بەهرۆز جەعفەر: ترامپ وەک دیاردەیەک لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دا.
ئایاپەیوەندیی نێودەوڵەتییەکان تواناى ناونانى شتەکانى ماوە؟ ئایا مامەڵەو بەرنامەکانى ترامپ لە پاشخانێکى فیکریی و تیۆرییەوە هەڵقوڵاون؟. ئاخۆ زانستە کۆمەڵایەتییەکان و، پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەکان، ئەتوانن ئەم هەموو دیاردەیە ڕام بکەن؟. سەردەمى سەرۆکایەتى دۆناڵد ترامپ (Donald Trump) لە ویلایەتە یەکگرتوەکان چ شوناسێکى هەیە؟. لەڕووى ستراکچەرى ئەمنى و جوگرافیاى سیاسییەوە ناوچەى ئاسیاى ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتى گەورە چۆنن؟. هێزە سەر بەگۆبەنەکان بە ئاشووبى ناوخۆییەوە سەرقاڵ ئەکات و بچوکەکانیش ماڵى ئەکات؟. ئیتر ئەمریکا شەونخونى ئەکات بەدیار بیرە نەوتەکانى ڕۆژهەڵاتەوە، یان ئەچێتەوە بۆ ماڵى خۆى و سەرقاڵى قەیرانە ناوخۆیی و داراییەکانى ئەبێت ؟.
یەکەم: شەکەتبونى ئابوریی ویلایەتە یەکگرتوەکان
ساڵى (1975) لەسەردەمى سەرۆکایەتى “جیراڵد فۆرد” داو، لەگەرمەى جەنگى سارد دا، قەیران ڕووی کردە ئابوریی ویلایەتە یەکگرتوەکان (U.S.A) !؟. بەپێی “مارکس” هیچ ڕووداوێک لەخۆیەوە ڕوو نادات، بەڵکو پێشینەى هەیەو، ڕووداوى دیکەش بەدوایدا دێت..ساڵى (1995) لەسەردەمى (بیل کلنتن) دا ئەم کێشەیە ڕوویدایەوە، لە (11ى سێپتەمبەرى 2001) دا چەند فڕۆکەیەک خۆیان کێشا بە بورجى تاوەرەکانى بازرگانى جیهانى لە (نیۆرک) و، ئەوساش پینتاگۆن، ئەمجارەیان بەریەککەوتنەکە هەر ئابوریی نەبو، ڕاستەوخۆ فیزیکیش بو، شۆکێکى واى دروستکرد، لەهەموو ئاکادیمیاکانى جیهاندا (تیرۆریزم) ى کرد بە لێکچەرێکى تەواو.. شەڕ لە عێراق، شەڕ لە ئەفغانسان، سنوردانان بۆ پەنجە بادانى “هۆگۆ شافێز” ى سەرۆکى فەنزەویلا بەرانبەر جۆرج دەبلیو بووشى سەرۆکى ئەمریکا، بەرگرتن بەگەشەى ئابوریی ” چین، یابان، هیند”.. بەگژداچونەوەى ئێران لەسەر پیتاندنى یۆرانیۆم و بەرنامە ئەتۆمیەکەى، پێ درێژییەکانى ڕووسیا لە خۆرهەڵاتى ئەوروپاو، ناوچەى ئۆراسیا.. لەگەڵیشیدا قەیرانى ناوخۆیی دارایی لە ئەمریکا و کێشمەکێشى کۆماریی و دیموکراتەکان لەسەر بیمەى تەندروستى و…. تادوایی، هەموو ئەمانە کەڵەگەبوون و کەوتن بەسەر ئەم خواوەندە تەکنەلۆژیی و سەربازیی و سیاسیەدا. جۆرج دەبلیو بووش لەباتى چارەسەرى قەیرانى دارایی، شەڕى عێراق و ئەفغانستانى کردە ئەولەویەت.
قەیرانى دارایی، یانى هاڕەکردنى بازاڕو پشکەکان، داڕمانى پارەى ووڵات، داتەپینى بازاڕى عەقارات، کە ڕاستەوخۆ هەڕەشەیە بۆسەر دامودەزگاى بانکى و دارایی. ئەم تەڵەزگەیە بەتەنها ڕووناکاتە (340) ملیۆن هاونیشتمانى ئەمریکى، ڕاستەوخۆش کاریگەریی لەسەر کۆى سیستەمى ئابوریی نێودەوڵەتى هەیە، بەتایبەتى بازاڕە تازە پێگەیشتوەکان، چونکە هەنووکە (90%) ى بازاڕ و بانکەکانى جیهان مامەڵە بە ($) دۆلار ئەکەن. بۆیە لەگەڵ ئیفلاسبونى بانکەکانى وەک لیمان برازەر و بەزمەساتى وۆڵ ستریت دا، ساڵى (2008) ناونرا (ساڵى قەیرانى دارایی جیهانى).
لەساڵى (2013) دا، بومەلەرزەیەکى گەورەتر لە ئابوریی ئامریکاى دا، یەکەمجاربو (700000) حەوت سەت هەزار کەسى کۆشکى سپى داواى مووچەیان ئەکرد، پارە نەبو بیاندرێتێ!. نزیکەى (45) ساڵ پێش ئێستا بەرپرسى دەزگاى هەواڵگریی میسر (ئەمین هوەیدى) لەکتێبەکەیدا ئەوە بیر دێنێتەوە، کە ئەم زلهێزە تەنها لەسەر ئیدامەکردنى ململانێکان ئەژى، سیاسەتى دەرەوەى بریتى یە لە فورسەت دان بە بەرانبەرەکانى، تا کاتى خۆیان تەواو ئەکەن و بێتاقەت ئەبن. هێشتا قەیرانێک لەدەرەوە کۆتایی نەهاتووە، سیناریۆیەکى ترى هەیە.. ڕەنگە کۆتایی قسەکەى هوەیدى بێت، تۆ بڵێی ئەم قەیرانە ئابورییەى ئەمریکا ئەمجارە دەرفەتى سوعبەتى دیکەى بدات؟.
دووەم: نیۆ- ڕیالیزم یان نیۆ- لیبراڵیزم ( هاریکاریی ئابوریی یاخود کێبرکێى ئابوریی)..؟.
ئەو سپیچەى ترامپ بە بۆنەى دەستبەکاربونیەوە لە کۆشکى سپى پێشکەشى کرد لە (21 ى جانیوەرى 2017)، لە سەرەتاوە بۆ کۆتایی تیۆرى ڕیالیست- واقعیەت (Realist) ى بەسەردا ئەبڕێت. لە ڕیالیستیەت دا سەنتەرى فیکرەکە بریتى یە لە چەمکى (دەوڵەت-State)، گرنگترین ئەکتەرێک کە لەسیستەمى نێودەوڵەتى دا کارا بێت دەوڵەتە (دەوڵەت و بەس دەوڵەت هەموو شتێک لەپێناو هێزى دەوڵەت) دا، ئینجا بەپێی ڕیالیستەکان سروشتى مرۆیی هەر خۆى وا فیتری و خۆپەرست و بەدە (پێویست ناکا دانیشین حیکایەت بکەین و خۆمان بە ڕۆڵى تاکەکەس لەجیهان دا سەرقاڵ بکەین). هەروەها یەکێکى تر لە ئارگیۆمێنتە سەرەکیەکانى ئەم تیۆرە لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتیەکان دا ئەوەیە بڕواى بە بنەماى کێبرکێ (Competitive) هەیە لەنێوان وڵاتاندا، بۆیە ڕاستەوخۆ بەلاى ترامپەوە پەیوەندییەکى ئۆرگانى گەورە لەنێوان هێزى سیاسی و سامانى ئابوریی ئەمریکادا گەڵاڵە بوە.
گرفتى گەورەى ترامپیەکان لەگەڵ گەلانى ڕۆژهەڵاتدا نییە، بەڵکو بەگژداچونەوەى لیبراڵیەتى سیاسیە لە خۆرئاوا، بۆئەمەش ترامپ بەتەنها نییە، پاشخانێکى فیکریی لەدواوەیە، (فریدریچ لیست- Friedrich List ) کتێبى (The National System of Political Economy) لەساڵى (1841) بڵاوکردەوە، تیایدا واقعییانە ئابوریی سیاسیی لە سیستەمى نیشتیمانیى دا تاوتوێ ئەکا، لیست لایوایە: لیبراڵەکان نەیانزانیوە کە شتێک هەیە ناوى کێبڕکێی نیشتمانى هەیەو، ململانێ و هەڕەشەیەک لەودیو سنورەکانەوە هەیە. ئەها لێرەوەیە ئابوریی کۆزمۆپۆلەتیک (Cosmo politic economy) دەست پێ ئەکا، واتە ئەبێت مۆراڵێکى گشتى هەبێت کە هەموو لەچوارچێوەى ئەودا بەشدارى بکەن، بەبێ گوێدانە ئایین و نەتەوەو بەهاو… تادوایی.. پێویستە هەموان لەم چوارچێوەیەدا بێن و بچن. ئەم مۆڕاڵە چییەو چۆنە؟. نیۆ- ڕیالیستەکان دێن و وەڵام ئەدەنەوە، زاناى سیاسیی و پێشەنگى واقعیەتى تازە لە ئەمریکا (کینز واڵتز-Kenneth Waltz) دەستنیشانى ئەکا، کە ئەبێت پەیوەندییە-نێودەوڵەتییەکان لەچوارچێوەیەکدا شیکارى بۆ بکرێت و پراکتیزە بکرێت کە ئەولەویەت بۆ (دەوڵەت) بێت، نەک تاکەکەس و ڕێکخراوە نێونەتەوەییە جۆراوجۆرەکان و کۆمپانیاکان و …یەکەکانى تر. واڵتز لایوایە، دوو جۆر لە سیستەم هەیە:
یەکەمیان: سیستەمێکى هەڕەمى (A hierarchical system)، تیایدا هەموو یەکەکان لە ژێر ڕۆشنایی ستراکچەرو دەسەڵاتێکدا ڕێکخراون، ئەگەر ئەمە نەبێت چى ڕوو ئەدات؟.
دووەم: بریتى یە لە سیستەمێکى ئەنارشی (An Anarchical system)، ئەنارشیزم یانى کۆمەڵگەى بێ یاسا، جیهانى بێ یاسا (فەوزا). لێرەدا هەموو یەکەکان تیایدا بەریەک ئەکەون لەگەڵ ئەوانى تردا، بەبێ ئەوەى بونیادێک و دەستەڵاتێک هەبێت. ئەها ئەوەى (هۆبز) لە (گرێبەستى کۆمەڵایەتیەکە- Social contract) ەکەیدا باسى ئەکا، ئەگەر دەستەڵات نەبو، شەڕى هەموو دژى هەموو دەست پێ ئەکا (هەموان تێک بەر ئەبن). بەلاى نیۆ ڕیالیستە ئەمریکیەکانەوە پێویستە ئەوان ئەو ستراکچەر و دەستەڵاتە جیهانییە بن، بۆ ئەوەى ئەمەش بکەن، ئەبێت ترامپ هێز بگیِڕێتەوە بۆ ئامریکاو سیستەمى نیشتیمانیى. ئەمە چۆن ئەکرێ؟. بەربەستەکانى چیین؟.
سێهەم: هێز و ئەنتى هێز
من ئەو تارمایی ململانێیەى کە لەناو خودى سیستەمى خۆرئاوایی دا، لەدواى هاتنى “ترامپ- Trump ) ەوە سەرەتاکانى دەرکەوتووە، ناو ئەنێم “هێزو ئەنتى هێز”. لەڕاستیدا لەبەر ئەوەى جیهان لە گۆڕانێکى خێرادایە، خەریکە زانستەکان تواناى ناونانى شتەکانیشیان نامێنێ.. لێرەدا ڕیالیستەکان ” کە نوێنەرایەتى ئەمریکا ئەکەن” قسەى خۆیان هەیە،بەمشێوەیە ” ئێمە ئەکتەرێکى سەربەخۆین، تەنها بڕوامان بە دەوڵەت هەیە، ئەم دەوڵەتە ئەتوانێ بەرژەوەندییە نیشتیمانیەکان بەرز بنرخێنێ لەجیاتى بەرژەوەندى تایبەتى کەپیتاڵى”. لیبراڵەکانیش لایانوایە هێنانەوەى بیرى کێبرکێی ئابوریی ماڵوێرانییەو، لەبرى ئەوە هاریکاریی ئابوریی گونجاوە، لەباتى دەوڵەت پێویستە تاک سەنتەر بێت، پاشان درۆ و ئیزدواجیەت لە کەسێتى ئامریکادا هەیە، کە وەڵامى پێ نییە بۆ ” یەکسانى” ؟. یەکسانى ئەکەوێتە کوێوە؟. لە ئەمریکاى سەردەمى ترامپ دا وەڵامى ئەو پرسیارەش دیار نییە کە: کێ چى بەدەست ئەهێنێت (Who gets what?).
لەکاتێکدا زیاتر لە (1،2) ملیار خەڵک لە گۆى زەویدا کە ئەکاتە (15%) دانیشتوانى سەر زەوى، داهاتى ڕۆژانەیان لە (1) یەک دۆلارى ئەمریکى کەمترە، زیاتر لە (1) یەک ملیار کەس هێشتا نەگەیشتون بە ئاوى پاک، کەچى لە (2012) ەدا ئەمریکا لەپەیوەند بەلێکەوتەکانى بەهارى عەرەبییەوە، بۆ ئەگەرى وەڵامدانەوەى ڕووسیا بودجەى وەزارەتى بەرگریی گەیاندە (711) ملیار دۆلار، بەنزیکەیی بەقەد بودجەى هەموو وەزارەتى بەرگرییەکانى جیهان. ئەمە ئاماژەیە بەوەى ئەمریکا ئەیەوێت هەر بە (بەهێز) یی بمێنێتەوە، ساڵى (2016) بە بەراورد بە (2015) بودجەى ئەم وەزارەتە بە بڕى (8%) زیادیکردووە.!. ئۆباما مەسەلەى تیرۆریزم و هەیمەنەى ئابوریی چین و ململانێى ڕووسەکانى بۆ ترامپ جێهێشتوەو، قەیرانە داراییەکانیش بە هەڵواسراوى ماونەتەوە، کورتهێنانى ئابوریی ئەمریکا لە (2016) دا (474) ملیار دۆلاربوە، ئەم ئیمپراتۆرە گەردونیە ژمارەیەکى فەلەکى قەرزى کەڵەکە بووى هەیە کە بەنزیکەیی (16) تریلیۆن و (700) ملیار دۆلارە. ئەگەر تەنها ئەمشەو چین داواى قەرزەکانى بە پارەیەکى غەیرە دۆلار بکاتەوە، سبەى و دووسبەى جەنگێکى کاولکەر لە جیهاندا ڕووئەدات، ترامپ لە کۆتایی (2016) دا بووە بەسەرۆکى ئیمپراتۆریەتێکى گەردونى تاک جەمسەریی جیهانى، کە وڵاتەکەى لەڕووى گەشەى ئابوریی ساڵانەوە بووە بە هەشتەمین، هند (7،9%) و چین (6،7%) و ئیندونیزیا (4،9%) و ئیسپانیا (3،4%) و ئوسترالیا (3،1%) و کۆریاى باشور (2،8%) و مەکسیک (2،6%) و لەدواى ئەمانەوە ئەمریکا (2،1%) ئابورییەکەى گەشەى کردووە لە (2016) دا !. بەپێی .بەدرێژایی ئەم وتارە ئەو ئارگیۆمێنتە ئامادەیە کەهەمیشە پرسە دەرەکییەکان قەرزە ئابورییەکان و قەیرانە داراییە ناوخۆییەکانى لە بیر ئەمریکا بردۆتەوە. شەونخونى کردن بە دیار بیرە نەوتەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستەوە، لە دەرەوە بون و، لەناوەوە نە بوون، سەرفکردنى (3) تریلیۆن دۆلار لە (2003 ەوە بۆ 2016) لە عێراق دا، یەکێکە لەهەڵەکانى قوتابخانەى واقیعیەت (ریالیزم ) لە ئەمریکا.
