دکتۆر ئەحمەد خەليل : نەوەی كورد و جەنگی ململانێی گەلان .
وەرگێڕانی بە دەستكارييەو: ئەســـعەد قەرەداخـــــــــی
لە مێژووی پساتدا، بيرمەندانی مەزن لە ڕاستييە گەورەكانی سروشت و كۆمەڵگای مرۆڤايەتی ئاگادارمان دەكەنەوە، لەوانەيش چارلس داروين Charles Robert Darwin(1809–1882) خاوەنی ديمانەی بژاری سروشتی Theory of Natural Selection. ئەوەی لەم ديمانەدا هەڵدەهێنجرێت “ململانێ، گەورەترين ياسای هەبوونە”،بۆچی؟…چونكە بۆ بەهێزترە. لێرەوەڕا، گەر بڕوانينە ئەستێرەكانی ئاسمان، دەردەكەوێت كە ئەم ئەستێرانە زۆر بە هەسارەكان دەچن بە سووڕاندنەوەيان لە گەردوونياندا، بۆچــی؟ لەبەرئەوەی كە بەهێزترن.
هەر لەم ديدەوەيشڕا دەبينين هەندێك لە گەلان زۆر لە گەلانی ديكە دەكەن کە لە خولگەياندا بسووڕێنەوە. بۆچی؟ چونکە بەهێزترن. لەناو هەموو گەلێكيشدا چەندين بەرە هەن، بەرەی ديكە دەئاخنەناو خۆيانەوە، بۆچی؟ چونکە بەهێزترن
داخۆ باری ئێمەی كورد لەسەر ڕۆشنايی بژاردەی سروشتی/دا چی بێت؟
پەڕينەوە لە چەرخێكەوە بۆ چەرخێكی ديكە
ئەوەتا ئێمە لە كەوتنی شانشينی ميديا/وە ، ياخود بڵێين بە درێژايی 25سەتە، لە چەرخی داگيركارێکەوە بۆ چەرخی لە داگيركارێكی ديكە، پێچی سووڕانەوە دەكرێين.
گاهێك تێوەگلاندنمان بە فارسە ئەخمينييەكان، مەكدۆنييەكان، پارثە ئەشكانييەکان، ساسانە فارسێنراوەكانەوە، ئينجا بە عەرەبە موسوڵمانەكان، توركە سەلجو‌قييەكان و توركە زەنگييەكان، توركە خواريزمەكان، مەگۆلەكان و تەتارەكان، ئينجا عوسمانلی و سەفەوييە فارسێنراوەكان. داگيركەرە ئاوروپييەكان(بريتانيا و فەڕەنسا)، دواجار ئەوەتا فارس و تورك و عارەبێنراوەكان نيشتمانمان بەشدەکەن و ڕەگەزنامەيان بەسەرماندا دەسەپێنن و موكڕن(سووربوونی خراپانە) لەسەر دەستدرێژی و ئابڕوبردنمان و تاڵانكردنی سامانی نيشتمانيـمان. سەروو ئەمانەيش تاوانبارماندەکەن بە چەتە و تاڵانكار ئەگەر بازرگانی بە بڕێك لە سامانمانەوە بكەين (هەر وەك ئێستا كە دەسەڵاتدارانی بە عەرەبینراوی بەخدا دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان تاوانباردەکەن بە تاڵان و دزينی پەترۆڵ، چونکە بڕێك لە نەوتی كوردستان دەفرۆشێت بۆ مووچەی فەرمانبەران لە هەرێم ).
سووڕانەوەی بەردەوام لە چەرخێكەوە و بۆ دواتر؛ ئايا بەڵگەيەك نييە كە ئێمە هێشتا لە دەرەوەی بازنەی بەهێزترين/ داين؟ هەندێك پرسی ديکە هەن چنگيان لە بينمان گيركردووە و وەڵامی وردی لە ئێمە دەوێت:
A – فارس/ی دراوسێـمان، بەراورد بە پێشينانمان( ميديا/ ی بەهێزترين )، ميللەتێكی خێڵەكی و داوکوتووبوون، بەپێی فرۆزەی پاشايانی ئاشوور، زۆربەری وڵاتی فارس( لە باشووری ئێران ) ژيانێكی بەڕبەڕی و هەژاریيان دەبردەسەر.
بۆچی توانييان ئەو پاشانشينە مەزنە لە دەست پێشينانی ميديا/ مان دەربهێنن، مەزنترين ئيمپراتۆری لە خاوەر ميانەی كۆندا دابمەزرینن، پاشينانمان نەوەك هەر كۆڵبوون لەوەدا و بەڵکو تەنانەت بەشێكيشيان بوونە فارس؟
B – لە سەتەی 8 پ . ز، ئەرمەنی دراوسێمان گەيشتنە ناوچەی ئارارات (نيشتمانی هۆری/يە پێشينانەكانمان و نەوەی كالدييەكان ). توانييان دەسەڵات لە كالدييەكان (نايری..بەپێی ناولێنانی ئاشووری) زەوتبكەن و شانشينێك بۆ خۆيان دابمەزرێنن. ئەم شانشينە بووە هەوێنێك بۆ دانانی ئەو دەوڵەتەی كە ئێستا سەربەخۆيە.
بۆچی ئەمان توانييان لەوە دەرباز ببن؟ بەڵام پێشينانی ئێمە نەوەك هەر دەستەپاچەبوون لە بەرگریكردن لە نيشتـمانيان بەڵكو تەنانەت بەشێكيشيان بوونە ئەرمەنی!
C – لە سەتەی 7 ز . عەرەب بەناوی ئيسلامەوە دەوڵەتی نيمچە دورگەی جەزيرەی دامەزراند، ئەگەرچی چەند خێڵێكی بيابانی دژبەيەكبوون. بەپێی پێوانەی ئەو سەردەمە بنەمای ژياريان کەمبوو، بەڵام توانييان خاوەرميانە و ئەسپانيا داگيربكەن. ئيمپراتۆرێتێكی وايان دامەزران كە هيچی لە فارس و ئەسكەندەر و ڕۆمان کەمتر نەبێت.
بۆچی ئەمان توانييان خۆيان سەركەوتووانە دەرباز بكەن، كەچی پێشينانی ئێمە نەوەک هەر نەمانتوانی بەرگری لە نيشتمان و باوەڕ و كەلتوورمان بكەين، بەڵكو تەنانەت بەشێكيشمان بووينە عەرەب؟
D – لە سەرەتاكانی سەتەی14ی زايين، سەرانی خێڵێكی بچووكی تورك لە ئەنادۆڵ، توانييان بەناوی باپيرەگەورەيانەوە عوسمان خان. سەڵتەنەی عوسمانلی دابمەزرێنێت، توانی لە ماوەيەكی کوردتدا پڕكێشی بكات و هەرچی دەسەڵاتی خەلافەی عەبباسی و ئيمپراتۆرێتی بيزەنتە بيانخاتە ژێر ڕكێفی خۆيەوە. بەمەيش توانی فەرمانڕانی سەرانسەری خاوەرميانە و بەشێك لە خۆرەڵاتی ئەوروپا بۆ ماوەی پێنج سەتە بكات.
بۆچی پێشينانی كورد نەيانتوانی بەم كارە هەستن و بۆچ بەشێك لێمان بوونە تورك؟
E – لە سەرەتاكانی هەزارەی سێيەمی پێش زايينەوە، پێشينانمان لە کەنارەكانی خەليج دەژيان، بۆچی فارسەكان توانييان پشكی خۆيان بسەپێنن و ناوی خەليجی فارس لەسەر نەخشەی جيهاندا تۆماربكەن، بەڵام ئێمەی كورد نەمانتوانی ناوی خەليجی ميد تۆماربكەين؟ بۆ نەمانتوانی وشەی ئاريانا(ئێران) بكوردێنن كە فارس خۆی كردە خاوەنی و ئێمەيش بووينە ژێردەستەی؟
ئەی بۆچی ئێمەی كورد نەبووينەە خاوەنی عێراقــی سومر، بەڵام عارەب خۆی كردە خاوەنی و ئێمەيش بووێنە ژێردەستەی؟
ئايا نەدەبوو، نيوەی باكووری سوريا، بەشێك بوايە لە كوردستان، نەوەك عارەبێنراوەكان دەسەڵاتڕەی تێدابکەن و ئێمەيش ببينە ژێردەستە؟
ئەی ئەو وڵاتەی ئێستا پێيدەڵێن توركيا، لەبری ئەوەی تێيدا ژێردەستەبين…. نەدەبوو بەشێك بوايە لە كوردستانی گەورە؟
ئەی ئێستا، گەرووی بۆسفۆر-دەردەنيل/ی ستراتيژ، بۆچی لەبری ئەوەی بەدەست دەسەڵاتی توركياوە بێت، بەدەست دەسەڵاتی كوردەوە نەبیت؟
پاش ئەو هەموو قوربانيدانە، لەم هەلە زێڕينەدا كە بۆمان ڕەخساوە، تازەبەتازە (خوانەخوەاستە) زيندووكردنەوەی ململانێی سەفەوييەكان و عوسمامانلييەكان بە شێوگێكی سەردەميانە هەنگاوی بۆ دەنرێت و كوردەيش جارێكی ديكە وەك سووری بەرلەشکر دەبێتەوە سوتماكێكی بەتين بۆ پاراستنی ئەو ململانێيە.
ئەوەتا ئەو سامانە نەوتەی كە لە هەناوی خاکمانەوە دەردەهێنرێت و بە تاڵانی دەگەيێنرێتە بەندەرەكانی سپييە دەريای ناوەند، ئەمە لەوانەيە سەرەتايەك بێت بۆ ئەو هەنگاوە مەترسيدارە.
پرسی هەنووكەيی ئێستا لەوەدايە، ئايا نەدەبوو ئەم سامانە سروشتييە هەرە زۆرە بە دەست خۆمانەوە بوايە؟.كە ئێستا نەوەك هەر چاوەڕێی ڕەحمەتـــی دەوڵەتی توركی كەماليست (لە كەوڵی ئيسلامیی عوسمانليدا) دەكەين، بەڵكو پشكێكی شێری/يش وەك سەرانە بۆ خۆی داناوە و پشكێكی زۆر كەمی وەك بەخشيشێك بۆ ئەو دەستە تاڵانكەرەی چارەنووسی بەشێكی كوردستانی خستۆتە چنگی كەمالييە عوسمانلييە بەناو ئيسلامييەکانەوە.
مەتەڵی كورد و تووڕەيی گەورە
پاش ئەم هەموو نەهامەتييانە، پێويست دەكات کەمێك هۆش بدەينەوە بە خۆماندا و بە ڕاستگۆيی لەگەڵ خۆماندا هەڵسوکەوت بكەين. بەڕاستی كاتی ئەوە هاتووە كە بڵێين؛ هەتيو كەوتوين لەسەر خوانی ناپاكان، بێئابڕووان، نيشتمانمان سەرانسەر داگيركراوە، ئابڕوومان بە فيڕۆچووە، بڕياری ئازاديمان زەوتكراوە، چارەنووسمان لە مەترسيدايە، داگيرکەران هەر كاتێك بيانەوێت سووکايەتيمان پێدەكەن، زيندانيمان دەكەن، دەمانكوژن. ڕۆشنبيريمان هەندێكی بزرە و هەندێكی ديکەی شێواوە. بەهاييەکانمان هەميشە بە مەڕەی شێواندن دەبنەوە، سامانمان تاڵان و هەڕاج دەکرێت.
ئەمانە هەمووی مانای چی؟
ئەمانە، مانای دۆڕانمانە لە گەورەجەنگی بوونماندا. دۆرانمانە لە جەنگی بژاردەی سروشتی، تاكو ئێستا نەماتوانييوە بيسەلمێنين كە بەرەی گەلێكی بەهێزين لە مەيدانی جەنگی نێونەتەوەيیدا.
ئەم ئەنجامەيش، خۆی لەخۆيدا بەراوردێكی سەرهەژێنە بە ئەندازەی ئەوەی ترسناك بێت، زۆر پرس دەوروژێنرێت؛ كە دژوارييەكی تەواو لە ئەو فرۆزە مێژووييە مەزنەمان ئومانـــمەندا Ummanmande خۆی دەبينێتەوە ، ئەم وشەيە لە زاری بابلی و ئاشوورييەكانەوە دەرچووە كە کاتی خۆی بە ميدە پێشينەکانمانيان وتووە كە بەمانای هێزی سامناك دێت.
ئەم ئەنجامە، هەروەها دژاورەيشە لەگەڵ ناوی مێژووييمان؛ كورد و پاڵەوان، نەبەرد و بوێر. ئايا، نەدەكرا، هەر هيچ نەبێت ئێمەی نەوەی ئومانــمەندا، بەرگريمان لە ئابڕوومان بكەين تاكو ئاسوودو و سەربەستانە لەسەر نيشتمانی كوردستانـمان بژين؟
بەڵێ، پێدەچێت، ترازانێك هەبێت لەنێوان پێشينانمان بەر لە 550 پ . ز و باوباپيرانی پاشينانمان كە دەبێتە 25 سەتە. ئەم ترازانە لە ڕەچە پەلاماردان و داگيركردنێكی يەكلەدوايەكدا خۆيان دەبيننەوە. هەڵدانەوەی لاپەڕەكانی ئەم مێژووەيش بە هەگبەيەكی زۆر دوورودرێژی پڕ لە بەزين و هەڵاتوو، هەگبەی شكست ناودێركراون كە تێيدا نەمانتوانی لە ململانێی گەلاندا، بەهێزی خۆمان بوونی خۆمان بسەلمێنين. ڕاستە كە لە مێژووماندا هەڵوێستی ڕۆشن مەردانەی زۆر هەن كە مەزنانمان هەوێنێكی پيرۆز بوون لە جۆمەردی و نەبەرديدا بۆ دەربازبوون لەو درێژە هەگبەی بەزينەدا. بەڵام بەداخەوە بارودۆخی بەزين وا باڵی بەرفراوانی كێشاوە بەسەر زۆرينەی چين و توێژی نەوەNationكەمانكە ئاستەمە لە بتوانرێت خۆمان داماڵين لەو بەڵا و ئەو كوردە بەزيوانەی هاوکاری داگيركەرانيان كردووە بۆ شكست پێکردنی دەرباز بوون و خەباتی ڕەوا مان.
ئەو کێشە ئاڵۆزييەی كە زياتر مەترسيدارە، بەردەوامبوونی بارودۆخی بەزينە بە درێژايی 25 سەتە كە لە ناوەڕۆكدا مانای؛ بەردەوامبوونی هزر و ڕۆشنبيری بەزين، بەردەوامبوونی گيانی بەزين، بەردەوامبوونی مەنداليتێتی بەزين، بەردەوامبوونی سايكۆلۆژی بەزين، بەردەوامبوونی بەهاكانی بەزين، بەردەوامبوونی ڕەفتارێتی بەزين.
چەمكی بەزين بەداخەوە لە مێژووماندا زۆر بە ڕوون و ئاشكرا ديارە: ئاپۆرەيەك لە ناپاكان و بەكرێگيراوان، مێشك شۆراوان و خۆپەرستان، گێلان و جلشۆڕان، ململانێی خێڵەكی و دينی و ئاينی و حيزبايەتی كە بە داخەوە ئەمەی دوايينيان لەم سەردەمەدا ئەو هەموو نەرێنيانەی تێدا كۆبۆتەوە.
گەلی براينە…. بەداخەوە، ئێستا جەنگی بژاردەی سروشتی/مان دۆڕاندووە. ئێستا گەلێكی بەزيوين لە مەيدانی ململانێی گەلاندا، ئەمە ڕاستييەكی زۆر تاڵە، دەبوايە زۆر بوێرانە و ئازايانە دان بەوەدا بنێين كە ئێمە پێويستمان بە دوو جۆر تووڕەيی هەيە: تووڕەييەك لە سەر خودی بەزينمان و تووڕەييەك لە ڕووی داگيركەران، توڕەی مەزن يەكەم پێهاژۆيەكە بۆ سەركەوتنی گەورە و گەورەتر. ئەو نەوەNation و گەلەی تووڕەی گەورە و گەورەتر پيادەنەكات نەك هەر ناتوانێت نيشتمان ڕزگاربكات، بەڵكو پێگەی ڕێز و شکۆ لە نێو گەلاندا بەخۆيەوە نابينێت. بەم پێيەيش تاماوە دەبێتە شمەكێكی بزگوڕی تێوەژەنراو لە بازاڕی ڕامياريدا.
تۆ بڵێیت ئەم تووڕەييە بەس بێت؟ بێگومان نەخێر، بەڵكو دەبێت ڕووی ئەم تووڕەييە وەرچەرخێنين بۆ؛ هوشيارييەكی گشتگر، بيركردنەوەيەكی زانستی، ديدەيەكی بوياربـــين، بۆ بيروباوەڕێكی باڵا، پاراستنی بەها جۆمەردييەكان Noble values،. هەموو ئەمانە بگۆڕێنين بە ويستێكی بەهێز، پێداگرتنێكی سەرسەخت، هەڵوێستی مەردانە، ڕەوش و شێوايەكی چاكی لەخۆبورد، خەباتێكی دڵسۆزانەی بێوچان. ئەو كاتە دەتوانين بڵێين كە ئێمەی نەوەی كورد لە بژاردەی سروشتدا هەين !
بەڵام لەگەڵ ئەم هەموو نەهامەتييانەيشدا :
چەندە ڕێگەمان سەخت و گران بێت….. چەندە دوژمنيش هێز و توانای بێت
چەند بارودۆخيش لەنگ و ناپۆڕ بێت….. دەبێت كوردستان هەر ڕزگاری بێت
