عوسمان عومەر: مێژووى نوسینى کوردى.
بەشی یەکەم
زمان دیاردەیەکى ژیاری و ئامرازێکى چالاک و گرنگە بۆ بوژانەوەى رۆشنبیرى و سیاسى گەلان. زمان لەگەڵ گەشەسەندن و بەرەوپێش چوونى مرۆڤە و، مرۆڤ دەکەوێتە ژێر کاریگەرى دەوروبەرو ئەو ژینگەیەى تێیدا دەژى و، گەلانى دەوروبەریى. بۆیە زمانیش وەک مرۆڤ وایە دەکەوێتە ژێرکاریگەرى ژینگەو گەشە دەکات و پێش دەکەوێ و هۆیەکیشە بۆ لێکگەیشتن لەناو گەلێکدا و ئامرازێکى گرێدانى رابووردو داهاتویەتى.
زمانى گەلان لەسەر رووى زەوى زۆرن دەتوانم بڵێم نزیکەى 3000 زمان لە سەرتاسەرى جیهان هەیە و تەنها لە هندستان 800 زمانى زیندوو هەیەو هەندێ زمانیش هەیە لەناوچون لەسەردەمانێکى زووەوە، بەلام پاشماوەى زمانەکانیان لەسەر تاشەبەردە قورینەکان هەرماوەتەوەو، ناوە ناوە دەدۆزرێنەوە, هەندێ زمانی بچوکیش هەیە، کە گەلانى کۆن بەکاریان هێناوە، لە ئێستادا لەناوچون و مردووە.
هەموو زمانێکى زیندوى دونیاش رەگ و ڕیشەو مێژویەکى تایبەت بەخۆى هەیە, ناشتوانین بڵێین زمانى ئەو گەلانەى لەسەر خاکى کوردستان شارستانیەتى خۆیان بنیات ناوەو ژیاون وەک میتانیەکان, مانیەکان , گوتیەکان , لۆلۆیەکان و… هتد، بنچینەى کۆنى زمانى کوردیە، بەڵام دەتوانرێ بگوترێ زمانى کوردى پەیوەندیەکى رێزمانى لەگەل زمانى ئەو گەلانەهەبووە. لەسەردەمێک لەسەردەمەکاندا بۆتە زمانێکى سەربەخۆ لای کورد و غەیرە کورد و بە کرمانجى ناسراوە, زمانى کوردى کۆن کەوتۆتە ژێر کاریگەرى گەلانى دراوسێى لە رووى رۆشنبیرى و سیاسى و ئاینىەوە، بەتایبەت ئەکەدیەکان و سۆمەریەکان, دواتر زمانى میتانیەکان، کە بە زمانى دانیشتوانى ناوچە کوردنشینەکان و، دواتر بۆتە زمانى فەرمى حوکمرانەکانى لە نیوەى یەکەمى هەزارەى دووەمى پێش زایین و ئەم زمانە بووە زمانى دەسەڵاتدارى و حوکمڕانى ناوچەکانى باکورى میزۆپۆتامیا، گەلى میتانى لە سەدەى پێنجەمى پێش زایین لەناوچەکانى رۆژهەلاتى نێوان روبارى هایس لە تورکیا، بەرووبارى قزل ئیرمەق ناودەبرێ و ڕووبارى ئاراکس کە بەرزاییەکانى روبارى دیجلە و لە رۆژئاواش شاخەکانى زاگرۆس دەگرێتەوە هەروەک محمد ئەمین زەکى دەڵێت: شوێنى نیشتەجێ بوونى ئەو گەلانە ناوچەى فوراتى ناوەراست بووە واتە موسڵ و تەرابلوس حکومەتێکى بەهێزیان تێدا دامەزراندوە لەسەدەى شانزەمى پ.ز لە سەردەستى ئاشور ناسربال کۆتییان پێ هاتووە, هەندێ لە مێژوونوسان پێیان وایە زمانى کوردى پاشماوەى زمانى میتانیەکانە، چەند زاروەیەک هاتۆتە ناو زمانى کوردى و چارەکانى بۆنمونە ( نۆ – نە) لاى کورد پیرۆز بووە تا پەیدا بوونى ئیسلام .
بێگومان کۆنى زمان پەیوەستە بەبوونى مرۆڤەوەو، گەشەکردنى زمانیش پەیوەستە بەپێشکەوتنى مرۆڤەوە، لەلایەنى مێژوویی و کۆمەلایەتى و جوگرافى و ئابووریەوە بەپێى زاناکانى زمانەوانى، وەک دەرکەوتە سەرەتاییەکانیش زمانى کوردى زمانێکى هیندو ئەوروپیە بەپێى گوتەى میژونوسان دەگەرێتەوە بۆ 5000 ساڵ پ.ز، سەرەتاکانى ئاخاوتن بەو زمانە لەلایەن گەلێکەوە کە بەکورگان ناسرابون و، لە دەشتەکانى ئۆراسیا دەژیان، کە دەکەوێتە نێوان روبارى فۆلگا و باشورى دەریاى قەزوین و رۆژهەلاتى روبارى رۆن و رۆژئاواى چیاکانى ئۆرال دواتر بە ئارى نەژادەکان ناسران و یەک زمانیان هەبوو پێش بلاوبونەوەیان .
گەر ووشەى کورد و گەلى کورد لەسەردەمى کۆن و لەرابوردودا بەواتاى دواکەوتویی و نەبوون لێکدرابێتەوە، ئەى چۆن ئەو ناوە هەیە؟ گەربونىیان نەبووە پرسیارەکە ئەوەیە: بۆچى لە قورئانى پیرۆزدا فەرمویەتى (ستدعون الى قوم اولى بأس شدید) زۆریک لە موفەسیرەکان ئەم قەومە بە گەلى کورد دادەنێن، کە خاوەن دەسەڵات و هەیبەت و هێزو تواناو گەورەییان بووە لەسەر رووى ئەم زەمینە بە پشتیوانى سەروەت و سامانە زۆرەکەى و، واتە خویندەوارى نوسینى تایبەتى خۆى هەبووەو هیچ گەلێک هێندەى گەلى کورد لەسەر زێدى باوباپیرانى خۆی نەژیاوە و بەزمانى رەسەنى خۆى نەئاخافتبێ، هەرچەندە لەژێر زەبروزەنگ و داپڵۆسین و هەرەشەى لەناوبردنى لەسەربوبێ و، دەگەینە ئەوەى پێش لەدایک بونى حەزرەتى عیسا، کوردستان خاوەن دەسەلات و پێگەى زانست و زمانى خۆی بووە، چونکە بەلانکەى شارسانیەت دادەنرێ لە رووى مێژووییەوە و سەرچاوەى زۆرێک لە زانست و هونەر و بناغەى پیشەسازى و بازرگانى بووە بەپێی ئەوکات و سەردەمە، ئەوەى زانیویەتى پێشکەش گەلانى تریى کردووە. ئەوەى جێگەى داخە ئەم هەموو ئاسەوارو شارستانیەتە گرنگەى سەدەکانى رابوردوو، زۆربەیان لەناوچوون، جا چ بەهۆى کارەساتە سروشتیەکانەوە یا لەناوبردنى بوبێ لەلایەن دوژمنانى گەلى کورد بەدەستى ئەنقەسەت. بەلام تاشەبەردە نوسراوەکانى کێوى بێستون و تەختى پاشایەتى جەمشید کە لە مۆزەخانەبیانیەکاندا بوونیان هەیە، ئەوەیان سەلماندوە، کە کورد خاوەنى ئاسەوارێکى مێژوویی گرنگ و پرشنگدارى باب و باپیرانیەتى، چونکە بەزمانى کوردى نوسراون . پێش پەیدابوونى ئیسلام ئەوان خاوەن دەستێکى باڵا بون لە بوارى هونەرو زانست و شارستانیەت، بەلام فارسەکان بەهى خۆیانیان لەقەڵەم داوەو شانازییان پێوەکردووە.
کاتى خۆى هیچ بەڵگەیەک بەدەستەوە نەبوو ئەوە بسەلمێنێت، بەلام مادەکان یا میدیەکان وەک ئبن خەلدون دەڵێت: کورد بوون , لە لاپەرە 168ى کتێبى ( مێژووی ئێران باستان ) دا حەسەن بیرنیاش دەلێت: میدیەکان کورد بوون و زمانەکەشیان هەمان زمانى موکریانى بووە و، لە کتێبى عەشق و سەلتەنەت دا نوسیویەتى: زمانى میدیەکان کوردى بووە, مردۆخیش لەیەکێ نوسینە مپژوییەکانىدا دەڵێت: پادشاى یەکەمى میدیەکان (ئارامس) ى ناوبووە لاى یۆنانیەکان بە(کەیقوباد) ناسراوە, دۆمرکان دەڵێت: میدیەکان پێش لەدایک بوونى عیسا بە 2000 ساڵ چەندین ئیمپراتۆریەت و سەلتەنەتیان دامەزراندوە، ئەوەش دەگەریتەوە بۆ ئازایەتیان لەشەرەکان و سەرکەوتنەکانیان لەپێش زایین بە 700 ساڵ، مەبەستى لەو ئیمپرتۆریەتانە (سۆمەر و ئیلام , لۆلۆ , کوردونیا , سۆباریەکان , میتانەکان و مانیەکانە ) , هێرۆدۆتیش دەڵێت: دامەزرینەرى ئیمپراتۆریەتى مادەکان یا میدیەکان ( فرارتس ) بووەو لاى زۆرکەس بە ( دیاکۆ ) ناسراوە, هەرچى میژوو نوسى یۆنانى کیتزیاسە دەلێت: 10 ئیمراتۆرو سولتان حوکمرانى میدیەکان بوون دوا پادشایان ( ئەستیاک یا ئەستى کاس ) بووە و ئیمپرتۆریەتى میدیەکان 350 ساڵ حوکمڕانیان بەردەوام بووە، ئەمەش بەڵگەى زیندوی بونى کوردە لە مێژوودا و داهێنەرى زانست و پیشەسازى و کشتوکاڵ و فەلسەفەو بنیاتنانى شارەکان و دەوڵەت بون، کە پایتەختەکەیان ( ئەکباتان هەمەدانى ) ئیستا بووە .
میژوونوسى کوردیش محمد ئەمین زەکى ئاماژە بەبوونى ئەو ئیمپراتۆریەتانە دەدات وەک ( کوردە لۆلۆییەکان , کوردە کاشیەکان، کەدەولەتى کوردونیایان دامەزراندووەو , کوردە سۆباریەکان کە دەولەتى سۆبارتۆیان دامەزراندوە و، هوریەکان، کە دەولەتى میتانیان دامەزراندووە.
