پێشره‌و ئیسماعیل : کاریگه‌ری ئیسلام و جوله‌که له‌سه‌ر یه‌کتری .
به‌شی یه‌که‌م
هاوکۆیی جوله‌که‌کانی نیوه‌دوڕگه‌ی عه‌ره‌ب و موسوڵمانان له نه‌ریتی خێڵه‌کی دا
دانیشتوانی باکور و ناوه‌ندی نیوه‌دوڕگه‌ی عه‌ره‌بی له سه‌ده‌ی حه‌وته‌می زاینی دا له جوله‌که و کریستیانی یه‌ك خواپه‌رست ( مۆنۆتیست ) و چه‌ندخوایی په‌رسته‌کان ( پۆڵیتیست) پێك هاتبو . جوله‌که و عه‌ره‌به کریستیانه یه‌ك خواپه‌رسته‌کان له‌پاڵ عه‌ره‌به چه‌ندخوایی په‌رسته‌کان دا به ئاشتیانه لەپاڵ یەکدا ده‌ژیان. په‌یوه‌ندی دایشتوانی نیوه‌دوڕگه‌ی عه‌ره‌بی له‌سه‌ر بنه‌مای ئاینه‌کان دیاری نه‌کرابو به‌ڵکو وابه‌سته‌یی و په‌یوه‌ندیان به‌یه‌کتریه‌وه له‌سه‌ر بنچینه‌ی په‌یوه‌ندیه خێڵه‌کیه‌کانه‌وه بو . سیسته‌می خێڵه‌کی سیسته‌می ژیانی جوله‌که و عه‌ره‌به‌کان بو . خێڵ و تیره‌کانیان له‌پاڵ یه‌کتری دا ده‌ژیان و وه‌کو سه‌رجه‌م خێڵه‌کانی تر مامه‌ڵه‌ی یه‌کتریان ده‌کرد و هاوپه‌یمانیان له‌گه‌ڵ یه‌کتری دا ده‌به‌ست . جوله‌که‌کان خۆیان له‌گه‌ڵ کولتور و نه‌ریتی کۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بی دا گونجاند بو . له هه‌ندێ بواردا به‌ته‌واوی تیایدا توابونه‌وه ؛ به عه‌ره‌بی ده‌دوان و زۆر له‌وانه‌ی قه‌سیده‌ی عه‌ره‌بیان داده‌نا جوله‌که بون و خواردن و جلوبه‌رگ و ڕه‌وشتی کۆمه‌ڵایه‌تیان وه‌کو یه‌کتری یان زۆر له‌یه‌کتر چو بو . ئه‌م کاریگه‌ریه‌ش دولایه‌نه بو . زۆر له چیرۆکه‌کانی ناو کتێبه پیرۆزه‌کانی ئاینی جوله‌که ، که‌وتبووه ناو چیرۆك و داستانه فۆلکلۆریه‌کانی عه‌ره‌به‌وه . ته‌نها لایه‌نێك که جوله‌که‌کانی له عه‌ره‌به‌کان له یه‌کتری جیا ده‌کرده‌وه ئایینی یه‌ك خواییان بو .
سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام و هه‌ڵوێست به‌رامبه‌ر جوله‌که‌کانی نیوه‌دورگه‌ی عه‌ره‌ب
سه‌باره‌ت به‌و سه‌رده‌مه سه‌رچاوه‌ی زۆری جوله‌که نیه تاکو په‌نای ببرێته به‌ر ، بۆیه زۆرجار په‌نا ده‌برێته به‌ر سه‌رچاوه ئیسلامیه‌کان . پێش سه‌رهه‌ڵدانی ئیسلام هه‌ندێ یه‌ك خواپه‌رست هه‌بون که نه جوله‌که بون و نه کریستیانی ، ناسراوبون به ( حنیف) . به ڕای ڕۆژهه‌ڵات ناسی ئه‌ڵمانی تیلمان ناگلس په‌یامبه‌ری ئیسلام یه‌کێك نه‌بو له حه‌نیفه‌کان ، به‌ڵکو یه‌کێك بووە له خزمه‌تکه‌رانی که‌عبه ، که‌بته‌کانی تیادا ده‌په‌رسترا و یه‌کێك بوله ( برایانی حومس ) . برایانی حومس ئایینی قوڕه‌یشیه‌کان بو که مه‌ککه مه‌ڵبه‌نده‌که‌یان بو . گوایه که‌عبه پیرۆزترین په‌رستگای برایانی حومس بووه ، که جێگای ‘ خوای ‘ پایه‌به‌رزی که‌عبه سیروسی گه‌وره و سێ ‘ خوا ‘ مێیینه‌که منات ، لات ، عوزه ، بووه . که له قورئاندا ناویان هاتووه . به‌ڵام ئه‌م ڕایه له لایه‌ن زۆربه‌ی زانا ئیسلامیه‌کانه‌وه ده‌خرێته دواوه و پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه ده‌سه‌لمێنن . له‌و باوه‌ڕه‌دان که په‌یامبه‌ری ئیسلام هه‌رگیز سه‌ری بۆ بته‌کانی که‌عبه دانه‌نه‌واندووه . زانایانی ئیسلام له‌سه‌ر بنچینه‌ی حه‌دیسه‌کان ئه‌م بۆچونه ده‌گێڕنه‌وه بۆ وه‌حی شه‌یتانی که خراوه‌ته سه‌ر زمانی پێغه‌مبه‌ر ، که به بێ ویستی خۆی باسی گه‌وره‌یی و پیرۆزی ‘ خواکانی ‘ که‌عبه ده‌کات . به‌ڵام به ڕای ڕۆژهه‌ڵاتناسان ئه‌مه هه‌وڵێکی په‌یامبه‌ر بووه بۆ ڕاکێشانی سۆزی سه‌رانی خێڵه گرنگه بت په‌رسته‌کان به‌لای خۆی دا . به ڕای زانایانی ئیسلام ئه‌م ڕوداوه ڕاسته ، به‌ڵام ئایاتی شه‌یتانی بون و پاشان نه‌سخ کراوه‌ته‌وه . ڕۆژهه‌ڵات ناسان له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه لێك دانه‌وه بۆ په‌یوه‌ندیه‌کانی په‌یامبه‌ر له‌گه‌ڵ جوله‌که‌کان دا ده‌که‌ن که بۆ ڕاکێشانی سۆزیان به‌لای خۆی دا له گه‌وره‌یی ئایینه‌که‌یان و په‌یامبه‌رانیان دواوه . سوره‌ته قورئانیه‌کان که له مه‌ککه دابه‌زیون سوره‌تی زۆر نه‌رم و پڕ له خۆشه‌ویستی و تۆڵێڕانت بون به‌رامبه‌ر به ئایینه‌کانی تر . پاش ئه‌وه‌ی که لایه‌نگرانی په‌یامبه‌ر ناچار ده‌بن که مه‌که به‌جێ بهێڵن و کۆچ بکه‌ن بۆ یه‌سریب که پاشان ناونرا مه‌دینه‌ی مونه‌وه‌ره ، ئه‌وسا موسوڵمانه‌کان له مه‌دینه بۆ یه‌که‌م جار ڕاسته‌و خۆ که‌وتنه نزیك خێڵ و تیره‌کانی جوله‌که‌کانه‌وه و په‌یوه‌ندی و مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵیان دا ده‌ستی پێکرد . ئیبن ئیسحاق (704-767) سه‌ده‌یه‌ك دوای کۆچی دوایی په‌یامبه‌ر سەرگوزشتەی ژیانی په‌یامبه‌ر ده‌نوسێته‌وه و نوسینه‌که‌ی وه‌کو سه‌رچاوه‌یه‌کی باوه‌ڕپێکراو تێیده‌ڕواندرێ . وا ده‌رده‌خات که له‌سه‌ره‌تا دا هه‌ڵوێستی په‌یامبه‌ر به‌رامبه‌ر به جوله‌که‌کانی ده‌وروبه‌ری مه‌دینه ئەرێنی بووه . هیوای ئه‌وه‌ی لێ کردون که سۆزیان به‌لای خۆی دا ڕابکێشێت و بیانهێنێته سه‌ر ئایینی ئیسلام . جوله‌که‌کان باش چه‌کدار بون وله ڕوی باری داراییه‌وه زۆر به‌هێز بون وله‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌کرا ببنه پشتیوانێکی گرنگ بۆ ئیسلام .
وشه‌ی یه‌هود ته‌نها له سوره‌ته مه‌دینیه‌کان دا هاتووه . پێش کۆچ کردن و له سه‌ره‌تای دابه‌زینی په‌یام بۆ په‌یامبه‌ر له مه‌ککه و له سوره‌ته مه‌ککیه‌کان دا هیچ باسێك له یه‌هود و یەهودی نییه . له‌و سه‌رده‌مه‌دا په‌یامبه‌ر و لایه‌نگرانی هێشتا هیچ په‌یوه‌ندیه‌کیان به کۆمه‌ڵگای جوله‌که‌وه نه‌بو . به ڵام سه‌باره‌ت به کریستیانیه‌کان به پێچه‌وانه‌وه له سوره‌ته مه‌ککیه‌کان دا ناویان دێت .
پاشان له سوره‌ته‌کانی مه‌دینه‌دا پایه‌یه‌کی به‌رز به موسای په‌یامبه‌ری جوله‌که‌کان ده‌درێت و 138 جار ناوی له قورئان دا دێت . به تێڕوانینی ئیسلام جوله‌که‌که‌کانیش وه‌کو موسوڵمانان باوه‌ڕیان به یه‌ك خوا هه‌یه ، له‌سه‌ر بنه‌مای په‌یامی خوا بۆ موسا ، بۆیه پایه‌ی ( اهل الکتاب ) یان هه‌یه .
سه‌رباری به‌خشینی پایه‌ی تایبه‌تی به جوله‌که‌کان و په‌یامبه‌ره‌که‌یان له لایه‌ن قورئان و په‌یامبه‌ر و موسوڵمانانه‌وه ، جوله‌که‌کانی مه‌دینه و ده‌وروبه‌ری ، محه‌مه‌دیان وه‌کو په‌یامبه‌ر و ئیسلامیان وه‌کو ئاینێکی نوێ له بری ئاینه‌که‌ی خۆیان و قورئانیان وه‌کو کتێبێکی پیرۆزی ئاسمانی په‌سه‌ند نه‌ده‌کرد .
ئه‌مه‌ش سێ هۆکاری گرنگی له پشته‌وه بو .
یه‌که‌م سیاسی و
دوهه‌م خێڵه‌کی و
دواهۆکار په‌یوه‌ست به هاوسه‌نگی هێزه‌کانه‌وه بو .
ئه‌گه‌ر جوله‌که‌کان ئیسلامیان په‌سه‌ند بکردایه ئه‌وسا ته‌واوی هاوپه‌یمانیه خێڵه‌کیه‌کانیان له‌گه‌ڵ خێڵه عه‌ره‌به‌کان دا که دژ به ئیسلام بون له‌یه‌ك هه‌ڵده‌وه‌شاییه‌وه ، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئیسلام به‌و ئاراسته‌یه‌دا ده‌ڕۆیشت که کۆمه‌ڵگای نیوه‌دوڕگه‌ی عه‌ره‌بی جه‌مسه‌رگیر بکات بۆ موسوڵمان و ناموسوڵمان . هۆکاری دوهه‌م یه‌ك خواپه‌رستی بو ، به هۆی یه‌ك خواپه‌رستیه‌وه جوله‌که‌کان پایه‌یه‌کی تایبه‌تی و جیاکراوه‌یان له نێو ئاینه‌کانی تردا هه‌بو . بۆیه کاتێك که ئیسلام به هه‌مان شێوه له‌سه‌ر بنه‌مای یه‌ك خواپه‌رستی بڵاوده‌کرایه‌وه ، ئه‌مه جۆره مه‌ترسیه‌کی بۆ پایه‌ی تایبه‌تی جوله‌که‌کان و ئایینه‌که‌یان دروست کردبو . له‌لایه‌کی تره‌وه ئایینی جوله‌که ئاینێکی ته‌بشیری نیه بۆیه ئاینه‌که‌یان له‌پاڵ بتپه‌رستی دا په‌سه‌ند ده‌کرا و ڕێزی لێ ده‌گیردرا و دژایه‌تی نه‌ده‌کرا . چونکه مه‌ترسی بۆسه‌ر ئاینی بت په‌رستی نه‌بو، به‌ڵام به بونه ئیسلامیان ده‌که‌وتنه مه‌ترسیه‌وه و وه‌کو مه‌ترسی بۆ سه‌ر ئاینی بت په‌رستی سه‌یر ده‌کران . هۆکاری سێهه‌م ئه‌وه‌بو که ئیسلام کولتور و نه‌ریتێکی نوێی تایبه‌ت به ئیسلامه‌وه هێنایه کایه‌وه و ئه‌وه‌ش کۆمه‌ڵگای جوله‌که‌ی ڕوبه‌ڕوی ته‌واوی نه‌ریته‌کانی ناموسوڵمانان ده‌کرده‌وه ، له لایه‌کی تره‌وه به سه‌رکه‌وتنی ئیسلام جوله‌که‌کان وه‌کو کۆمه‌ڵگایه‌کی تایبه‌ت گۆشه‌گیر ده‌کران یان له ناو کۆمه‌ڵگای ئیسلام دا ده‌توانه‌وه .
له سه‌ره‌تادا بۆ ڕاکێشانی سۆزی جوله‌که‌کان په‌یامبه‌ری ئیسلام چه‌ندین مه‌سه‌له‌ی هاوبه‌شی له‌گه‌ڵیان دا ده‌هێنایه پێشه‌وه و په‌یڕه‌وی ده‌کرد ؛ له نمونه‌ی ئه‌و شتانه ، له کاتی نوێژ کردن دا ده‌بوایه موسوڵمانان ڕو بکه‌نه یه‌روشه‌لیم ، ڕێز لێنان له مانگی عاشورا ( ئه‌و مانگه پیرۆزه‌ی که جه‌نگ و تاڵانی کردن قه‌ده‌غه بون و قوربانی تیادا ده‌درا ) که له‌سه‌ر بنەمای ( ڕۆژی ئاشتبونه‌وه ) ی جوله‌که‌کان بنیات نرابو . هه‌روه‌ها خه‌ته‌نه‌کردن کرا به سونه‌ت وەك ئەوەی لای جولەکەکان سونەتە ، خواردنی گۆشتی به‌راز وه‌ك ئه‌وه‌ی له ئایینی جوله‌که‌دا حه‌رامه ـ حه‌رام کرا . له هه‌مو ئه‌وانه گرنگتر به شێکی زۆر له قورئان دا له هه‌مان ئه‌و چیرۆکانه پێك هاتبو که له ته‌ورات دا هه‌بون . زیاتر ئه‌و چیرۆکانه‌ی که سه‌باره‌ت به ژیانی په‌یامبه‌رانن . پاشان له لایه‌ن زانایانی ئیسلامه‌وه ئه‌و به‌شانه‌ی ناو قورئان به ( ئیسرائیلیات) ناسران . پاش ئه‌وه‌ی په‌یامبه‌ر و موسوڵمانه‌کان له‌گه‌ڵ جوله‌که‌کان دا که‌وتنه ناکۆکی و ململانێ ، له زۆربه‌ی ئه‌و مه‌سه‌لانه له لایه‌ن ئیسلامه‌وه پاشه‌کشه ده‌کرێت . قیبله له یه‌روشه‌لیمه‌وه ده‌گۆڕدرێت بۆ مه‌ککه . عاشوراش ده‌گۆڕدرێ به ڕه‌مه‌زان ، موساش له گه‌وره‌ترین په‌یامبه‌رانی خوای پێش په‌یامبه‌ری ئیسلام داده‌به‌زێنرێت بۆ پله‌یه‌کی نزم تر له حه‌زره‌تی ئیبراهیم . پاش ئه‌وه‌ی موسوڵمانان و په‌یامبه‌ر دڵنیا ده‌بن له‌وه‌ی که جوله‌که‌کان نایه‌نه سه‌ر ئایینه‌که‌یان ، ئیتر هه‌ڵوێستیان به‌ته‌واوی به‌رامبه‌ریان ده‌گۆڕدرێت . جوله‌که‌کانیش له لایه‌ن خۆیانه‌وه هه‌ر له سه‌ره‌تاوه هه‌مو ڕێگایه‌ك ده‌گرنه به‌ر بۆ دژایه‌تی ئاینی ئیسلام و په‌یامبه‌ری ئیسلام . به‌تایبه‌تی هاوکاری هه‌مه شێوه له‌گه‌ڵ سه‌رانی مه‌ککه‌دا ده‌که‌ن دژی په‌یامبه‌ر و هانی ئه‌وه‌یان ده‌ده‌ن که هێرش بکه‌نه سه‌ر مه‌دیینه‌ی مه‌ڵبه‌ندی ئایین و ده‌سه‌ڵاتی موسوڵمانان . له‌م کاره‌شیان دا هه‌مان شێوازی خێڵه عه‌ره‌به‌کانیان ده‌گرته به‌ر ، که بریتی بو له پلان دانان و جنێودان و سوکایه‌تی کردن به په‌یامبه‌ر و ئاینه‌که‌ی له ڕێگای شیعر و قه‌سیده‌وه هه‌روه‌ها مه‌تح و سه‌نای خۆیان هاوپه‌یمانه‌کانیان . په‌یامبه‌ریش له لایه‌ن خۆیه‌وه له پاش هه‌ر سه‌رکه‌وتنێکی دا به‌سه‌ر سه‌رانی مه‌ککه و هاوپه‌یمانه‌کانیان ، ده‌ستێکی کوشنده‌ی له هۆزه جوله‌که‌کانی مه‌دینه ده‌وه‌شاند . یه‌که‌مین هۆزی جوله‌که که پاش شه‌ڕی ( به‌در ) دەرکران و بۆ سوریا کۆچیان کرد هۆزی ( که‌ینوکا ) بو . ئه‌م هۆزه که‌سیان نه‌کوژرا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ موسوڵمانان دا له‌سه‌ر ئه‌وه ڕێکه‌وتن که سه‌رجه‌م چه‌ك و که‌ره‌سته‌ی کار و پیشه‌یان و موڵك و ماڵیان به‌رامبه‌ر به ژیانیان بده‌ن به موسوڵمانان . هۆزی ( نه‌دیر ) یش هه‌مان چاره‌نوسیان به‌سه‌ردا هات . ته‌واوی موڵك و زه‌ویه کشتوکاڵیه‌کانیان له نێوان کۆچکردووه‌کان دابه‌ش ده‌کرێت و به هۆی ئه‌وه‌وه ئیتر له‌و کاته‌وه موهاجرین باریان به‌سه‌ر خه‌ڵکی مه‌دینه‌ی پشتیوانانی په‌یامبه‌ره‌وه ئەلئەنسار سوك بۆوه و له ڕێگای به‌کار هێنانی زه‌وی و که‌ره‌سته‌ی کاری جوله‌که ده‌رکراوه‌کانه‌وه و ئیتر کۆچکردووه‌کان خۆیان بژێوی خۆیان به‌ده‌ست ده‌هێنا . به‌ڵام دوا هۆزی جوله‌که که ڕازی نه‌بون چه‌ك و موڵك و ماڵ و که‌ره‌سته‌کانی کار و ئاژه‌ڵیان بۆ موسوڵمانان به‌جێ بهێڵن به ته‌واوی له‌ناو ده‌برێن . به پێی گێڕانه‌وه‌ی نوسه‌رانی موسوڵمان ئه‌مان په‌یمانی بێلایه‌نیان که له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ردا به‌ستبو ده‌شکێنن و له پشتی سه‌ره‌وه پلان گێڕی ده‌که‌ن و کارسازی دژی په‌یامبه‌ر و موسوڵمانان ده‌که‌ن . ئیبن ئیسحاق باسی ئه‌وه ده‌کات که چۆن هه‌شت یان نۆ سه‌د پیاوی بێ چه‌کی ئه‌و هۆزه له بازاڕی مه‌دینه‌دا سه‌رده‌بڕدرێن . هه‌روه‌ها ژن و منداڵه‌کانیشیان وه‌کو تاڵانی جه‌نگ له نێوان موسوڵمانان دا دابه‌ش ده‌کرێن . ئه‌مه‌ش پاش ده‌ربڕینی ڕه‌زامه‌ندی په‌یامبه‌ر له‌سه‌ر بڕیاری داوه‌ر ، که یه‌کێك له بریندارانی شه‌ڕی نێوان موسوڵمانه‌کان و جولەکەکان بو . له‌و تاڵانیانه‌ش ژنی سه‌رۆك هۆزەکە و ژنی یه‌کێکی تر له گه‌وره‌پیاوانی جولەکە پاش سه‌ربڕینی مێرده‌کانیان پەیامبەر له خۆی ماره ده‌کات . موسوڵمانان تاکو ئه‌مڕۆ جوله‌که‌کان به پلانگێڕ و له‌پشتی سه‌رەوه تاوانبار ده‌که‌ن ، که پلانی کوشتنی په‌یامبه‌ریان ساز داوه . ئه‌م تاوانبار کردنانه‌ش له سه‌رده‌می په‌یامبه‌ردا دور له ڕاستی نین و ده‌گێڕنه‌وه که ته‌نانه‌ت په‌یامبه‌ر له‌لایه‌ن ژنه جوله‌که‌یه‌که‌وه ژه‌هر خوارد کراوه . به‌ڵام هادی عه‌له‌وی له ژماره‌یه‌ك له‌و پلانانه ده‌دوێت که له‌لایه‌ن موسوڵمانانه‌وه به‌رامبه‌ر جوله‌که‌کان و سه‌رانیان ئه‌نجام دراوه ، به تایبه‌تی ڕه‌شه‌کوژی سیاسی و پلان دانان بۆ کوشتنیان له پشتی سه‌ره‌وه و به شێوازی فڕوفێڵ . ناسراوترین قوربانی ڕه‌شه‌کوژیه‌کانی موسوڵمانان که‌عبه بن ئه‌سحاف ، سه‌رۆك تیره‌ی تائی و سه‌لام بن ئه‌بو حوقه‌یق ، سه‌رۆك تیره‌ی به‌نی نه‌زیر و ئه‌بو عفاك و بنت مه‌روان ( کچی مه‌روان ) که سوکایه‌تی به په‌یامبه‌ر کردووه . ڕه‌شه‌کوژی له‌پشتی سه‌ره‌وه و پلاندانان و به تاڵانی بردنی ماڵ و موڵك و ژن و منداڵ و … هتد. تایبه‌تمه‌ندی و سیفاتی تایبه‌ت به جوله‌که‌کان یان موسوڵمانان نه‌بون . به‌ڵکو نه‌ریتێکی باوی ئه‌و خێڵانه بون که له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌سه‌ڵاتدار بون له نیوه دوڕگه‌ی عه‌ره‌بی دا. تاوانبارکردنی موسوڵمانان بۆ جوله‌که و سیفاته‌کانیان هه‌مان شت بون که له لایه‌ن خودی موسوڵمانانیشه‌وه پیاده ده‌کرا . جوله‌که‌کان و موسوڵمانان ئه‌م نه‌ریتانه‌یان به هاوبه‌شی له سیسته‌می کۆمه‌ڵگای خێڵه‌کی ئه‌و سه‌رده‌مه‌وه بۆ مابۆوه .
بەشی دوهەم
– چوار خه‌لیفه‌که‌ی په‌یامبه‌ر و ئومه‌ویه‌کان
– عه‌باسیه‌کان
بەشی سێهەم
– له‌یه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی و قۆناغی گه‌شه‌داری ئه‌نده‌لوس
– عوسمانیه‌کان
ـ دەرئەنجام
سه‌چاوه کوردی و عه‌ره‌بیه‌کان
ـ فصول من تاريخ الإسلام السياسي ، هادی العلوی نیقوسیا،١٩٩٥
ـ علی ابراهیم حسن ، التاریخ الاسلامی العام، القاهرة ، ٢٠٠٥
ـ مەریوان هەڵەبجەیی ، سێکس و شه‌رع و ژن له مێژووی ئیسلام دا ، ٢٠٠٥
سه‌رچاوه ئینگلیزی و ئه‌ڵمانی و هۆڵه‌ندیه‌کان
– David Biale (ed.), Cultures of the Jews, New York, 2002, 1196 p.
-Tilman Nagel, Geschichte der islamischen Theologie. Von Mohammed bis zur Gegenwart, München, 1994, 269 p.
– A. van der Heide, Jodendom, Kampen, 2006, 190 p.
– Emilio Platti, Christendom en islam, syllabus bij het vak christendom en islam, Leuven, 2004-2005, 157 p.
– Ibn Ishaak, Het leven van Mohammed, Amsterdam , 2000, 288 p.
– R. Detrez, ‘ Het Osmaanse millet-systeem’, in: R . Detrez en J. Blommaert (eds.), Nationalisme. Kritische opstellen, Berchem, 1994, pp. 290-303.
بە کلیکێک لەسەر سمبولەکانی خوارەوە ، ئەم بابەتە دەگات بە هاوڕێکانت
