عەتا قەرەداخی: موسڵ دواى داعش.
ئایا مۆسڵ لە دواى داعش چۆن دەبێت؟ ئایا بارودۆخی کورد لە دواى داعش چی بەسەر دێت؟ رەنگە زۆر پرسیار هەبێت سەبارەت بە موسڵ، بەڵام پێش کۆتاییهاتنی داعش پرسیارێکی گرنگتر خۆى دەسەپێنێت، ئەویش ئەوەیە: ئایا مۆسڵ رزگار دەکرێت؟ ئەگەر رزگار دەکرێت چۆن؟ ئایا سوپاى عێراق تواناى ئەوەى هەیە ئەو شارەیە رزگار بکات؟
پێش وەڵامدانەوەى ئەو پرسیارانە، ئاشکرایە موسڵ یەکێکە لە شارە دێرین و خاوەن مێژووەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پایتەختی ئیمپراتۆرێتی ئاشوورى بووە. لەسەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا موسڵ بریتی بووە لە ولایەتێک، کە بێجگە لە کوردستانی ژێر سایەى دەوڵەتی سەفەوى، بەشەکەى ترى کوردستان لە قەڵەمڕەوى ئەو ولایەتەتەدا بووە. دواى جەنگی یەکەمی جیهانی بەرژەوەندى دەوڵەتانی بڕیار بەدەست ئەم بەشەى کوردستانی کردە سێ بەشەوەو کردیە بندەستی عەرەب و تورک. واتە دابەشکردنی ولایەتی موسڵ دابەشکردنی دووەمی جەستەى کورد بوو لە دواى شەڕی چاڵدێران. هەروەک موسڵ لە درێژەى سەدەى بیستدا سەرچاوەى یادەوەرى تاڵە بۆ کورد، لە ساڵی 1909 شیخ سەعیدى حەفید باوکی شیخ مەحمود لە رووداوێکی تەمومژاویدا لە موسڵ شەهید کرا، ساڵی 1914 شیخ عەبدولسەلامی بارزانی لەسەر داواکردنی بەشێک لە خواستە نەتەوەییەکانی کورد لەگەڵ چەند کەسێکی تردا لە موسڵ لە سێدارە دران. لە سەرەتاى شۆڕشی ئەیلولیشەوە تاکو راپەڕینی 1991 موسڵ جێگاى زیندانی کردن و لە سێدارەدانی خەباتگێڕانی کورد بووە. کەواتە موسڵ بۆ ئێمەى کورد لە مێژوودا هێماى ترساندن و خوێنرشتنە.
هەروەک موسڵ وەکو شارێکی گەورەى سوونە نشین، لانکەى ناسیونالیستی عەرەبیەو هەر لەو روانگەیەشەوە موسڵ بە شارى بەعس و بە شارى بەرهەمهێنی سوپاى عێراق ناودەبرا. ئەو سوپایەى کە بە درێژایی هەشتا ساڵی دەوڵتداری لە عێراقدا بکوژى کوردو وێرانکەرى کوردستان بووە. سەربارى بوونی ژمارەیەکی زۆر لە کورد لە موسڵ، بەڵام موسڵ بۆ کورد نموونەیەکی جوان و پەسەندو دڵگیر نیە. ئایا بۆچی داعش توانی لە کورترین کاتدا موسڵ داگیر بکات؟ ئاشکرایە موسڵ وەکو شارێکی سوونە نشین و پاشماوەى بەعس و نوێنەرى ناسیونالسیتی عەرەبی، کە لەسەردەمی بەعسدا جێگەو پێگەیەکی بەرزى هەبوو لە دەسەڵاتی عێراقیدا، حکومەتی عێراقی شیعەى تائیفی سەربە ئێران لە دواى سەدام حسێنەوە بە هەموو شێوەیەک هەوڵیداوە تۆڵەى هەموو مێژووى کوشتن و سەرکوتکردنی شیعە لە حسێنی کوڕی عەلیەوە هەتا ساڵی 2003 هەمووى لە سوونەى عێراق بکاتەوە لە ناویشیاندا موسڵ. داعش بە گوێرەى خەڵکی موسڵ وەکو داگیرکەر نەهاتووە بەڵکو وەکو رزگارکەر هاتووەو گومانیشی تێدا نیە کە نەک هەر عەرەبی سوونەى موسڵ بەڵکو هەموو عەرەبی سوونەى عێراق بێجگە لە عەلمانیە رادیکالەکانیان، ئەوانی تریان دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دەوڵەتی خەلافەتیان لە دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دەوڵەتی شیعەى عێراقی پێباشتر بووەو ئێستایش پێیان باشترە. هۆکارى سەرکەوتنی داعش لە ناوچە سوونیەکانی عێراق و تەنانەت سووریاشدا ئەم هۆکارەیە. هەر لەم روانگەیەوە پێدەچێت کە ئێستا رووبەرێکی زۆر فراوانی خەڵکی موسڵ لەگەڵ دەوڵەتی خەلافەتدا بن و بەرگریشیان لێبکەن.
ئێستا زیاتر لە دوو هەفتە بەسەر دەستپێکردنی هێرشی سوپاى عێراق و هێزى پێشمەرگەى کوردستان بە یارمەتی هێزى ئاسمانی هاوپەیمانان بۆ سەر موسڵ و دەوروبەریدا تێدەپەڕێت. ئەوەى ئاشکرایە کورد باسی ئەوە دەکات کە پێشمەرگە ناچێتە ناوشارى موسڵەوە ئەوەش بۆ کورد خاڵێکی باشە، ئەم بۆ دوورکەوتنەوە لە شەڕى ناسیونالیزمی عەرەبی، هەم بۆ ئەوەى لەوە زیاتر خوێنی پێشمەرگەى کوردستان لە پێناوى هیچدا بە فیڕۆ نەڕوات. بەڵکو ئەرکەکەى ئەوەیە پاڵپشتی هێزەکانی سوپاى عێراق دەکات. ئەگەر سەیرى تواناى سوپاى عێراق بکەین وەکو سوپایەکی لاواز، ئەگەرى ئەوەى نیە بتوانێت داعش لە موسڵ دەربکات. ئەزموونی ئەم سوپایە لە فەلوجەو سەلاحەدین و ئەنبارو شوێنەکانی تر راستی ئەم بۆچوونە دەسەلمێنێت. دەشزانین کە لە دواى شکستی سوپاى عێراق لەو شوێنانە چۆن رێگا بۆ حەشدى شەعبی کراوەتەوە پەلامارى ئەو شارانە بدەن و جیاوازى لە نێوان سوونەى چەکدارو سوونەى مەدەنی و تیرۆریستانی داعشدا نەکەن. من واى بۆدەچم هەمان سیناریۆ لە موسڵ دووبارە ببێتەوە. بە پاساوى ئەوەى کە سوپاى عێراق ناتوانێت موسڵ رزگار بکات، رێگا بۆ حەشدى شەعبی وەکو میلیشیاى شیعە دەکرێتەوە بچنە ناو موسڵەوە. لە بارێکی وەهاشدا ئەگەرى ئەوە هەیە خەڵکی موسڵ دەست بدەنە چەک و شان بەشانی هێزى تیرۆریستانی داعش دژى حەشدى شەعبی و سوپاى عێراق بجەنگن. لە بارێکی وەهاشدا تورکیاش وەکو دەوڵەتێک کە تاکو ئێستا خەونی دەسەڵاتکردنەوە بەسەر موسڵدا دەبینێت و سوپاکەى لەسەر سنوورەکانی موسڵ راوەستاون و نەک هەر حەشدى شەعبی بەڵکو سوپاى عێراقیش بە سوپاى مەزهەبی شیعەو تەنانەت بە سووپاى ئێرانی دەزانێت، هەروا بێدەنگ نابێت و گومانی تێدا نیە ئەویش دێتە ناو موسڵەوە. ئاخاوتنەکانی ئەم چەند رۆژەى دوایی وەزیرى بەرگرى ئەمەریکاو ئاخاوتنەکانی سکرتێرى ناتۆ لە 25ى ئۆکتۆبەر لەبارەى تورکیاو بەشداریکردنی لە جەنگی موسڵدا ئەوە نیشان دەدەن کە سەرئەنجام مل بۆ داواکارییەکانی تورکیا دەدەن و تورکیاش بەشدار دەبێت لە شەڕى موسڵدا. لەبارێکی وەهادا ئەگەرى ئەوەى هەیە ئاراستەى شەڕەکە لە شەڕى نێوان سوپاى عێراق و تیرۆریستانی داعشەوە بگۆڕێت بۆ شەڕى شیعەو سونە،. ئەگەر ئەوەش روویدا، ئەوا چەکدارانی دەوڵەتی خەلافەت و دانیشتوانی موسڵ و هێزەکانی تورکیاو ناڕاستەخۆش سعودیەو دەوڵەتانی ترى نیمچە دوورگەى عەرەبی و جیهانی سونە دەکەونە سەنگەرى دژى شیعەوە کە پێکدێت لە سوپاى عێراق و حەشدى شەعبی و بێگومان لە پشتیشانەوە کۆمارى ئیسلامی ئێران. ئایا لە بارێکی وەهادا کورد دەکەوێتە کام سەنگەرەوە؟ بە بڕواى من لەبارێکی وەهادا هێزەکانی کوردی دابەش دەبن بەسەر میحوەرى سوونی تورکی و میحوەرى شیعی عێراقی ئێرانیداو ئەم جارە بە کردەوەو لەسەر زەمینەى واقیع باشوورى کوردستان دابەش دەبێتەوە بەسەر میحوەرى سەفەوى نوێ و عوسمانی نوێدا. بە روانینی من ئەمە نزیکترین ئەگەرە لە ئێستاوە بۆ کۆتای هاتنی شەڕى داعش و ترسناکترین ئەنجامێکیشە کە چاوەڕوان بکرێت .
ئەگەرى دووەم ئەوەیە کە سوپاى عێراق بە یارمەتی پێشمەرگەو هێزى ئاسمانی هاوپەیمانان شکست بە داعش بهێنێت و موسڵ رزگار بکات. کە ئەمەیان جێگاى ئومێدى ئێمەیەو سەربارى پێشبینیکردنی درووستبوونی کێشەو گرفتی نوێ بۆ کوردو هەرێمی کوردستان لەمەشیاندا بەڵام هێشتا مەترسیەکانی ئەم بارەیان لەوەى یەکەم کەمترە بۆ کورد. بەڵام دیارە لەمەشیاندا دیسان مەترسی جدى هەیە بەڵام مەترسی ئەم بارەیان پەیوەندى بە دەوڵەی عێراقیەوە هەیە. ئێستا گریمان موسڵ رزگار کرا. ئایا کێ موسڵ بەڕێوە دەبات؟ حکومەتی ناوەند یان خەڵکی موسڵ؟ ئایا دەستکەوتی کورد لە رزگارکردنی موسڵدا چی دەبێت؟ ئەى ئایا بۆ دواى موسڵ کورد رووبەڕووى چ گرفت و کێشەیەکی نوێ دەبێتەوە لەگەڵ حکومەتی عێراقیدا؟
سەرەتا دەبێ دان بەو راستیەدا بنێین، سەربارى ئەوەى کە داعش زیانی زۆرى لە کورد دا لە رووى مرۆیی و شەهیدکرنی سەدان رۆڵەى میللەتەکەمان و وێرانکردنی چەندین شوێن و زیانی ئابوورى و خوڵقاندنی ترس و دڵەڕاوکێ لەلاى خەڵکی کوردستان، بەڵام هاتنی داعش بوارى بۆ هێزى پێشمەرگەى کوردستان کردەوە کە بەشی هەرە زۆرى کوردستانی داگیرکراو لە لایەن حکومەتی کۆلۆنیالیستی شیعەى عێراقەوە رزگار بکات و لە مێژووى 95 ساڵی دەوڵەتی عێراقیدا ئەمە یەکەمجارە کە کورد جوگرافیاى داگیرکراوى باشوورى کوردستان بخاتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆى، کە ئەویش بە خوێن و خەباتی پێشمەرگە دەستەبەر بووە، ئەگەرچی تاکو ئێستاش عەقڵ سەدامییە بستەباڵاکانى وەکو مالیکی و ساڵح موتڵەک و فەتلاوى و زۆرێک لە شیعەو سوونەى شۆڤێنیستی عێراقی و تەنانەت ژمارەیەک جاشە کوردى مۆدێرنیش باسی ئەوە دەکەن کە هێزى پێشمەرگە بگەڕێتەوە بۆ سنوورەکانی پێش ساڵی 2003و کەرکوک بخرێتەو ژێر دەسەڵاتی حکومەتی شیعەى وابەستەى ئێران. ئێستا ئەگەر موسڵ رزگارکراو داعش وەکو هێزى فیزیکی لە عێراقدا کۆتایی پێهێنرا، بۆ دواى ئەوە ئەگەرەکان چین؟
دیارە ئاشکرایە کە رێکەوتنێکی سیاسی بۆ دواى داعش لە نێوان کوردو عێراق یان کوردو سونەو شیعەى عێراقدا نەکراوە، کە ئەمەش خاڵێکی لاوازى رازیبوونی کوردە بۆ بەشداریکردن لە شەڕی رزگارکردنی موسڵداو وەکو خاڵێکی ترسناک یان وەکو بۆمبێکی نراوە ماوەتەوەو ئەگەرى ئەوەى هەیە لە هەر چرکەساتێکدا بتەقێتەوە. بەڵام ئەوەى بۆ کورد گرنگە ئەوەیە ئایا کورد وەکو خۆى چ بەرنامەیەکی هەیە بۆ دواى داعش؟ ئەگەر بەرنامەى سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی کوردى هەبێـت و ئەمەیشى وەکو ستراتیژێک جێگیر کردبێت، ئەوا لە دواى داعش دەتوانێت لەسەر ئەو ستراتیژە کاربکات و پێداگرى لەسەربەخۆی بکات و بۆ ئەو مەبەستەش دەبێ لەپێش هەر لایەن و دەوڵەتێکی ترەوە لەگەڵ عێراقیەکان دایەلۆگ بکات و لەوەشدا بین درێژ بێت بۆ ئەوەى قەناعەتیان پێبهێنێت کە سەربەخۆبوونی کوردستان و بوونی بە دەوڵەت لە پاڵ دەوڵەتی عێراقدا لە بەرژەوەندى هەردوولایەو دەبێتە سەرچاوەى هێزو نزیکی لە نێوان کوردو عەرەبدا. دیارە ئەگەر دەوڵەتی عێراقی رازیبێت بەوەى کە کورد دەوڵەتی خۆى درووست بکات، ئیتر کورد مەترسی ئەوەى نابێت کە دەوڵەتانی دەوروبەرو دنیایش سەربەخۆیی ئەم رەتبکەنەوە. بۆیە هەلی گەورە ئەوەیە کە کورد لە دواى داعش بەم ئاراستەیە کاربکات و بێگومان ئەگەر بەرنامەیەکی لەمجۆرەى هەبێت و هەوڵ بۆ جێبەجێکردنی بدات و خۆى لە کێشەکانی نێوان شیعەو سوونە نەئاڵێنێت و هەوڵبدات سوود لە ململانێکانی ناوچەکە بە تایبەتی ململانێی میحوەرى تورکی سوونە لەگەڵ ئێران شیعە وەربگرێت و خۆیشی نەخاتە رووبەڕ،بوونەوەوە لەگەڵ هیچ کام لەو دوو دەوڵەتە بەهێزە کە تەنانەت ئەمەریکاش موغازەلەى هەردووکیان دەکات.
ئێمە ئەزانین کە داوى داعش عەقڵی داعشی و فیکرى داعشی کۆتایی نایەت، بەڵام بۆ کورد گرنگە ناوماڵی خۆى رێکبخات و کێشە ناوخۆییەکانی چ کێشەى سیاسی بێت یان کێشەى دارایی و ژیانی خەڵک،چارەسەر بکات، چونکە ئەگەر ناوماڵی کورد رێکخراو نەبێت و کورد یەکدەنگ نەبێت و ژیانی خەڵک بەباشی بەڕێوە نەچێت و کێشەى ئابوورى و موچە چارەسەر نەکرێت، ئەوا زەمینەى ناوخۆ بۆ هیچ بڕیارێک ئامادەو لەبار نابێت، بۆیە ئەگەر بارودۆخی ناوخۆو ناوماڵی کورد بەم شێوە شێواو لێکترازاوە بمێنێتەوە، تەنانەت ئەگەر داعشیش تەواو بێت و هەلی زۆر باشیش لەبەردەستدا بێت ئەوا هێشتا کورد ناتوانێت هەنگاوى جیدى بەرەو ئایندە بنێت. کەواتە ئەوەى زەمانەتی مانەوەو هەنگاونانی بەرەوپێشەوەى کورد دەکات بە ئاراستەى سەربەخۆیی و دەوڵەت، رێکخستنی ناوماڵی کوردو چارەسەرکردنی کێشە ناوخۆییەکانە لە هەموو ئاستەکاندا. ئەگەر کورد ناوماڵی خۆى رێکنەخات پێموایە لە دواى داعش بارودۆخی لەمەى ئێستا خراپتر دەبێت چونکە ئێستا ترس لە داعش جۆرێک لە بێدەنگی و قبوڵکردنی ئەمرى واقیعی لەلاى جەماوەرى خەڵکی کوردستان درووستکردووە، بەڵام ئەستەمە دواى داعش خەڵک بەو بێدەنگیە بمێنێتەوە. ئەویش لەسەر دوو ئاست. یەکەم لەسەر ئاستی خراپی بارى ژیانی، خەڵک دەشێ بەدەنگ بێت. دووەم ماوەى چەند ساڵێکە سەرکردایەتی سیاسی کوردى و بە تایبەتیش سەرکردایەتی پارتی باسی سەربەخۆیی و دەوڵەت دەکات، ئەگەر لە دواى داعش سەربەخۆیی و دەوڵەتی کوردى نەبێتە ئەمرى واقیع و جەماوەر نەیبینێت، دەبێتە هۆى روخاندنی متمانەى جەماوەر بە سەرکردایەتی کورد و بە تایبەتیش سەرکردایەتی پارتی و لەوەش تایبەتتر دەشێ جەماوەر بەتەواوى لە بانگەشەکردنەکانی بەڕێز مەسعود بارزانی بۆ سەربەخۆیی و دەوڵەتی کوردى بێئومێد ببێت. بۆیە ئەوەى گرنگە لە ئێستاوە تا کۆتاییهاتنی داعش کارکردنە بە دوو ئاراستە. یەکەمیان داڕشتنی بەرنامەى سەربەخۆیی کوردستان و دەوڵەتی کوردى. دووەم رێکخستنی ناوماڵی کوردو ئامادەکردنی زەمینەى یەکێتی و یەکبوونی کوردى کە ئەوەش لە ئێستادا بە حوکمی ئەوەى کە هەموو بڕیارێک لە هەرێمی کوردستاندا لە دەستی پارتیدایە بۆیە دەبێ هەر پارتی زەمینەسازى بۆ رێکخستنی ناوماڵی کوردى بکات و هەر ئەویش بە جیدى هەنگاوى بە کردەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ناوخۆ بنێت. ئەگەر ئەم هەنگاوانە نەنرێن ئەوا قۆناغی دواى داعشی کورد هیچ لە قۆناغی پێش داعش باشتر نابێت، دیارە هەموو کوردێکی دڵسۆزیش ئاواتەخوازى ئەوەیە ئێمە وەکو نەتەوە ئەم قۆناغە شلۆقە بەجێبهێڵین و بگوازینەوە بۆ قۆناغی سەربەخۆیی و دەوڵەت و سەقامگیرى هەمیشەیی و دڵنیاکەر.
