عەتا قەرەداخی : سەقامگیری و دەوڵەت .
مەبەست لە سەقامگیرى چیە ؟
سەقامگیرى چ پەیوەندییەکی بە دەوڵەتەوە هەیە ؟
ئەى رۆڵی سەقامگیرى بۆ پرۆژەى عیمران چیەو چۆنەو هەردووکیشیان پێکەوە چ پەیوەندییەکیان بە دەوڵەتەوە هەیە ؟
ئەى عیمران خۆى چیەو بۆ کۆمەڵگەى کوردى چی دەگەیەنێت و چۆن لێکدەدرێتەوە ؟
یەکێک لە مەرجە سەرەکیەکانی عیمران سەقامگیری و نیشتەجێبوونە . چەمکی عیمران چەمکێکی خەلدوونیە، ئاشکراشە ئیبن خەلدوون لەسەردەمێکدا ژیاوە کۆمەڵگەى عەرەبی لەپێناوى ژیاندا لە کۆچ و گەڕانی بەردەوامدا بووە. لە بارێکی وەهاشدا نەیتوانیووە شتێکی ئەوتۆ بینا بکات ، تەنانەت ئەو شتە سادانەشی کە بینایان کردوون ، هەرخۆیان لە کاتی کۆچدا تێکیانداون یان هەڵیانوەشاندوونەتەوە . ئاگەر لە شوێنیکدا بینایەکی سادەیان بینیبێت کە دەواریان تێدا هەڵداوە ئەو بینایەیان رووخاندووە ، بەردەکانیان کردووە بە ئاگردان و دارەکانیان کردووە بە کۆمانج و لە هەڵدانی دەوارەکانیاندا بەکاریان هێناون . ژیانی بەدو کە کۆچ و گواستنەوەى بەردەوام بووە کەمتر ئارامی و ئاسایشی تێدابووە ، ئاشکرایە عیمران لە بارودۆخی پڕ لە ئارامی و هێمنیدا و ، لە پاراستنی گیانی مرۆڤ و سەروەت و سامانیاندا بینادەکرێت و پەرەدەسەنێت و بە کارو پیشەسازی و درووستکردن گەشەدەکات کە هەموو ئەمانەش تەنیا لە نیشتەجێ بوون و لە سەقامگیریدا پەرەدەسێنن .
بارودۆخی کۆمەڵگەى کوردی لە مێژوودا نەک لە بارودۆخی کۆمەڵگەى عەرەبی باشتر نەبووە بەڵکو خراپتریش بووە ، کۆمەڵگەى کوردی تا مێژوویەکی درەنگ سەرگەرمی گەرمیان و کوێستان بووەو رێژەیەکی کەمی کۆمەڵ نیشتەجێ بووەو زۆرینەی لە کۆچوباری بەردەوامدا بووەو ئەوەش وایکردووە بە رێژەیەکی زۆر کەم بینا بکات و نیشتەجێ ببێت و بنەمای عیمران دابنێت . هەروەک لەو ژیانەدا خواردن و پۆشاکی خەڵک سادە بووە ، بەڵام رەنگیان جوان و جەستەیان رێکو رەوتاریان پەسەند و رۆحیان خاوێن و بیریان تیژبووە ، بەجۆرێک کە نزیک بوون لە سادەیی ئەو منداڵەى تازە لە دایک دەبێت کە هیچ ناشیرینی و گوناحو تاوانێکی پێوە نییە . تا ئەو کاتەى وایان لێهاتووە هەندێ جار لە پێناوى ژیانی سادەیاندا لەسەر ئاو و لەوەڕگا دژی یەکتر وەستاون . بەڵام ئەو بارە هەتا هەتایی نەبووە . سەرئەنجام کوردیش نیشتەجێ بووە ، بەڵام ئاشکرایە پێکهاتەى خێڵایەتی پەرتبووی کوردى بۆ ماوەى درێژخایەن ماوەتەوەو نەیتوانیووە فیدراسیۆنی خێڵایەتی پێکبهێنێت کە دەوڵەتی خێڵایەتی کوردی لێدرووست ببێت .
رەنگە یەکێک لە هۆکارەکانی درووستنەبوونی فیدراسیۆنی خێڵایەتی تۆپۆگۆافیایی نالەبارى کوردستان بووبێت ، کە دابڕانی ئاشکراى جۆراوجۆرى لە نێو کۆى پێکهاتە خێڵایەتی و عەشیرەتایەتیەکەى کورددا درووستکردووە . ئەمە بێچگە لە جیاوازى زارى قسەکردن و مەزهەب و ئایینیش .
بارودۆخی کۆچ وبارى بەردەوام ، سەقامگیریەکی ئەوتۆی دەستەبەرنەکردووە زەمینە بۆ عیمران خۆش بکات کە مەبەست لە عیمران هەم عیمرانی بیناسازى و ئاوەدانکردنەوەیە ، هەم عیمرانی مرۆییە بەو مانایەى کە مەبەست بیناکردنی مرۆڤى کوردە بەجۆرێک کە لەسەر پێی خۆی رابوەستێت و عیمرانی مادی و شارستانی بکات و قۆناغەکانی شکست و بارى شکستی دەروونی و مەعنەوى رابردووى خۆى بەجێبهێلێت و بگوازرێتەوە بۆ قۆناغی هەست بەبوونی خۆکردن و گوزارشت لەخۆکردن . هەرچەندە ئیبن خەلدوون پێی وایە : عیمران بەبێ دەوڵەت و مەلیک شتێکی چاوەڕوان نەکراوەو دەوڵەتیش بەبێ عیمران تەسەور نەکراوە ( مقدمە ،ج3 ل883). دیارە عیمرانیش بەبێ سەقامگیری بەدینایەت . ئایا ئێستا کۆمەڵگەى کوردی لەکوێی عیمران و سەقامگیری و دەوڵەتدایە ؟
ئەوە ئاشکرایە تاکو ئێستا سەقامگیری لە کۆمەڵگەى کوردیدا بەو ئەندازە نییە عیمرانی بەشێوەیەکی درووست لەسەر بینابکرێت ، عیمرانیش پێویستی بە دەوڵەتە ، درووستکردنی دەوڵەتیش پێویستی بە کەسێتی بیناکراوە ، واتە کەسێتی عیمرانکراو . تاکو ئێستا دەوڵەت بوونی نییە ، ئەو کەسێتە عیمرانیەش کە دەوڵەت بینابکات تاکو ئێستا لەرووى کردارەوە غائیبە ، سەقامگیریش لە کوردستاندا تەنیا سەقامگیری ئەمنیە و بەس ئەگینا نە سەقامگیرى سیاسی و نە سەقامگیرى ئابوورى و هەر بەو پێیەش نە سەقامگیرى کۆمەڵایەتی بوونێکی ئەوتۆیان نیە کە مایەى ئەوەبن عیمرانی گشتگریان لەسەر بکرێت .
درووستتر بڵێین سەقامگیری بەو چەمکەى ئێمە مەبەستمانە مەودایەکی فراوانتری هەیەو بریتیە لە سەقامگیری سیاسی و دەروونی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و ئاکاری کە سەرئەنجام سەقامگیرى کە بنەماى عیمرانە لەگەڵ عیمراندا پێکەوە دەبنە پایەى دەوڵەت و لەبارێکی تریشدا هەر ئەم بنەمایانە دەبنە زەمینەى ئامادە بۆ بنیادنانی دیموکراسی . هەڵبەت دەوڵەتیش بە بڕیار ناکرێت بە دیموکراسی بەڵکو سەقامگیرى و عیمران بە هەموو ئاستەکانیەوە دەبنە زەمینە بۆ بنیادنانی دیموکراسی ، بەڵام بەبێ دەوڵەت ناتوانرێت نە سەقامگیرى و نە عیمران درێژەیان پێبدرێـت و بپارێزرێن . بۆیە دەشێ شیمانەى ئەوە بکرێت لە کۆمەڵگەیەکی بێ دەوڵەتدا دیموکراسی و ئازادى لە ئاستی بەرزدا بن ، بەڵام بێ بوونی دەوڵەت لەبەردەم هەڕەشەدان و ئەگەرى مانەوەو بەردەوامبوونیان نیە . بەڵام دەوڵەت بە شووناسی سەروەریەوە تاکە دامەزراوەیە کە زەمانەتی پارستن و برەو پێدانی سەقامگیرى و عیمران و بەوپێیەش دیموکراسی و ئازادییەکان دەکات . تەنانەت ئەگەر کۆمەڵگەیەک بگاتە ئاستی بەرهەمهێنانی دەوڵەت و دەوڵەت بەرهەم بهێنێت ، تەنانەت ئەگەر دەوڵەتی ئایینی خێڵایەتی فیودیالی و تەنانەت دەوڵەتی تاکە بنەماڵە یان تاکەکەسیش بێت ، جەماوەر دەتوانێت بەرنامەو ستراتیژو سیاسەتی ئەو دەوڵەتە بگۆڕێت و تەنانەت لە دەوڵەتێکی تۆتالیتارى شمولیشەوە بیکات بە دەوڵەتێکی دیموکراسی ئەگەر ژێرخانی کۆمەڵگە بە هەموو رەگەزەکانیەوە بۆ دیموکراسی ئامادەبێت کە گرنگترینیان عیمرانی مرۆیی و بنیادى و سەقامگیرییە . کەواتە ئێستا پایەى سەرەکی بۆ بنیادنانی دیموکراسی ئازادى ، عیمران ، سەقامگیریە کە ئەمانەش دەبنە ئەو زەمینەى دەوڵەتی لەسەر بنیاد دەنرێت . لێرەشەوە دیموکراسی و ئازادییەکان و جێبەجێکردنی یاساو چەمکی هاووڵاتیبوون لە دەرەوەى دەوڵەت تەنیا درووشمن و لەوە باشتر نابن کە ئێستا لە هەرێمی کوردستاندا هەن .
دیارە هەموومان دەزانین ئەم چەمکانە بێجگە لە قسەى بێناوەرۆکی دەسەڵات و سیاسی و رۆشنبیرە رووکەشەکان بەولاوە هیچیتر نین . سەقامگیری کە لە تیۆرى کۆمەڵناسی خەلدوونیدا یەکێکە لە سیانەى خەلدوونی ( سەقامگیرى ، عیمران ، دەوڵەت ) کە تا ئەندازەیەک لە رووکەشدا هاوشێوەى سیانەى هیگڵیە یان باشتر بڵێن سیانەى هیگڵی ( خێزان ، کۆمەڵگەى مەدەنی ، دەوڵەت ) هاوشێوەى ئەم چەمکە خەلدوونیەیە . بێگومان هەرچۆن عیمران چەمکێکی گشتگرەو پێکهاتەى مرۆیی و نامرۆیی کۆمەڵگە دەگرێتەوە، بەهەمان شێوە سەقامگیریش بۆ کۆمەڵگە خێڵایەتی و نەریتیەکانی وەکو کۆمەڵگەى عەرەبی و کوردى چەمکێکی گشتگرە کە رووبەرێک بۆ فەوزاو ئاژەوەو پشێوی ناهێڵتەوەو لە کۆمەڵگەى کوردیدا کە بەردەوام بارگاوى کراوە بە ئاژاوەو ناکۆکی سەرچاوەگرتوو لە خوێن و دەمارو ناوچەى تەسکی جوگرافی و ئایین و مەزهەب و رێبازى تەسەوف و حیزبایەتی شێواز خێڵایەتی و زارى زمان و … تاد ، سەقامگیریی تیایدا زەمینە خۆش دەکات بۆ بەجێگەیاندنی پرۆژەى عیمرانی کوردی کە ئەو پرۆژیەش هاوکات عیمرانی مرۆیی و بنیادی و بیناکردنی دەوڵەتی کوردی لە خۆی دەگرێت . ئەم چەمکە بۆچوونە خەلدوونیە پەیوەست بە کۆمەڵگە خێڵایەتیە ناسەقامگیرەکانی وەکو ئێمە دەشێ دەروازەیەکی درووستتر بێت بۆ قسەکردن لەسەر کۆمەڵگەو بۆ کارکردنی جدیش بۆ گەیشتن بە ئاستی بنیادنانی دەوڵەت ، کە لەسەر بنەمای پایەکانی عیمران و سەقامگیریش دەتوانرێت بە پەروەردەو بە قۆناغ دەوڵەتەکە بکرێتە دەوڵەتێکی دیموکراتی بە ئەندازەیەک کە لە سایەیدا تاکەکەس یان هاووڵاتی هەست بە بوونی ئازادى خۆى بکات بە هەموو مافەکانیەوە وەکو مرۆڤێکی خاوەن شووناس و خاوەن بوونێکی کاراو بەرهەمهێن .
