دکتۆر محەمەدئەمین گەناوى: کاریگەری قەیرانەکان لە سەر دیمۆگرافیا.
هەر قەیرانێ لە هەر شوێنێ سەر هەڵبدات ئەوە بە جۆرێ لە جۆرەکان وە بە ئاستی جیاواز و دەرهاویشتەی جیاواز کاریگەری لە سەر دیمۆگرافی دروست ئەکات، جا ئەشێ ئەم قەیرانە سروشتی بێ وەک دیاردەی وشکایی، بومەلەرزە، بەرزو نزمی پلەکانی گەرمی، ئاستی دەریاکان و بوونی لافاو زریان، وەهەروها قەیرانی تری دروست کردی مرۆڤ وەک قەیرانی ئابوری، شەڕو کێشەى کۆمەڵایەتی، نە ژادى، نە تەوەیی وە سیاسی.
هەر قەیرانئ کە دروست ئەبێ بە جۆرئ لە جۆرەکان کاریگەرى لە سە ر دیموگرافی ئەبێ وەک گۆڕان لە دیموگرافی نەژادى ئاینی، نەتەوەیی وەهەتا دیموگرافی لە بازاڕی کارو دیموگرافیا ى رەگەز.
ئەگە قەیرانێ توانى گۆڕانکاریی لەسەر دیمۆگرافیا دروست بکا، ئەوا ئەم گۆرڕانکارییە بۆ خۆی قەیرانیکی تازەتر بەرهەم ئەهێنێ، بۆیە ئەوانەی کە بەرپرسن لە چارەسەرى هەر قەیرانئ ئەبێ لە هەمان کاتا چارەش بدۆزنەوە بۆ قەیرانی بەرهەم هاتوو لە ئەنجامی گۆڕانی دیمۆگرافی بە هۆی قەیرانەکەوە.
گۆڕانکاریە دیموگرافیەکان لە ئەنجامی قەیرانەکانەوە لە کات و شوێنە جیاوازەکانا بوونەتەوە ئەبنە هۆی دروستبوونی ژینگەی تازەی کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی وە شارستانی بە هەموو رەهەندە مادی، فکرى وە معنویەکانەوە. واتە کرداری کارلێککردن و کاردانەوەی تیا رووداوەو ڕوو ئەدات.
یەکەم گۆڕانی دیموگرافی لە مێژوی مرۆڤایەتی بە هۆی دباردە سروشتیەکان ڕوویان داوە کە وای لە مرۆڤەکان کردوە لە شوێنێکەوە کۆچ بکەن بۆ شوێنێکی تر بە هەمان ئاراستەی ژینگەی جغرافیایی کە خۆیان تیا ژیاون و پەروەردە بوون بۆ نموونە کۆچی خەڵکی باکوری چین بۆ سیبریا و لەوێ وە بۆ گرینلاند بە درێژایی باکووری گۆی زەوی، وەهەروها کۆچی عەرەبەکان لە جەزیرەی عەرەبیەوە بە ئاراستەی دەوروبەری گەرمی خۆیان، وەپاش هاتنی ئیسلام و بڵاویوونەوەی بە پاڵنەری ئاینی هەتا ئەم ناوچا نەشیگرتەوە کە جیاوازی لە ژینگەی جغرافیایی جزیرەی عەرەبی هە بوو وەکو کوردستان و زۆر شوێنی تر.
هەڵبەتە لە مێژویی مرۆڤایەتیدا گەلێ نموونەی تری کۆچ هەیە کە بە هۆی قەیرانە سروشتیەکان و ئابوری و سیاسی وە کۆمەڵایەتیەکانەوە ڕویان داوە کە لەگەڵ هەریەکێ لەم کۆچانە، جا کۆچی خەڵکی مەدەنی بێ یان سەربازی بووبێ گۆرانکاریی گەورەی لەسەر دیموگرافیا بە هەموو لایەنەکانیەوە هەبووە. هەندێ لەم کۆچانە تا ئیستاش وەک شوێنەوای فەرهەنگى وە مێژوییى بونیان ماوە، جا کۆچی سەربازی بێ وەک هاتنی ئەسکندری مەکدۆنی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوڕاست و باکوری ئەفریقیا، ڕۆمەکان، عەرەبەکان، یان کۆچی ئیکۆ ئابووری بێ، وە هەروەها کۆچی ئەورویەکان/ سپیەکان بۆ ئەفریقاو ئەمریکا.
لەگەڵ هەر گۆڕانێکی دیمۆگرافیدا، کێشە، ناکۆکی، گرژیى، وەهەتا شەڕو ئاژاوەى درێژخایەن لەگەڵ خۆیا ئەهێنێ. وەک کێشەی عەرەب و جوو، تورک لەگەڵ ئەرمەن و کورد، موسڵمان و هندۆز وە هەروەها گرژى لە نێوان سپى پێست و رەش پیست لە ئەفریقیاو ئەمریکا، وە ئیستا لە نێوان کۆچبەرانى تازەو خەلکى ولاتانى کۆچ بۆ بردوو لە زۆر شوێنى جیهان بەتایبەت لە ئەمریکاو ئەورویا.
لەم شوێنانە کە حاڵەتی تکامل و توانەوە بەهەر هۆکارێ بێ روونەدات ئەوا گۆرانی دیموگرافی ئەبێتە کێشەیەکی هەمیشەیی یان درێژ خایەن. بەڵام ئەگەر حاڵەتی تکامل و توانەوە هەبێ، کێشەکان و شەڕو ئاژاوە زووتر کۆتاییان پێدێ وەهەتا ئەگەر بەردەوامیش بئ، نابێتە نەژادکوژی بەردەوام بەدەر لەنەژادکوژی جوولەکەکان لە ئەڵمانیایی نازیی، کورد و ئەرمەن بەدەست داگیرکەرانەوە، وە موسوڵمانان وەک ئیستا لە بۆرما ئەبیترێ.
بۆ نموونە، ئەمەریکا لەسەرەتاکانی دروستبوونی وەکۆچی خەڵکی دەرەوەی ئەمریکا کە بووە هۆی گۆڕانی دیموگرافی هەمیشەیی چەندەها شەڕوکێشە لەناو پێکهاتە تازەکانا دروست بوو، سەرەتا هەموو کۆچ بەران لەگەڵ خەڵکی رەسەنی ئەمریکا واتە ئەیندیانەکان تا ئاستى کۆمەلکووژی، ئەمجار لە نیوان کۆچبەران خۆیان وەک ئینگلیزەکان لەگەڵ فەرەنسیەکان، وە ئینگیزەکان لە گەڵ ئیسپانیەکان، بەڵام ئەم کێشانە هەموویان کۆتایی هات، وەهەموو پێکهاتەکان لەناو زمان و فەرهەنگێکی تازە و وەهەتا ئایدیایەکی تازە کە ناوی ئەمریکایە توانەوە یان تکاملیان کرد بە لەبەرچاو گرتنی هەندێ لایەنی ئایینی و فەرهەنگی.
لەدنیایی هاوچەرخی ئەمرۆ وە لە دیاردەی گلۆبالیزما وەئاسانبوونی پەیوەندیەکان، جوڵان وە گواستنەوە لەهەر کاتێ زیاتر لە مێژوی مرۆڤایەتیدا هەم قەیرانەکان کاریگەریان نەبێ لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر، وەهەم لە کێشە دیموگرافیەکان کاریگەریان ئەبئ لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر لە سەر ئاستی نا وچەیی وە جیهانی .
ئەو وڵاتانەی وە گەلانی کە خاوەن سەرداری نیشتیمانی، دامەزراوەی نیشتیمانی، فەرهەنگی وە عقلیەتی دەوڵەتدارى بەهیزن لەگەڵ سیاسەت و ئابوری تەندروست و نیشتیمانى دیاردەى گۆڕانى دیموگرافیا کەمتر ئەتوانێ هەڕەشە بئ بۆ سەر ژیان و ئایندەیان بەپێچەوانەی ئەمەوە ئەم گەلانەی کە خاوەن دەوڵەت و سەرداری نیین زیاتر ئەکەونە هەڕەشەوە کاتێ گۆڕانکارى بە شێوەیەکى بەرچاو لە دیموگرافیدا روو ئەدات.
بێ گومان لایەنی فەرهەنگی و شارستانی وە ئاینی، ڕۆڵ ئەبینی لەسەر ئاستی کاریگەری قەیران لە سەر دیموگرافیا بە هەموو ڕەهەندەکانیەوە کە ئەمە بۆ خۆی بابەتیکی گرنگە ئەشێ لە سەر ئاستی ئەکادیمی لەلایەن خوێندکاران و توێژەرەوان لە بواری زانستی سیاسی، کۆمەڵایەتی وە ئابوری باسی زیاتر وە چڕیی لەسەر بکرێ وە خوێندنەوەى بۆ بکرێ.
ئەمە ى کە پەیوەندی بە دۆخی ئیستای کوردستانەوە بێ قەیرانەکان هەموو ڕەهەندەکانی دیموگرافیان قەیرە کردووە هەر لە زیادبوونی ڕێژەی قەیرە کوڕو قەیەر کچیەوە کە کاریگەری زۆر ناخوازیاری یان خراپی ئەبی لەڕووی وە لەسەر دیموگرافیایی کۆمەڵایەتی وەهەتا نەتەوەیی تا ئەگاتە دیموگرافیایی بازاڕی کار، بە کەم بوونەوەی چالاکی بازاڕ، ئابووری، وە نەبوونی دارایی بۆ سەرمایەگوزاری کردن.
بەهوی نەبوونی دەزگای نیشتیمانی لە هیچ بواریکا، وە لەمەش خراپتر نەبوونی هەست وە بەرپرسیاریەتی بۆ خاوەنداریەتی لە گەل و نیشتیمان لە رێگەی دەزگای نیشتیمانی کاراوە، وەک پەرلەمان و حکومەتى گەل، لەگەڵ بەردەوامی قەیرانەکانی هەرێم هەرەشەکانی دیموگرافی بە هەموو لایەنەکانیەوە، هەرشەی جدیە لە سەر ژیان و بوونی کورد لە کوردستانی باشوور.
بۆیە پێویستە فکری تازە، عەقڵی تازە و هەتا ڕێکخراو و گروپی تازە، ئامادەبێ بۆ ئەوەی وەڵامدەری پێویستیەکانی ئیستا بێ وە گەل و وەڵات و کۆمەڵگا لە هەڵوەشانەوە بپارێزێت.
