەڵات بەست و گرێبەستى کڕین و هێنانى چەکى واژۆ کرد ، بەمەش حکومەتى بەعس لە ڕووى سەربازى و بەرگریەوە خۆى بەهێز کرد ، بەهۆى هاوپەیمانێتى لەگەڵ سۆڤیەت دوو وەزیرى دا بە (حزبى شیوعى عیراق = حشع ) بەمەش هەڵوێستى ئەو حزبە گۆڕا ، دواى ئەمە حشع ڕاکێشایە ناو بەرەیەکى ناهاوسەنگ بەناوى (بەرەى نیشتمانى و نەتەوەیى و پێشکەوتووخواز ) لە 17-7-1973 ڕاگەیەنرا ، داوا لەپارتیش کرا بێتە ناو ئەم بەرەیە ، بەڵام لەبەر کەمتەرخەمى بەعس لە ڕێکەوتنامەى ئادار پارتى قبوڵى نەکرد . دیارە بەعس قورسایى و باڵادەستى خۆى لەناو ئەم بەرەیەدا بەرجەستە کردبوو .
لەدواى خۆماڵى کردنى نەوتى عیراق و پاشەکشەى هێزەکانى بەریتانى لەعیراق ، ئەمریکا نەیدەویست یەکیەتى سۆڤیەت پەل بهاوێت بەرەو عیراق و کەنداو ، بەتایبەت پێشتر سۆڤیەت دۆستایەتى لەگەڵ بەشێک لە وڵاتانى عەرەبى هەبوو ، پێدەچوو ئەم پەیوەندیە لە ڕێگاى عیراقەوە فراوان بێت بۆ وڵاتانى کەنداو ، لەساڵانى 1970-1974 هەموو لایەنەکانى بەشدار لەو ململانێیە هەر یەک لە ( حکومەتى عیراق ، ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا ، سۆڤیەت ، ئێران ) لەبەخۆدا چوونەوەى ورد و گەرم و گوڕدا بوون ، تا خۆسازبدەنەوە لە خولى ئایندە بەباشترین دەستکەوت کۆتایى بەو سیناریۆیە بێت . کەلە ناکۆکیەکانى نێوان حکومەتى عیراق و شۆڕشى کوردستان خۆى دەدیتەوە . هەموو لایەنەکان خۆیان ئامادە دەکرد بۆ دواى کۆتایى هاتنى ڕێکەوتنامەکە ، ئەوەى بێ پلان و کەمتەرخەم بوو لەم ناودا سەرکردایەتى کورد بوو .
باشترین کەناڵ بۆ دروست کردنى کێشە و گرفت لەبەردەم حکومەتى عیراق شۆڕشى کوردستان بوو بۆ ئەم مەبەستە بەرەى ئێران ، ئەمریکا ، ئیسرائیل زیاتر خۆیان لە سەرکردایەتى شۆڕشى کورد نزیک کردەوە ، لەشەش مانگى یەکەمى هەڵگیرساندنەوەى شەڕ گۆڕانکارى زۆر هاتەدى ، لەوانە وەرگرتنى چەکى قورسى ئێرانى و بەشدارى کردنى ڕاستەوخۆى پسپۆڕە ئێرانیەکان لەبەرەکانى شەڕ لەپاڵ فەرماندەکانى پێشمەرگە دژى حکومەتى عیراق دەجەنگان ، دواتر ئەوەندە هاوکارى ئێرانیەکان زیادى کرد بەڕادەیەک وەک هەندێک دەڵێن سەرکردایەتى شەڕى کوردستان ناڕاستەوخۆ کەوتە دەست ئێران.
جوڵانەوەى شۆڕشى کورد لەباشورى کوردستان بەهێز بوو ، لەسەر ئاستى ناخۆ ڕیزەکانى سەرکردایەتى کورد و بزاڤى ڕزگاریخوازى کورد لە پێش ساڵانى ڕێکەوتنامەکە پتەوتر بوو ، لەگەڵ ئەو ناکۆکیە ئایدۆلۆژیەى پێشتر هەبوو، بەوانەشەوە گومانیان لەسەرکردایەتیەکەى هەبوو ، مەیدانى خەبات و بەرەنگار بوونەوە بۆ مەلا مستەفا بێ ڕکابەر بوو . باڵى (م . س ) لەگەڵ ڕاگەیاندنى بەیاننامەکە پیرۆزباییان لە سەرکردایەتى بارزانى و سەرۆک کۆمارى عیراق کرد ، زۆربەى ئەندامانى ( م . س ) و سەرکردایەتى و ئەندام و پێشمەرگەکانیان گەڕانەوە ناو ( پ . د . ک ) ئەمە دەرفەتێکى زێڕین بوو بۆ پارتى کە سوودى لە وزە و تواناى ئەوانە وەربگرێت ، بەڵام ئەو دەرفەتە لە کیس چوو .
شۆڕشى کوردستان خاوەنى پەنجا هەزار پێشمەرگەبوو ، سەرەڕاى هێزى بەرگرى میللى هیچ شۆڕشێکى کورد لەماوەى دوو سەدەى ڕابردوودا ئەوەندە پشتگیرى جەماوەرى کوردستانى لەگەڵ نەبوو ، زانکۆى سلێمانى و هەردوو پەیمانگاى هەولێر و دهۆک زۆرینەى مامۆستا و خوێندکارەکانى ڕوویان لە ناوچە ئازاد کراوەکان کرد ، سەرەڕاى ئەوەش پۆلیس و مامۆستا و ئەندازیار و پزیشک و پارێزەر و زۆربەى کورد ، کەمایەتیەکانى وەک تورکمان و ئاشورى و هەندێ عەرەبەکانیش پشتگیرى شۆڕشیان کرد ، لەلایەکى تر بەهۆى نیگەرانى شیعەکان لە حکومەت هەندێ لە زانایانى شیعە ناڕەزاییان لە شەڕى کوردستان دەبڕى ، بەڵام حکومەت بەتوندى بەرەو ڕوویان بووە .
ماوەى چوار ساڵ بۆ جێبەجێ کردنى ناوەرۆکى بەیاننامەى 11ى ئادار دەرفەت بووە بۆ خۆ بەهێز کردنەوەى دەسەڵاتى بەعس بەسەر دام و دەزگاکانى حکومەت ، بەعس هەمیشە کێشە و گرفتى لەبەردەم سەرکردایەتى شۆڕش و جێبەجێ کردنى ڕێکەوتنەکە دروست دەکرد ، لەماوەى ئەو چوار ساڵە دیارى کردنى سنوورى هەرێمى ئۆتۆنۆم و دەسەڵاتى دامەزراوەکانى یاسادانان و ڕاپەرٍاندن لە کوردستان و بەشدارى کورد لە دەسەڵاتى ناوەند لەبەغدا لەگرفتە سەرەکیەکانى نێوان هەردوولا بوو ، بەعس لەو ماوەیەدا توانیویەتى شوێنى خۆى قایم بکات و پەشیمان بێتەوە . 11ى ئازار چارەسەرى کێشەى سنوورى نەکرد ئەمە خاڵێک بوو لە ناتەواویەکانى ئەو ڕێکەوتنە و بەزۆرى بەم هۆیەوە شکستى هێنا ، هەروەها چارەنووسى کەرکوک و شارۆچکەکانى دیکە کە بڕیار بوو بخرێنەوە سەر ئۆتۆنۆم بەتایبەت چارەنووسى شارى کەرکوک مەسەلەیەکى بنەڕەتى بوو بەهەڵپەسێراوى هێشتەوە ، لەبەیاننامەى 11ى ئادار بڕیاردرا بوو دواى ساڵێک لەبەیاننامەى ئازار ناوچەکانى ئۆتۆنۆمى سەرژمێرى وردى دانیشتوان بۆ ناوچە جێ ناکۆکەکان بکرێت، بەڵام دواکەوت و ئەنجام نەدرا ، بەپێچەوانەوە حکومەت کەوتە سیاسەتى بە عەرەب کردن .
دووەم گرفتى گەورەى نێوان سەرکردایەتى کورد و حکومەتى عیراق مەسەلەى هاوبەشى کورد بوو لە دەسەڵاتى ناوەند لەبەغدا ، ئەگەر چارەسەرى یاسایى لەسەرەتاوە بۆ ئەم کێشەیە نەکرابێت ، ئەوا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕێکەوتنامە ناتەواوەى سەرکردایەتى کورد بانگەشەى بۆ دەکرد . بەشدارى کورد لەدەسەڵات تەنیا بەناو بوو ، ( ئەنجومەنى سەرکردایەتى شۆڕش – بەعس ) لەسەرووى هەموو دەسەڵاتەکانەوە بوو ، سەرچاوەى یاسادانان بوو تەنیا کوردێکى تێدا نەبوو ، کەچى لە ناوەرۆکى بەیاننامەکەدا نووسراوە جیاوازى ناکرێت لەنێوان کورد و غەیرى کورد لە پایە گرنگ و هەستیارەکانى دەوڵەت ، پێناچێت سەرکردایەتى کورد لەسەرەتاوە پرسى پێگەى کوردى لە ئەنجومەنەکە یەکلایى کردبێتەوە. دەسەڵاتە گرنگەکانیش نەدران بەکورد، لە کۆى 500 دیبلۆماسى و 80 باڵوێزى عیراقى تەنیا یەک باڵوێزى کورد هەبوو ، لەو بارەیەوە مەحمود عوسمان لەگەڵ ڕادیۆى بەریتانیا ئەو کات دەڵێت : لە ئەنجومەنى سەرکردایەتى کەسمان نیە ، لەسوپا کەسمان نیە ، لەناوەندە گرنگەکان و هەروەها لە دەزگاى ئاسایش و هەواڵگرى نیمانە ، لەوەزارەتى نەوت و وەزارەتى ناوخۆ و دەرەوە کەسمان نیە ، لەڕاستیدا لەپایە گرنگەکاندا کورد هیچ ڕۆڵى نیە ، هەموو شتێک لەڕێگاى حزبى بەعسەوە دەبێت ، تەنیا لەسەر ئاستى کارگێڕى هاوبەشین ” لەسەرەتاى ڕێکەوتنامەکە ئەو نیگەرانیە نابینرێ و لەساڵانى دواتر بە درەنگەوە سەرکردەکانى شۆڕش ئەو خاڵە لاوازانەیان باس کردووە .
لەماوەى چوار ساڵ لەسەر هەردوو ئەنجومەنى یاسادان و ڕاپەڕاندن نەگەیشتنە ئەنجام و لە دوا کۆبوونەوەى وەفدى نێوان کورد و بەعس پڕۆژەى بەعس بۆ دابڕینى کەرکوک و شەنگال و خانەقین و مەندەلى لە کوردستان، ناوچەى ئۆتۆنۆمى تەنیا لە هەرسێ پارێزگاى سلێمانى و هەولێر و دهۆک کورت کرابۆوە. ئەنجومەنى سەرکردایەتى شۆڕش لە 11ى ئادارى 1974 یاساى ئۆتۆنۆمى پەسند کرد، لەو دوو دامەزراوەیە دا دەسەڵاتێک نەمابۆوە بۆ کورد مومارەسەى دەسەڵاتى خۆى تێدا بکات. لەبەرامبەردا (م.س)ى (پ.د.ک) پڕۆژەیەکى دیکەى بۆ هەمان مەبەست لە 17ى ئازارى 1974 خستەبەردەم سەرکردایەتى بەعس، بەڵام ئەوان بە نامەیەکى دوور و درێژى سەرۆک کۆمار ڕەفزیان کرد، لە ئاکامدا نەگەیشتنە هیچ ئەنجامێک.
بۆ ڕاگرتنى پارسەنگى بارودۆخەکە حکومەتى عیراق هەندێ لە خاڵەکانى ڕێکەوتنەکەى جێبەجێ کرد وەکو لێبوردنى گشتى بۆ زیندانیە سیاسیەکان، گەڕانەوەى کورد بۆ فەرمانگەکانى خۆیان، هەندێ لە پۆستە کارگێڕیەکانى دا بە کورد، ئازادى کار و چالاکى بۆ (پ.د.ک) و دووبارە ڕۆژنامەى (التڕخى) دەرچوو، 20 هەزار دینارى تەرخان کرد بۆ ئاوەدان کردنەوەى کوردستان، بەڵام خاڵە بنەڕەتیەکانى وەکو سەرژمێرى دانیشتوان و چارەنووسى ناوچە نەوتیەکان وەکو خۆى مایەوە. بەڵام بەعس واى دەردەخست هەنگاوى پێویستى ناوە بۆ جێبەجێ کردنى ڕێکەوتنامەى ئازار، لەگەڵ ئەوەشدا پارتى تاوانبار دەکرد بە دەست تێکەڵ کردن لەگەڵ ئێران و سوریا. لە ساڵى 1972 هەوڵى تیرۆرکردنى مستەفا بارزانى درا، هەموو ئەوانە دەریان دەخست ئومێدێک لە هەنگاوەکانى بەعس ناکرێت، لەگەڵ ئەوەشدا لەلایەن شۆڕشى کورد هیچ هەڵوێستێک لە کۆتایى هێنان بە بەئاگربەست و دەست پێ کردنەوەى شەڕ نەبوو .
لەگەڵ هەموو ئەوانش دا بەعس دەیویست کەناڵێک بدۆزێتەوە لەسەریەشەى کورد خۆى ڕزگار بکات، سایتى ستاندەر بڵاوى کردەوە : لە ساڵى 1973 سەدام حسین داواى لەبارزانى کردبوو وەفدێکى تایبەتى خۆى بنێرێت، ئەویش ئەندامێکى (م.س) نارد، سەدام حسین پێى دەڵێت بەبارزانى بڵێ وامان لێ نەکات ناچارمان بکات، سازش لەکەنداوى عەرەب بۆ شاى ئێران بکەین و شاش یارمەتى لەوان ببڕێت، ئەو ئەندام (م.س)ى پارتى ئەو پەیامەى شاردەوە تا دواى شکستى شۆڕشى ئەیلول و ڕێکەوتنامەى جەزائیر، ئینجا لەیاداشتەکانى خۆیدا ئاشکراى کرد، پێویستە بۆ لەمەولا سەرکردە و ڕاوێژکارەکانى سەرکردایەتى کورد ڕاستیەکان لەسەرکردەکانیان نەشارنەوە بۆ پاداشت .
لە 8-3-1974 بەعس سەرکردایەتى (پ.د.ک) بانگهێشت کرد بۆ کۆبوونەوە وەفدى کورد بەسەرۆکایەتى ئیدرس بارزانى لەو کۆبوونەوەیەدا باسى سنوور و کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان جەختى لەسەر کرایەوە، بەڵام لە پڕۆژەى بەعس دا کەرکوک لەسنوورى دەسەڵاتى ناوەند بوو، ئامادەش نەبوو سازش لەسەر ئەو پڕۆژەیەدا بکات، پارتى بەم پڕۆژەیە ڕازى نەبوو پڕژەیەکى جێگرەوەى ئامادەکرد و بەعس پێى ڕازى نەبوو، بەڵام بەبێ ڕەزامەندى شۆڕشى کورد و تاک لایەنە بەعس بە پەسندکراوى (ئەنجومەنى سەرکردایەتى شۆڕش) پڕۆژەکەى خۆى لە 11-3-1974 بڵاوکردەوە، لە سەرەتاى نیسانى 1974 لەکوردستان بەڕەسمى شەڕ لەئاکامى هێرشى سوپاى بەعس دەستى پێ کردەوە، بەعس شاڵاوێکى گەورەى سەربازى لەناوچەى بادینانەوە لەدژى هێزى پێشمەرگەى کوردستان دەست پێ کردەوە، لەسەرەتا بەرگرى کرا، بەڵام دوایى هێزەکانى حکومەت توانیان ناوچەکان دەست بەسەردا بگرن، لە بۆردومانى ناوچەکان حکومەت پشتى بە فڕۆکەى سۆڤیەتى بەست لە 24-4-1974 شارى قەڵادزێ ى بۆردومان کرد و لە 28-4-1974 شارى هەڵەبجەى بۆردومان کرد، زیانێکى زۆرى ماڵى و گیانى دا، لە ئەنجامى هێرشەکانى حکومەت توانى دەست بەسەر شارەکان و دەشتەکان دا بگرێت، شاخ و شوێنە سەختەکانیش بەدەست هێزى پێشمەرگەوە مایەوە.
حکومەت بەهاوکارى فڕۆکەى ڕوسى شەڕى دەکرد، بەڵام سوپاکەى ماندوو بوو لە هێرش بردنەوە کەوتە بەرگرى کردن، هەڵەى سەرکردایەتى شۆڕش لەوەدا بوو خەڵکیان هاندا بچن بۆ ئێران، ئیتر شارەکان چۆڵ بوون و خەڵک ڕووى لە پەناهەندەیى ئێران زۆر زیادى کرد ژمارەیان گەیشتە نزیکەى نیو ملیۆن کەس، ئەمەش بارى سەرشانى شۆڕشى گرانتر کرد، شۆڕش وایزانى بەمە زیان بەحکومەت دەگەیەنێ، بەڵام لەمەدا شۆڕش بەهەڵەچوو بوو، ئەمە چەند لایەنێکى نەرێنى هەبوو، خەرجیەکانى شۆڕش زیادى کرد و جوتیاران لە چاندنى زەویەکانیان بێ بەش بوون، خەڵک بێ کاسبى مانەوە، شۆڕش ناچار بوو زیاتر لەئێران نزیک بێتەوە، بەشدارى ئێران لەشەڕ زیادى کرد، هێزى پێشمەرگەش تۆزێ پشێوى تێکەوت و شەڕەکە زیاتر بووە بەشدارى چەکى قورسى نێوان دوو حکومەت، شیرازەى حزبایەتى تا دەهات زیاتر لاواز دەبوو. لەگەڵ ئەوەشدا خەڵکى کوردستان تادەهات ئومێدى سەرکەوتنیان زیاتر دەبوو.
حکومەتى عیراق لەژێرەوە هەوڵى دەست تێوەردانى بارودۆخى ناوخۆى کوردستانى دەدا هەندێک لەبەرپرسانى پارتى پەیوەندیان بە بەعسەوە کرد بوو لەگەڵ دروست بوونەوەى شەڕ دایانەپاڵ حکومەت. لەماوەى ئاگربەستى 1970 بۆ 1974 بەزەقى باس لە گەندەڵى دارایى و واسیتە و خزمایەتى و بازرگانى و قاچاخچێتى و دەوڵەمەند بوونى کاربەدەستان و قۆنتەراتچیەتى دەکرا. هەژار موکریانى لەباسى سەفەرى بارزانى لە11ى ئازارى 1975 بۆ لاى شا دەنووسێ”….(نەسیرى) بەمەلا مستەفا و مەحمود عوسمانى وت : “من هاتووم شتێکتان پێ ڕابگەیەنم ئێرانى شاهەنشاهى بە سەدەها دۆلارى یاریدەى شۆرٍش داوە، بەچەک و سەربازى خۆشمان هاتووینە یاریدەتان، ئێوە هیچ بەهرەتان پێوە نەماوە، گەورەکانى لەشکرتان هەموو دزن، هەر خەریکى گیرفانى خۆیانن، چەندجارمان وتووە….کێ و کێ دز و خائینن دەریان کەن، بەقسەتان نەکردین، ئێستا لەم شەڕە هەرچى فەرماندەى شۆڕش و فەرماندەى هێزەکانتان لەشارەکانى ئێران ڕادەبوێرن، کەسیان لە جەبهە نیە، پەنجا گوللە تۆپمان لە دامێنى زۆزک تەقاند سەنگەرمان بە عەرەبان چۆڵ کرد، پێشمەرگە نەچوون سەنگەرەکان داگیر بکەن…”
عیراق و سۆڤیەت و بلۆکى ڕۆژهەڵات لەلایەک و ئێران و ئەمریکا و ئیسرائیل لەلایەکى تر، توندترین لایەنى ناکۆک لەناو ئەو دوو بەرەیەدا عیراق و ئێران بوون، بەتایبەت کە پێشینەیەکى ناکۆکى کۆنیان هەبوو. بەڵام بیریان لەوە کردەوە چارەسەرێک بۆ ئەم کێشەیە دابنێن، بەهاوکارى وڵاتانى دۆست لەدواى زنجیرەیەک کۆبوونەوەى ئاشکرا و نهێنى لەئاستى وەزارەتى دەرەوەى عیراق و ئێران لەپەراوێزى کۆبوونەوەى وڵاتانى ئەندامى ڕێکخراوى (ئۆپیک) بەسەرپەرشتى (هەوارى بۆمدیەن) سەرۆکى جەزائیر لەلایەن سەدام حوسین جێگرى سەرۆک کۆمارى عیراق و شاى ئێران لە6-3-1975 ڕێکەوتنامەى جەزائیر واژۆ کرا .
تەنیا ڕۆژێک دواى ڕاگەیاندنى ڕێکەوتنەکە شاى ئێران سەرکردایەتى شۆڕشى کوردى ئاگادار کردەوە دەبێت یا بگەڕێنەوە و خۆتان ڕادەستى عیراق بکەن، یا بێنە ئێران و ببنە پەنابەر، بەپێچەوانەوە ئێران سنوور دادەخات و هاوکاریان ناکات، شارەزا ئێرانیەکان کە بۆ هاوکارى شۆڕش هاتبوون گەڕانەوە، سەرکردایەتى شۆڕشى ئەیلول تووشى شڵەژانێکى گەورەبوو، چونکە بارزانى وا تێگەیشتبوو شا ناتوانى پشتى شۆڕشى کورد بەربدا بەهۆى ئەمریکاوە، هەموو هێلکەکانى خستبووە سەبەتەى ئێران و بیرى لە ڕێگایەکى دیکە یان ئەگەرى ڕێکەوتنى نێوان هەر دوو وڵات نەکردبۆوە. لەگەڵ ئەوەشدا شۆڕشى کورد ناوچەى ئازاد کراوى بەدەستەوە بوو، هێزێکى لەبن نەهاتوى پێشمەرگەى هەبوو، ورە و خۆڕاگرى پێشمەرگە جێگاى شانازى بوو، هێشتا زۆر لەسەرکردەکان ئامادەبوون گیانى خۆیان فیداى نیشتمانەکەیان بکەن و بەردەوامى بەشۆڕش بدەن، لەڕووى دارایشەوە بارۆدخى شۆڕش زۆر باش بوو، بەڵام لەگەڵ نائومێدى سەرکردایەتى شۆڕش و دنیایەک خەم و مەینەتى نەتەوەى کوردا شۆڕشى ئەیلول بەخەمباریەوە کۆتایى هات .
مسعوود بارزانى لەڕاپۆرتى سیاسى و عەسکەرى بۆ کۆنگرەى نۆیەمى (پ.د.ک) دەڵێ :”دەبێ ئیعتراف بکەین کە زۆر بەئاشکرایى هۆى نەکسەى 1975 بەتەنیا پیلانى (جەزائیر) نەبوو ، بەڵکو بەرەڵایى و بێ تەنزیمى ناوخۆمان هۆیەکى دیکەى گرنگ بوو بۆ نەکسە …” دەبێ جەنابى مەسعوود بارزانى سەرنجى ئەوەى دابێت ئێستا پاش تێپەبوونى ئەو ماوە درێژە بەسەر شکستى شۆڕشى ئەیلول دا زۆربەى کێشەکان وەکو خۆیانن .
ڕووداوەکان لەگەڵ ئێستا چەند لەیەک دەچن دواى زیاتر لەچل ساڵ هێشتا کێشەى سنوور و شارى کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان چارەسەر نەکراوە، هێشتا بەتەواوى پێگەى کورد لە دەسەڵاتى ناوەند نەچەسپیوە ، هێشتا لەسوپا و باڵوێز و دیبلۆماسەکان وەک پێویست نیە ، دڕدۆنگى و بێ متمانەیى لەگەڵ ناوەند بەردەوامە، بێ ئاگایى سەرکردایەتى کورد و کاریگەرى وڵاتانى ئیقلیمى لەسەر بارودۆخەکە هەیە، ململانێى دەوڵەتە زلهێز و بڕیار بەدەستەکانى دنیا لەناوچەکە گەرمە، ئەوەى نهێنى و مەترسیدارە چارەنووسى نەتەوەکەمانە بەدەست سیاسەتى وڵاتانى دراوسێ و ناوچەییەوە وەک سایتى ستاندەر لە (ترک برس)ەوە ڕاى گواستوە دەڵێت: لە ئێستادا کورد لەسەر ئاستى هاوکێشەى نێودەوڵەتى مامەڵەى شیاوى لەگەڵ دەکرێت، ئەمەش مەترسى خستوەتە دڵى ئێران و تورکیا بۆ ئەوەى هەوڵەکان پەکبخات، داود ئۆغلۆى سەرۆکى تورکیا لەکاتى سەردانەکەى بۆ ئێران ئامادەیى تورکیاى لەگەڵ ئێران دەربڕیوە بۆ ئەوەى کوردى سوریا و عیراق نەتوانن کیانێک دروست بکەن، بۆ ئەو مەبەستە داواى کردووە (وفاق اقلیمى) لەشێوەى ڕێکەوتنەکانى سعدئاباد یان جەزائیرى 1975 ببەسترێت. ئایا سەرکردایەتى کورد دەتوانێت ئەم کێشانە تێپەڕێنێت و بەسەر بارودۆخەکەدا زاڵ بێت، یاخود لەبەر ململانێى ناوخۆ و کێشەکانیان جارێکى تر چانووسى نەتەوەکەما دەدەنەوە دەست قەدەر، بەهیواى داهاتوویەکى باش بۆ نەتەوەکەمان.
سەرچاوەکان:
1- دکتۆر حامید مەحمود عیسا، کێشەى کورد لە عیراق../2، وەرگێڕ: سوارە قەڵادزێى ، بەڕێوەبەرایەتى ڕۆشنبیرى – هەولێر، 2014.
2- کامەران بابان زادە ، ڕێکەوتنامەى جەزائیر و …، بەڕێوەبەرایەتى چاپ و بڵاوکردنەوە ، سلێمانى چاپخانەى کەمال ، 2013.
3- سایتى ستاندەر ، ترک برس.7-3-2016
بە کلیکێک لەسەر سمبولەکانی خوارەوە ، ئەم بابەتە دەگات بە هاوڕێکانت
