عیماد عەلی : دیکتاتۆرێکی دادپەروەر یان دیموکراسیەکی شڵەژاو .
گفتوگۆیەکی توند لە سەر بابەتێکی زۆر گەورە بە دوو عەقڵی رۆژهەڵاتی و قاڵبوی ژیانی کوردستان و تێربووی کلتوری کوردەواری ، لە سوچی کۆفێیەکی بە شێواز و دیزاینی رۆژئاوایانە ، لە سەر بابەتێکی هەستیاری وەک ئەو ناونیشانەی سەرەوە ، زۆر لەخۆ هەڵدەگرێت ، بەڵام دەرئەنجام وەک هەمیشە کوردئاساکەی خۆمان پاش نزیکەی شەش سەعات لە سێ رۆژی لەدوای یەکی مشتومرێکی راشکاوانەی دوور لە موجامەلە و پێداویستی راگەیاندندا ، دەرئەنجامێکی ئەوتۆی نەبوو کە کامەیان بۆ کورد و کوردستان گونجاوە ، ئەگەر وردتر باسی بکەین ، بە رێژەیەکی زۆر باش بەسترایەوە بە قۆناغەکەوە . ئەم گفتوگۆیە مشتومرێکی دوو دکتۆری رۆشنبیری عەرەبی عیراقیم بە بیرهێنایەوە ، کە پێش دوو ساڵ لە شوێنێکی کەلتوری بەغدا لە کەشێکی گەرموگورتر و خوێن گەرمانەتر و فراوانتر هاتە ئاراوە ، کە لەوێدا تا رادەیەک لە دەرئەنجامدا بە رێژەیەکی زۆر کەم لە قەناعەتهێنان بە دیکتاتۆرێکی دادپەروەر و زاهیدی دوور لە گەندەڵی و دزی کۆتایی هات ، بەڵام بە مەرجێک تەنها لە قۆناغێکی راگوزەری بێت بۆ دیموکراسیەتێکی راستەقینەی دوور لە چەواشەکاری رەگەزپەرستی وئاینی و مەزهەبی .
بەهانە و بەڵگەهێنانەوە بۆ هەر یەک لەو قسەکەرانە لە نێوان عەرەب و کوردێکی پاش رزگار بوی زیاتر لە دوو دەیە و نیو لە چەپۆکی دیکتاتۆریەت و عەرەبێکی عیراقیی رزگاربوی پاش یانزە ساڵ لە کەڵپەی دیکتاتۆریەتدا ، زۆر جیاواز بوو، بۆیە دەرئەنجامەکەش تا رادەیەک جیاواز بوو ، . ئەگەر توێژینەوەیەکی راست و دروستی دوور لە پشتخانی حیزبی و ئایدیۆلۆجی بکرێت ، دیارە قازانجێکی گەورەی بۆ دەرخستنی حەقیقەت و پیشاندانی رێگەی راست بۆ گەلی عیراق و هەرێمی کوردستانیش دەبێت . بەڵام نەبونی ئەکادیمیایەکی زانستی بێلایەنی سیاسی بە توانا لە هەردوو شوێندا بوونی نیە ، کە ئەو ئەرکە بگرێتە ئەستۆ .
لە وتووێژ و مشتومری سیاسیدا ، قسەکردنی ریاڵیانەی دوور لە ئایدیاڵ دەرئەنجامی راستتر و زانستیتر و دەتوانین بلێین گونجاوترمان دەستکەوێت .
با زۆر بە کورتی دەرئەنجامی هەڵهێنجاوی ئەو دوو گفتوگۆیەی عەرەب و کوردەکەش دەرخەین وەک بنەمایەک بۆ کاری زۆرتر و گەورەتر لەم بوارەدا ، ئەگەر بکرێت :
1 – هەردوولای گفتۆگۆکانی بەغدا و سلێمانی بەرێژەیەکی جیاواز لەگەڵ ئەوەدابوون کە دیموکراسیەت بە رێژەیەکی گونجاو ، واتە تایبەت لەگەڵ داب و نەریت و کولتور و رادەی رۆشنبیری میلەت قازانجی لە زەرەری زیاترە ، بەڵام لە سایەی سیستمێکی تا سەرئێسقان گونجاوی هاوتەریبی تایبەت بە گەلانی عیراق ، کە لەگەڵ عەقڵیەتی بیرکردنەوەی خەڵکدا بێتەوە ، واتە دوور لە قسەی زارەکی و تیۆریە باوەکانی جیهان کە لەگەڵ کۆمەڵگەیەکی وەک رۆژئاوادا گونجاوە و تەنانەت ژاپۆنیش پابەند نیە پێوەی .
2 – هیچ لایەک لەگەڵ ئەوەدا نەبوو کە سیتمێکی وەک چاوچیسکۆ و موبارەک و قەزافی و سەدام بۆ ئەم قۆناغە پێویست بێ ، بەڵام بونی سەرکردەیەکی خاوەن کاریزما و توانای تایبەتی و خۆشەویستی خەڵک و خاوەن مواسەفاتی دەگمەن و خۆ بەختکردوو ؛ زەرورەتێکی گرنگی بەرێوەبردنی کاروباری سایسی هەردوو شوێنن ، ئەویش بەسترایەوە بە سیستمێکی فیدراڵی تایبەت بە عیراق لە لایەن دوکتۆرەکانی یەغداوە ، بەڵام بە چەند جیاوازیەکەوە ، کە دواجار سەربەخۆییش بگرێتەوە ، لە لایەن گفتوگۆکارانی سلێمانیەوە پێی لەسەر داگیرا .
3 – هەردوولا بە رێژەیەکی جیاواز سوربون لەسەر ئەوەی هیچ دیکتاتۆرێکی دادپەروەر بە رەهایی بوونی نیە ئەگەر زۆر خۆنەویست و زاهدیش بێت ، بە تایبەتی لە وڵاتانێکی وەک رۆژهەڵات لە کەشێکدا سیستمێکی گونجاو لە ئارادا نەبێت کە خۆی فەرزکردبێت و رێرەوی چالاکی سیاسی سەرکردە یان ئەرکەکانی دیاری کردبێت ، چونکو هەمیشە بیرکرنەوە و رەفتاری تاکە کەسی رۆڵی خۆی دەبینێت ، چەند رایەکی کەم قەناعەتیان بە دیکتاتۆری دادپەروەر هەبوو .
4 – هەردوو لا حوکمی بنەماڵەیی و حیزبی ئاینی و مەزهەبی بە هۆکاری دواکەوتن و چەقبەستنی سیاسەت زانی و ، تەنانەت رێژەیەکیان لە دیکتاتۆریەتێکی دادپەروەریشیان بە خراپتر لەقەڵەمدا . لە پێناو بەرجسەتەبونی زەمینەی لەبار بۆ حوکمی رەشید رێگە گرتن لەم جۆرە ئەگەرانە هەردوو لا جەختیا لەسەر عەلمانیەتێکی راستەقینەی دوور لە بوختانی حیزبە ئاینی و دیکتاتۆرە پۆپۆلیستەکان بە چارەسەر زانی و بە باشترین سیستمیان لەقەڵەمدا .
5 – خاڵی جیاوازی لە نێوان هەردوو لای گفتوگۆکەری بەغدایی و سلێمانی ئەوەبوو ، کە ئەوان پێیان وابوو سەربەخۆیی بۆ کورد ، نە قازانج بە گەلی کوردستان و نەش بە عیراق دەگەیەنێت لەم بارودۆخە زۆر نالەباردا ، بێ ئەوەی لێکتێگەیشتن لە ئارادا بێت ، بەڵام ئەملا بە رێژەیەکی جیاوازەوە رایان وابوو سەربەخۆیی لە حاڵەتێکی نالەباریشدا دەکرێت بێتەدی ، ئەگەر مەرجەکانی بەدیهێنانی مەیسەر بووبن و یەکێتی ریزەکانی نێوخۆیی زاڵبێت و بە هەماهەنگی و هاوکاری نێوخۆ و تەنانەت لەگەڵ تێگەیشتن لەگەڵ بەغداش ئەگەر ئامادەیی هەبێت جێبەجێ بکرێت ، ئەوەش ئەگەر سیستمێکی دادپەروەر لە بەغدا لە ئارادا بێت . ئەم قسانەش لەمەر دەرخستنی جیاوازی نێوان دیکتاتۆری دادپەروەری کورد و عەرەبدا هات ، واتە لە نێوان بەغدا و هەولێر ، کە جۆر و چۆنێتی هاتنە ئارایان جیاواز دەبێت و مامەڵەیان لەگەڵ خەڵکدا لەیەکتر ناچێت .
6 – لە گفتوگۆکەی بەغدادا بە رێژەیەک قەناعەت بە قۆناغی راگوزەری جۆرە رەفتارێکی دیکتاتۆرانە هەبوو کەچی لە سلێمانی تەنها رایەکی زۆر لاواز لەگەڵ شێوە رەفتارێکی تاکە کەسی پێویست لە بەرێوەبردندا هەبوو کە لە حاڵەتی نائاساییدا فەرمان بکات و جێبەجێ بکرێت و گفتوگۆ لەوبارەوە بۆ دوای دەرئەنجامەکەی داو بخرێت .
ئەمە و چەندین رای ورد و زانستیانە لە هەردوو گفتوگۆ و مشتومرەکەدا هاتە ئاراوە ، کە وردەکاریەکەی بواری زۆری دەوێت باس بکرێت ، بەڵام با ئەوەش نەشارمەوە ، سەرەرای رادەی رۆشنبیری بەرزی گفتوگۆکەران ، بەتایبەتی لە لایەن ئەوانەی بەغدای خوێنگەرمەوە ، رێژەیەکی دیار لە لێک تورەبون و زیزبون هاتە ئاراوە ، بەڵام لە دواییدا بە داوێن سپی و پاکی لێی دەرچون و ، هاورێیەتی و پەیوەندیەکان هیچ لێکترازانێکی تێ نەکەوت .
