عوسمان عومەر: مێژووى نوسینى کوردى ـ بەشی سێیەم.
کتێبە کوردیەکانى پێش ئیسلام :
کتێبە کوردیەکان بەزمانى کوردى زۆر بوون پێش ئیسلام، بەڵام کاتێ موسڵمانان غەزاى کوردستانیان کرد، زۆربەى ئەو کتێب و نوسراو و نامەو دەست نوسانە فڕێدرانە روبارو زێیەکان بەبیانوى ئەوەى، کە مەجوسى و زەردەشتین. بەڵام هەندێکیان لێ رزگارکرا کە دوو بەش بوون:
ئایینیەکان کە باسى ئاینى میدیەکان و ئاویستا, زەند , ویین کورد و بابەتى تر سەبارەت بە زەردەشتیەت و هەندێ یاساى سیاسى و کەلتور و تەندروستى و فێرکردن و ئەدەب و میژوو و داستان و چیرۆک و بەرێوەبردنى دەوڵەت و هەندێ یاساى شەترەنج و ئەسپ سوارى و تیرو ڕم هاویشتن و سەبارەت بە پیشەسازى و کشوکاڵ و دارستان و زانستى زەویناسى وفەلەکناسى و فەلسەفە. ئەمەش ناوى چەند کتێبێکە پێش پەیدا بونى ئیسلام هەبوون لەوانە ئاوێستا، ویین کورد، بۆندهسن، داتستانى دینیک, ئارتارى، ویرافنامە, کارنامکەى ئەردەشیرى بابەکان، زریران, داتستانى ریدک, خوسرەو و کوتان, وشترەنکنامە, خوتاى نامە, خوواوى نامەو رۆستەم نامە و ….هتد، ئەوەش زانراوە خوتاى نامە بە ژیاننامەى پادشاکان ناسرا بوو، خوواوى نامە بە شانامە ناسرابون و، هەردوکیان لە زمانى پەهلەویەوە وەرگێردران بۆسەر زمانى فارسى و عەرەبى و، کتێبى کلیلەو دمنە لە هیندەوە هێنرابووە کوردستان لە سەردەمى ئەردەشیر پاشاو دواتر وەرگێردرایە سەر زمانى پەهلەوی، دواى پەیدا بوونى ئیسلام لە پەهلەویەوە وەرگێردرایە سەر زمانى فارسى، بەڵام شانامە، کە کتێبێکى میژویی بوو بەزمانى پەهلەوی نوسرابوو پێش ئیسلام دواتر وەرگێردرایە سەرزمانى فارسى، بۆ زانیارى خوێنەران، هەرچى کتێب و نوسراوو دەستنوسەکان لەسەردەمى ساسانیەکان بەزمانى کوردى نوسرابون، دواتر وەرگێردرایە سەرزمانى فارسى و کردیان بەهى خۆیان لەوانە وامق و عەزرا, یەسنى و رامیتى، شیرین و فەرهاد, بارام نامە , رۆستەم نامە, شەهریارنامە, جهانگیرنامە, فەلامەرزنامە, برزو نامە, بەختیار نامە, هەزار ئەفسانە ….. ئەمانە و هەزاران کتێبى تر بەزمانى پەهلەوى نوسرابون و دواتر کران بە فارسى.
زمانى پەهلەوى
دکتۆر سەعید نەفیسى دەلێت: ئەو زمانەى ئاوێستاى پێ نوسراوەتەوە زمانى ئاری بووە کە لە ئێرانى کۆن بونى هەبوو پێش هاتنى باب و باپیرى فارسەکان بۆ ئێران کە ئاوێستا نوسرایەوە ناویان نا زمانى ئاوێستا کە زمانى فەرمى بوو لە سەردەمى ساسانیەکان, لە ئێستاش دا چەند زمانێک هەیە لە ئێران شێوەی لە پەهلەوى دەچێ لە هەندێ ناوچە ئەمەش ئەوە دەگەیەنێ ئەو زمانانەى لە ئێران هەبون کوردى بووە نەک فارسى, هەروەها دکتۆر رەزا زادە شەفەق لەکتێبى میژوى ئەدەبى فارسى و، لە لاپەرە 25 دا دەڵێت: شیوازى زمانى ئاویستا لە باکوورى ئێران باوە بەتایبەت هەریمى کوردستانەکەى, هەروەها ئوستاز شێخ محمد ئایەتولڵا لە مێژووى مردۆخ و لە لاپەرە 41 دا دەڵێت: زەند ئاویستا بە زمانى میدیەکان یا مادەکان نوسراوە هاوشێوەى شێوەزارى موکریانیە، بەپێى بیروڕاى هەندى پسپۆر لەزمانەوانى زمانى ئاوێستاى زەردەشتى زمانى کوردی میدییە. مەلەک کەلامى دەلێت: دەیان هۆنراوەى پەهلەوى لەناو زمانى کرمانجى جیگیر کراون و زۆربەى ئەو ووشانەى دەوترێ پەهلەوین وەک (سەرا, سەردار, سوپا, فەرمان, سەرهەنگ و سەرتیپ و …. هتد)، ووشەى کوردین بە بڵاوى لەکوردستان بەکاردەهێنرێ .
ئەلف و بێی کوردی پێش ئیسلام
ئەلف وبێى کوردى (ابجدى) تا سەردەمى خیلافەتى عەباسیەکان و ئەمەویەکان بەکارهێنراوە ئەحمەد بن وەحشى نبطى ساڵى 241 ى هیجرى لە یەکێک لە بیرەوەریەکانی دا لە کتێبى ( شوق المستهام فى معرفە رموز الاقلام ) دا باس لەوە دەکات 30 جەلد کتێبى کوردیم لە دیمەشق بەچاوى خۆم دیوە کەبە ئەلف و بێى کوردی نوسرابوون یەکێ لەو بابەتانە چاندنى دارخوماو پەروەردەکردنى بوو بابەتى دووەمیش گەڕان بە شوێن ئاوى ژێرزەوى بوو لە شوێنە ووشک و بێ ئاوەکان بەمەزەندەى من وەرگێردرانە سەر زمانى عەرەبى تا مرۆڤیەتى سودى لێ ببینێ هەروەها دەڵێت: ئەم ئەلف و بێ یە زۆر وورد بووە بۆ بەجێ هێنان لەناو ئەلف و بێی زمانەکانى تردا، چونکە هەندێ پیتى جیاوازى تێدا بەکار هێنراوە وەک ڤ, پ, چ و، 7 پیتى جیاوازى ترى تێدا دەبینرا لە هیچ ئەلف و بێەکى تردا نەبینراوە و زۆر ئاسانە بۆ بەکارهێنان و ئاخافتن زوو لە دەمەوە بە سانایی دێتەدەر, خوێندنەوەى هەموو زمانێک لاى کورد ئاسانە و قورئانیان وەک عەرەبێک دەخوێندەوە و زۆر لەوانیش باشتر بوون, عەرەبەکان زۆر زاراوەو ووشەیان کوردیان بەکارهێناوە رەگ و ریشەى کوردیە تا لە زمانى عەرەبى دا هەر بەکار دەهێنرێ.
خوێندنەوەو نوسین و کتێبى کوردى دواى هاتنى ئیسلام
زمانى کوردى و ئەلف و بێی کوردى تا سەردەمى حەجاجى کورى یوسفى سەقەفى بەردەوام بەکار دەهێنرا سەعید نەفیسى دەڵێت: تا ساڵى 600 کۆچى زۆر کتیبى کوردى چ بە ئاشکرا چ بەدزیەوە بەکاردەهێنرا و هەزارەها زاناو ئەدیب و کەسایەتى ئەو کتێبە کوردیانەیان دیوە وەک ئەبو مسلم خوراسانى و بابە تایەرى هەمەدانى. دواى ئەوەى کورد ئیسلام بوونى خۆى راگەیاند بەرە بەرە پیتە عەرەبیەکان لەلایەن نوسەران و شاعیران و ئەدیبان بەکار هێنرا لەوانە عەلى حەریرى، مەلا ئەحمەدى جەزیرە و فەقى تەیران و مەلا باتى و ئەحمەدى خانى، بەهۆى ئەوەى زمانى کوردى چەند دەنگ و پیتێک بەکار دەهێنێ لە عەربى دا نییە بۆیە ڤ, چ, ژ, گ، پ ـ تیکەل بەپیتە عەرەبیەکان کرد و بەکاریانهێنا. موسى عەنتەریش لە فەرهەنگەکەى کەسالى 1967، دایناوەو دەڵێت: کورد پێش پەیدا بونى ئیسلام خاوەنى ئەلف و بێی خۆى بووە.
