عوسمان عومەر: مێژووى نوسینى کوردى ـ بەشی چوارەم.
کۆتایی
هۆکارى دابڕانى زمانى کوردى بۆ چەند سەدەیەک
پێش ئەوەى بچمە ناو باسەکەوە سەرنجى ئەوەم دا ئەوکات و سەردەمەش کورد هەر بەرەنگارى یەکترو بەرۆکى یەکتریان گرتووە و خزمەتى بیگانەو پلانەکانیان بەلاوە باشتر بووە وەک خزمەتى زمان و میژووى گەلەکەى خۆیان.
خوێندنەوەو نوسینى کوردى تا کۆتا سەردەمی عەباسیەکان لەکوردستان بونى هەبوو, بەڵام دواى ئەوە بەهۆى هەندێ شێخ و مەلاو هەندێ کوردەوە چراى زمانى کوردى بکوژێتەوە تەنانەت لە سەردەمى ئەمەویەکان و خەلیفە عەبدو المەلیکى کورى مەروان زمانى کوردى زمانى دەوڵەتمەدارى بووە لە فەرمانگەو خوێندنگاو مزگەوتەکاندا لەگەل ئەوەى لە ژێر فەرمانرەوایی عەرەب دا بوون، بەڵام دانیشتوانەکەى هەرچى تۆمارى یاسایی و پەراوى دیوان و کاروبارى دەولەت هەبوون بە زمانى رەسەنى خۆیان بوو. هەروەها کوردەکانى میسر و شام کە زمانى کوردییان بەکاردەهینا, هەرچى پەڕاوەکانى دەولەت هەبوو لە عیراق بە زمانى کوردى بوو لەسەردەمى حەجاجى سەقەفى لەلایەن کوردیکەوە بەرێوە دەبرا ئەو دووسێ دێرەى سەرەوەم ئەم چیرۆکەی پی دەگێرمەوە: زادان مەردۆخ کابرایەکى کورد بوو و تۆمارکەر و ژمێریارەکەى ناوى ساڵح کورى عەبدوالرحمان بوو دواتر یەکێکى تریان لە جیاتى دانا لە کوردستان.
ئەو ساڵح ناوە لاى حەجاج هیچ گرنگى پێنەدەدراو، پێی شەرمەزارى بوو کە لەژێر دەستى زادان ـدا کارى دەکرد رۆژ بەڕۆژ داخ و رقى لێ هەڵدەگرت. رۆژێکیان سالح بە زادانى ووت تۆ دەزانى هۆکارى رێزنەگرتنى من لاى ئەمیر لەمن چییە؟ وا دەکەم پلەو پایەم لە تۆ بەرزتر بێ دەیبینى؟. زادان وەڵامى دایەوە ئەزیەتى خۆت مەدە ئەمیر زیاتر متمانەى بەمنە و, دەستبەردارم نابێ. چونکە کەسێکى ترى وەک منى دەست ناکەوێ, ساڵح ووتى: من واى لێدەکەم کە دەستبەردارى تۆ بێ، گەر ئەمیر رەزامەند بێ، هەرچى نوسراو هەیە بۆى دەکەم بە عەرەبى. زادان وەڵامى دایەوە: شتى وا نەکەى و توڕە بوو پێى ووت: دە چەند دێڕێکم بۆ وەرگێرە با بیبینم و، ساڵح تووریى گەیشتە لوتى. دەستى کرد بە وەرگێرانى چەند دێرێک، کە زادان بینى ئاگادارى کردەوەو تکاى لێکرد، کە هەرچى دەکەى تەنها ئەوە مەکە. بەلام بەهۆى سیخورەکانى ئەمیرەوە ئەم هەوالە گەیشتە حەجاج، ئەمە بووە هۆى کوشتن کوژانەى چراى زمانى کوردى حەجاج فەرمانى بە کورى ئەشعەث کرد، کە سالح لە جێى زادان دابنرێت و، داواى لێکرد هەرچى تۆمارو پەراوى دەولەتە بەزمانى کوردی بکرێتە عەرەبى. ( مەردانشا کورى زادان) سەردانى سالحى کرد زۆر هیلاک و ماندوبوو لەکارەکەى و سەرقاڵە, چەند قسەى لەگەڵ کرد کە واز لەوکارە خراپەى بێنێ. بێ سود بوو، بۆیە ئەو دوعا خراپەى لێکرد ووتى: دەست و پەنجەکانت رەق بن و هەڵوەرێن و خوا تۆوت نەهێڵێ لەسەرزەوى، چونکە تۆ هۆکارى لەناوچونى زمانى کوردى بویت.
بەو کارەى سالح خێرو بەرەکەت و ئاڵتونى زۆرى بەسەردا بارى. هەرچەند زۆرێک لە دڵسۆزان کوردپەروەران هەولەکانیان خستەگەڕ بۆ پاشگەز بونەوە، بەڵام سەرى نەگرت و سالح بە وانى راگەیاند 20 سال حەجاج قەدەرو قیمەتى منى نەزانى چەند ئالتونى پێ بەخشیوم ئێستا ئاڵتونى ساغم پێ دەبەخشێ هەرچەندە ئەوەى من بۆم ئەنجامداوە، نیوەى خەزینەکەیم پێ ببەخشێ هێشتا کەمە. تەنانەت لەوکات و سەردەمەدا دراوەکانیش بە زمانى کوردى بوون هەروەها دراوە ئاسنیەکانیش بە کوردى لەسەرى نوسرابوو لە ناوچە کوردنشینەکان. تا دوا رۆژەکانى خەلافەتى عەباسى و رۆژە رەشەکانیان زمانى کوردى ئەلف و بێکەى بە شیوەى نهێنى وبەرتەسک بەکاردەهێنرا لەو کتێبانەى کەماوبونەوە وەک ئاوێستا و ویین کورد، شیرین و خەسرەو, جهانگیرو رۆستەم و خووانى رۆستەم و … هتد، کە زۆربەیان بەشێوەى هۆنراوە بون بەپیتى عەرەبى نوسرابون، دواتر مەلاو شێخەکان فتوایان دەرکرد هەرچى کتێبێکى زەردەشتى یا مەجوسى بسوتێنێ ئەوا خوا قەسرو حۆرى لە بەهەشت دا پێ دەدا هەر بەهۆیەوە بوو چراى زمانى کوردى بۆ چەند سەدەیەک کوژایەوە.
پاش ئەو کوژانەوەو پاشەکشەى زمانى کوردى لەگەڵ ئەوەش ئەدیب و شاعیران نوسەران هەریەکە لاى خۆیەوە هونراوەو نوسینى کوردى بەکار هێناوە تا سەدەى حەڤدەهەمى زاینى ئەحمەدى خانى مەم وزینى و نەوبەهارى بچوکان و مەولود نامەو عەقیدەو ئیمانى بەزمانى کوردى نوسى، هەروەها زاناى ئاینى خالید یوسف پاشا دیارى حەمیدى لە ئەستەمبول نوسى و لە رۆما ساڵى 1764 نوسى سالى 1777 لە رۆما بەچاپى گەیاند، جگە لەوانە چەندین فەرهەنگى کوردى – ئیتالى بەچاپ گەیاندووە .
لەم خشتەیەى خوارەوە چەند ووشەیەکى کوردى و لە زمانى ئینگلزی و ئەلمانى دا هەیە دەخەمە ڕوو :
| ئینگلیزى | ئەلمانى | کوردى بە پیتى لاتینى | کوردى بە پیتى عەرەبى | عەرەبى |
| very | sehr | Zor / fre | زۆر / فرە | کثیر |
| drop | tropfen | drope/dlope | درۆپە / دڵۆپە | قطرة |
| short | kurz | kurt | کورت | قصیر |
| great | groß | gewre | گەورە | کبیر |
| hope | hoffen | hêvî / hîwa | هیوا / هێڤی | أمل |
| moon | mond | mang/heyv | مانگ | قمر |
| earth | erde | erd/herd | ئەرد / هەرد | أرض |
| evening | abend | êware/êvar | ئێوارە / ئێڤار | عصر |
| honey | honig | hengwîn | هەنگوین | عسل |
| beautiful | schön | cwan | جوان | جمیل |
| here | hier | êre | ئێرە | هنا |
| iron | eisen | asin | ئاسن | حدید |
| brother | Bruder | bra | برا | أخ |
چەند ووشەیەکى دزراوى کوردی کە وەک دەڵێین برا چاورەشەکانمان دزراوە و خزاندویانەتە ناو زمانەکەى خۆیان و تەعریبیان کردووە بەلام لەبنچینەدا ووشەکە کوردیە وەک :
اسیر : لە ووشەى تەئسیر , یەخسیرى کوردى سۆمەرى و هورى بەهەمان ماناوە براوە.
برج : لە ووشەى بورژەوە براوە کە ماناى بلند و بەرز دێت.
برنامج: لە ووشەى بەرنامەى کوردیەوە دزراوە یا وەرگیراوە بەکوردى پێشنامە یاخود ئامادەکارى بۆ گەیاندنى نامەیەک .
بستانجى : لە ووشەى بێستانچى کوردى یا بێستانکار وەرگیراوە .
بادنجان: لەووشەى باینجانى یا بادمجانى کوردى وەرگیراوە .
بخت : لە ووشەى بەختى کوردیەوە وەرگیراوە .
بقال: لە بەقاڵ وە هاتوە لەووشەى وەقاڵ یا قاڵکارو و دەنگ بەرزکەرەوە وەرگیراوە .
برادة: لە ووشەى بریادە یا بریاگەى کوردیەوە دزراوە واتە هەرشتێک بڕابێتەوە و لەت وکوت کرابێ بەعەرەبیش واتە ووردە ئاسن دەگەیەنێ .
بردة: لە ووشەى کوردى پەردەى سۆمەرى و هوریەوە دزراوە .
بابونج : لە ووشەى بەیبونى کوردیەوە دزراوە .
باب: لەووشەى بابەى کوردیەوە دزراوە .
تنور : لە ووشەى تەندورى ئاڤیستاوە دزراوە .
جلنار : لەووشەى گولنار یا گولە هەنار دزراوە .
جماهیر : لە ووشەى جەماوەرى کوردى کۆنەوە دزراوە .
جناح : لە ووشەى کوردى گوناهەوە دزراوە .
زلف : لە ووشەى زولفى کوردیەوە دزراوە .
سرداب: لە ووشەى کوردى سارداو یا سەرداپۆشراو یا بان سەردراو دزراوە .
سکان : لەو ووشەى زکان یا زگان لەووشەى کوردى سۆمەریەوە دزراوە .
سیخ : لە سیخى ئاڤیستایی بە واتاى شیش دێ دزراوە .
طبر : لەووشەى تەور یا تەڤرى کوردیەوە دزراوە .
طری : لەووشەى کوردى تەڕی دزراوە
هەزارەها ووشەى کوردى براوەتە ناو زمانى گەلانى دراوسیمان ئەوەش بەهۆى ئەوەى کە گەلى کورد تا ئیستا خاوەن دەولەتێکى سەربەخۆو نەتەوەیی خۆى نەبووە و هەرلە ژێر چەپۆکى عەرەب فارس و تورک ناڵاندویەتى وگەریدەو بیانیەکان میژووەکەیان بۆ نوسیوینەتەوە ئەوانیش بەپێویست ئارەزوى داگیرکەران بووە هەرچەندە لە ئیستادا چەندین پرۆفیسۆر و شارەزامان چ لەبوارى مێژوو چ لە بوارى زمان دا هەیە و هەوڵەکانیان خستۆتە گەر راستى میژوو میژووى زمانەکەمانیان دەرخستوە بۆ گەلانى دونیا بۆئەوەى چیتر پێمان نەڵێن کورد چیایی بووە یا رەگەزى تورک یا فارس یا عەرەب بون و لەنەتەوەى جنۆکەن …
لەکۆتاییدا ئەوەش دەڵێم کە بەندە نەپسپۆرم ونەشارەزاییم لە بوارى زمان هەیە بەڵکو خۆشەویستیم بۆ مێژوەکەمان وزمانە شیرنەکەمان ئەم چەند لاپەرەیە بخەمە بەردیدى نەوەى نوێمان تا بزانن ڕەگ و رێشەى زمانەکەمان چییەو هیوادارم پسپۆران و شارەزایان دەربارەى مێژووى زمان مێژووى سیاسىیمان وەک خولاسەکەى جەنابى محمد ئەمین زەکى و شەرفنامەى شەرەفخانى بەدلیسى دووبارە بکەنەوە چونکە سەردەمى ئەوان زۆر جیاوازبووە لەم سەردەمە پیشکەوتوەى ئیستامان و ئەرشیفى بەریتانى و فەرەنسى کراوەیە بەڕووى توێژەران و شارەزایان .
تێبینى :
سەرچاوەکان زۆربەیان لە ئەنتەرنێتەوە وەرگیراون لە چەند ووتارێک وەرمگێڕاوەتە سەر زمانى کوردى. سودیشم لە فەرهەنگى ووشە و مێژووى ئەلف و بێى کوردى و مێژووى زمانى کوردى وەرگرتوە .
