عوسمان عومەر : عەقڵى حوکمرانى ئەفریقى و عەقلى حوکمرانى کوردى .
ئۆگەندا یا بەعەرەبى ئۆغەندا وولاتێکى ئەفریقایەو بە مروارى ئەفریقیا ناسراوە لە ساڵى 1894 تاکو 1896 لەژێر دەسەڵاتى بەریتانیەکان واتە ( پارێزراو – محمیة ) بووە لەدواى جەنگى دووەمى جیهان ئۆتۆنۆمییان وەرگرتووەو لە سالى 1963 وە سەربەخۆییان بەدەستهێناوە و لەسالى 1967 وە سیستەمى کۆمارى پەیرەو دەکەن .
ساڵى 1971 جەنەراڵ عیدى ئەمین دادە کۆدیتایەکى سەربازى بەسەر ئۆبۆتیدا ئەنجام داو ، لەسەرکار لاى بردو ، ئەنجومەنە نیشتیمانیەکەى لەکارخست و حوکمێکى دکتاتۆریانەى پەیڕەو دەکرد تاسالى 1979 ، کۆتایی بەحوکمەکەى هێنرا . کاتێ سوپاى رزگارى نیشتیمانى ئۆگەندى بە پشتگیرى تەنزانیاى هاوسێیان هاتنە ناو کەمپالاى پایتەختەوە .
ساڵى ١٩٨٠ هەلبژاردنێکى گشتى ئەنجام درا حیزبى کۆنگرەى نیشتیمانى بە سەرۆکایەتى ئۆبۆتى دەسەڵاتى گرتە دەست و کرایە سەرۆک کۆمار ..
ئۆگەندا لەرووى ئیدایەوە دابەشکراوە بە 111 ناحیە District دەتوانین بلێین هەرێم یا مقاطعە و یەک شارى گەورە ئەویش کەمپالاى پایتەختە و 40%ى دانیشتوان کاثۆلیکین و 26% پڕۆتساتنتن و 12،1% موسلمان و 4% بەهائى و جولەکە و هیندۆس و دیانەتى تریان هەیە .
ئۆگەندا لە زۆربەى وولاتە ئەفریقیەکانى دەوروبەرى کەمدەرامەتە وەک میسر و ئەوانى تر . لەسەر هیچ کەنارێکى دەریایی نیە وەک لاى خۆمان .. دواى ئەو کورتە مێژووە بۆ خۆێنەرانى بەرێز دێمە سەر کرۆکى بابەتەکەم ..
ساڵى 1995 خەڵکى ئەو وولاتە بۆیان دەرکەوت کە 80% ى بودجەى خوێندنگاکان لەلایەن تۆڕێکى گەندەڵ لە بەرپرسانى باڵاو خوارەوەو دەست پێوەندەکانیان دەدزرا . دواتر هەلسان بە پەسندکردنى یاساى بەدەسهێنانى زانیاری , لەو رێگایەشەوە بەدەستهێنانى زانیارى لەسەر بودجەى گشتى بە ووردترین زانیارىەکانى بەهۆیەوە هەر هاوولاتیەک بۆى هەبوو بۆنمونە وەزارەتى پەروەردە بکاتە ئامانج و بزانێ چەند بودجەى بۆ تەرخان کراوە و گەر ووردتر بڵێین هەرخوێندنگایەک چەندى بۆ تەرخانکراوە لە قوتابخانانەى لە نزیک مالەکان و گەرەکەکانیانە .. هەروەها وەزارەتى تەندروستى و .. هتد ، واى لێهات هەموو هاوولاتیان وەک دەستەى چاودێرییان لیهاتبوو بەسەر دام ودەزگا حکومیەکانەوە و هەر هاووڵاتیەک کە دەیزانى یا هەستى پێ دەکرد دزى و کەم و کوڕى و گەندەڵى هەیە لە هەرشوێنێک رەخنەو نارەزایەتى دەردەبرى و شکاتى دەکرد . کە ساڵى 2001 هات ئەو رێژەیەى لەسەرەوە ئاماژەى پێدرا پێچەوانە بۆوەو دابەزى بۆ 20% .
سالى 2014 پسپۆرانى بەرنامەرێژى ئەپلیکەیشنێکیان لەسەر مۆبایلەکان دابەزاندبوو بۆ ئەوەى هەر هاووڵاتیەک لەهەر شوێنیکى نزیک خۆى گەندەڵى هەست پێکرد ئاگادارى بەرپرسانى دەکردەوە تەنانەت گەر ئەو حالەتەش چەند جارێک دووبارە بوایەتەوە لاى بەرپرسان ماناى ئەوەى دەگەیاند کە زانیاریەکان ووردن و راست و دروستە , دواتر نەخشەى ئەو شوێانەى گەندەڵى و دزى تێدا ئەنجامدەدرا کاری یاساییان لەگەڵ دەکرا کە پەیوەندى بە بودجەى گشتیەوە هەبێ .
پرسیارەکە ئەوەیە کورد کە بەندەش تاکێکم لەو گەلە و خۆمان بەلانکەى میژوو دەزانین و خۆمان بەباڵاتر لەهەندێ لەگەلان دەزانین و عەقلیەتى خۆمان زۆرجار هاوتاى عەقلیەتى گەلانى تر دەکەین خۆمان بەکەمتر نازانین و دەشزانین وولاتەکەمان خاوەنى چ سامانێکە و داواى سەربەخۆیی و دەولەتیش دەکەین کەچى دزى و گەندەڵى گەیشتۆتە بینەقاقا و خەلکى دلسۆزو بەئەمەک زۆرن کە بەبەر گوێی بەرپرسانیان داوەو گوێیان لێ ناگیرێ ؟
ئایا هاوولاتیانى ئەم هەرێمەى خۆمان هەست بەهیچ ناکەن دلسۆزییان بۆ سامان خاک و هەریمەکە نیە بۆیە قسە ناکەن ؟ یا وەک عیدى ئەمین حوکمێکى دکتاتۆرى و تاکرەوى پەیرەو دەکرێ و هەرکەسێ دژبێ گۆشتەکەى دەخرێتە ناو بەفرگرو رۆژانە تویەکى لێدەکرێتەوەو دەخورێ کەبەرامبەر نەیارانى دەیکرد . یا گیرفانى بەرپرسان هێندە قووڵە و هەرگیز پر نابێ وخەمخۆرى و چاکسازى گەندەڵى خەم و گرفتى هاوولاتیان بەو قەیرانانەى کەخۆیان دروستیان کردووە بیرچۆتەوە یا نایانەوێ چاکى بکەن و وولات بەرەو هەڵدێر دەبرێ .
شاعیرێکى کۆیە لەپەنجاکانى سەدەى رابوردوو لە هۆنراوەیەکیدا بەناوى راز لەکورد دەمێکە فەرمویەتى :
غولى نێو دەشت و چیاکان بونە خاوەن عیلم فەن
دەردى بێ هۆشى لەناو کوردان دەڵێى زگماکیە
کلیک بکەرە سەر سمبولەکانی خوارەوەو ، ئەم بابەتە ئاشنا بکە بە هاوڕیکانت
