عادل محەمەدپوور: بابا تایەر… زایەڵەی ڕەسەنی شێوازی هـۆرامی(ئـورامەن)
بەرایی:
بابا تایەر ناسراو بە «عوریان» عارف و شاعيری مەزنی سەدەی (5ی . ك/11ی . ز/ كۆچ 410 ك . م) هەم ژیان و بە سەرهات، هەمیش فۆرم و ناوەڕۆكی دەقەكەی ئەمێستاكەيش جێگای تێڕامان و سەرنجی شرۆڤە و شیكاری زۆرترن. مخابن بە هۆی ناشارەزایی لێتۆژەرانی ئێرانی و تەنانەت كوردەوە لە بارەی ژانێری ئەدەبی كركەی «هۆرامی و هورامی بێژی» و تایبەتمەندییەكانی كێشی شيعری هۆرامی و بەراوردكاری لە گەڵ ئوورامەنەكانی بابادا، هێشتا شێوازی ڕاستەكی ئەم ژانێرە (چەشنی ئەدەبی) و رێ و رێچكەی ئەم كە بە شێوەی زانستی و شێوازشناسانە، پێناسە و ڕاڤەكاری نەكراوە. «سووچەكانی ژیان و چۆنێتی فێربوونی زانست، ماریفەت و ڕێچكەی عيرفانی ئەو لێڵ و تەماوی و نادیارە ماوەتەوە. تا ئەو شوێنە كە “ئێدوارد هێرۆن ئالێن” بابا تایەر بە كەسایەتییەكی مەڕمۆز و تەماوی دەزانێ و دەڵێ: لە بارەی باباوە هیچ نازانین، ئەمە یانی ئەو زانیاریانەی كە لە تێكستەكاندا هەن سەقەتن و نەیانتوانیوە سیمای ڕاستەكی ئەم زاتە بناسێنن.
هەندێ لە نووسەران و لێكۆڵەرانی سەردەم، زوانە ئەدەبییەكەی بابا بە «ڕاژی» (اوحدی، 634)، «ڕاجی» (ئازەر، 263)، «ڕازی» (هدایت، هەمان، هرمان اتە، 31) ناودەبەن. لە ڕاژی، ڕاجی و ڕازی مەبەستیان شێوەزاری خەڵكی «رەی» لە ناوەندی ئێرانە. هەندێكیش زوانی شيعرەكانی بە «لوڕی» دەزانن(ادیب، 1). “ڕیپكا” زوانی شيعرەكانی بابا بە «مەحەلی، ناوچەیی» و ئەدەبی سەرزارەكی جەماوەر دەزانێ. “ابراهامیان” پێیوایە نێوان زوانی بابا و كەلیمییەكان نزیكایەتی هەیە (ایرانیكا، 296) و “ناتل خانلەری” ئەم بۆچوونەی ڕەفزكردۆتەوە(خانلەری، 38-39). “ئێدوارد براون” ئاماژە دەكات بە پەیلوای هەندێ لە ڕۆژهەڵاتناسان و لە زوان “كلمان هوار”ەوە دەڵێت زاری هۆنراوەكانی بابا زاری شێوەكانی ڕۆژاوای ئێران(مادی نوێ، پاڵەوی موسڵمان)ە كە لە گەڵ زوانی ئاوێستادا پێوەندی ڕەچەڵەكییان هەیە. (هوار، 503-502) . یان دەنووسن بابا تایەر چەند شيعری بە زوانی كوردی هۆرامی بۆ ڕوونكردنەوەی ئایینی یارسان، هۆنیوەتەوە و ناردوونی بۆ یارانی ئەلی حەقێقەت(اهل حق). بە تێكڕا لە تێكستە ئایینیەكانی بەرادەرانی ئەهل حەق بابا تايەر یەكێكە لە ڕابەرانی كۆنی یارسان و هاوبیر و ڕا و هاوڕازی “شاخۆشینی لوڕستانی، 467-406ك.م” . نووسەرێكیتر دەڵێ بابا تايەری كورد ڕەسەنترین و مەزنترین دووبەتی بێژی ئێرانە و نازناوی “بابای كان”ی بۆ هێناوە و نموونەیەك لە دوبەیتییە كوردییە لوڕییەكانی چاپكردوە لە گەڵ ئەو تێكستانەدا كە لەم دواییدا چاپكراون و فارسیزە كراون جیاوازی ئەوتۆیان هەیە. لە ڕاستیدا زوانی ڕەسەنی دەقەكەی بابا هەمان “كوردی لوری، فەیلی و گۆرانی”یە كە لە گەڵ فارسی دەری/دا جیاوازیان هەیە و شەمس قەیسیش بە هەڵی زەق و لادان لە عەرووز ناویان لێدەبات و بە رای توێژكاران هەر ئەم جیاوازییە(هەڵەكان) لە ئاستی كێش و زواندا دەبێتە پیشاندەری سیمای واقيعی دەقەكانی بابا لەو دەمەدا ژیاوە .
ئەم بەڵگانە نیشانەی ئەوەیە كەسایەتی “بابا” هەمە لایەن و زایەڵەی شيعرەكانی فرە دەنگەیە و هەڵگری هەندی ئەدگاری مۆسیقایی و مەنهەجی ئەدەبی تایبەت بە خۆیانن كە لە ڕەوتی مێژوودا بە هۆی هەندێ پارامێتری سیاسی، فەرهەنگی و كۆمەڵایەتییەوە، گۆڕانكاری بە سەر دەقەكەیدا هاتووە و هەر لایەنێك بە ویستی خواست و بەرژەوەندی خۆی ئاوڕی لێداوەتەوە و بەرەو ئاڕاستەی ئیرادەی خۆی بردوویەتی و “بابا”ی بە موڵكی خۆی لە قەڵمداوە. ئەگەرچی لە سەرخانی هونەرەكەی بابادا هەندێ خاڵی جیاواز- بە دەست تێوەردان، دەبینرێ بەڵام بە لێتۆژینەوەی زانستی زوانەوانی و شێوازناسی ئەدەبی، ڕاستییەكان زووتر و شەفافتر دێنە ڕێچكەی ڕاستی و دەرئەكەوێ كە ژێرخانی زوانەكەی بابا “هۆرامی”یە و كە لە ڕێبازی زەماندا لێكۆڵەران و ڕۆژهەڵاتناسان بە “گۆران” ناویان لێبردوە و هاوبەندی فۆڕم و ناوەرۆكیی لەگەڵ تەواو شێوەكانی تری كوردیدا هەیە و بێگومان دەبێ بە “سامانی ئەدەبی كورد” بژمێردرێت. هەن ڕاڤەكاران و ڕەخنەكارانێك كە بێدەمارگرژی لە سەر ئەم ڕاستییە بابەتیانە هاتونەتە گۆ و بە پێوانەی لۆژیكی ڕەخنە و لێتۆژینەوەی زانستی لە بارەی ئەم كەوە هەندێ لەو غەدرەی كە لێیكراوە، سڕاوەتەوە و تۆزی زەمەنی لێـڕاماڵراوە. وتراوە: بە هۆی دلۆڤانی هۆنراوە پاڵەوانییەكانی(فەهلەوی) ئەم كەوە لە نێو دڵی جەماوەردا و دەم بە دەم وتنەوەیان، وردە وردە پێكهاتە ڕەسەنەكەیان گۆڕاوە و یان ئەنقەست بە زوانی ڕەسمی ئەدەبی دەری/یان نزیك كردۆتەوە .
ڕاژەی ئەدەبی و ئاستی كێشـناسی شێوازەكەی بابا
ڕاڤەكار دەبێ بۆ لێتۆژینەوە لە شيعری “فەهلەوی، پەهلەوی، پاڵەوانی” و هۆنراوە جەماوەری و ناوچەییەكان(اشعار عامیانە) و دەقەكەی بابا، دوو مەنهەجی ئەدەبی تێپەڕێنێ: یەكەم پشكنینی بەڵگە نڤیسارییەكان(اسناد كتبی) و ئەو تێكست و دەقانەی كە رەنگە هەڵگری هەندێ لەو دەقە شيعرانە بن كە بەم شێوازە وتراونەتەوە. دووەم كۆكردنەوە و كار لە سەر ئەو سروود و تەسنیف گەلەی كە ئەوڕۆ لە نێوان جەماوەری شەقام و بە شێوەگەلی جۆراوجۆر ئاخافتیان پێدەكرێ. مەنهەجی یەكەم ئاكامی پۆزەتیڤی لێ ئاوەگۆز ناكرێ، چوونكای لەم ڕێگادا ناتوانین شێوەی درووستی دێڕەكان لە ڕووی دەقی نڤیسارە تۆماركراوەوەكان بخوێنینەوە، ئەو بنووسانەی كە ئەم دەقگەلە كەوتۆتە دەستیان بەهۆی ناشارەزایی ئەدەبی و بەراوردكارییان لەگەڵ ئەو شێوە زوانە كە پێی هۆنراوەتەوە، توخمگەلێكی ناڕاست و هەڵەگەلێكی زەقیان خستۆتە نێو ئەم تێكستانەوە كە لەم ڕوانگەوە ناتوانرێ مانای درووستیان لێ دەرك بكرێن. خاڵێكی تر لەم باسەدا ئەوەیە كە شيعر یان سروودێك كەوتبێتە دەست ئەدیبێك یان بە ڕواڵەت عەرووز زانێك، خێرا لە گەڵ پێوەرەكانی عەرووزدا هەڵیسەنگاندون و دیاردەكانی ئەم زانستییە بۆ پێوانەكردون و بە كورتی “عەرووزیزەی” كردون. نموونەی ڕاشكاوی ئەم دەستێوەردانە لە نووسراوەكانی “شمس قیس ڕازی” عەرووزوانی سەدەی هەوتەم دەبینرێت. بەڵام هەر چۆنێك بێت ڕەوشەكەی “شمس قیس” لەگەڵ ئەوانیتردا جیاوازی هەیە و بێگومان زانستی‌تر دێتە بەرچاو، ئەدیبەكان و عەرووزوانەكان لە سەدەی (7)ی كۆچی بەم لاوە زەحمەتیان بە خۆیان نەداوە كە لايەنیكەم وەك “شمس قیس” خاڵە جیاوازیەكان لە هۆنراوە فەهلەویەكاندا بدۆزنەوە و بەشێوەی زانستی بەراوردكارییان بكەن، لە جێی ئەم ڕەوشە خێرا شێوە درووستەكەیان بە زەوقی خۆیان كێش و زاراوەی دەقەكەیان ئاوەژوو كردوە و بە قەولی خۆیان ڕاستیان كردونەتەوە تا بۆ فارسی زوانەكان شیاوی تێگەیشتن بێت. ئەوەش بڵێین كە خەڵكی ئاسایی بە پێچەوانەی عەرووز زانەكان شارەزایی ئەوتۆیان لەبارەی ڕێساگەلی ئەدەبییەوە نەبووە كە بتوانن لە سیمای درووستی هونەرەكەی خۆیان پارێزگاری بكەن، كە كەوتونەتە دەست ئەدیبەكان ئاوا سیمای واقیعییان شەمزاندون. سەرە ڕای ئەمە لە دووتۆی بەڵگەلێكی بە جێماو لەو مەودا زەمەنییە هۆنراوە گەلێك هەن كە هێشتا دیمەنە ڕاستەكییەكەیان وەكوو خۆی ماوەتەوە، وەك ئەم دوو بەیتییە كە بە ناوی “بابا تایەر”ەوە تۆماركراوە و دێڕی سێهەم لە سەر (فاعلاتن مفاعیلان فعولن) كێشراوە یانێ هەمان تەفعیلەیەك كە “شمس قیس ڕازی” بە نادرووست، ناڕوا، هەڵەی زەق و لادان لە ڕێسای عەرووز ناوی لێدەبات. ئەمەش دوو بەیتییەكە:
همە عالم پر از گردە چە واچم
چو م دل‌ها پر از دردە چە واچم
سنبلی كشتە بیم دامان الوند
اونم از تالعم زردە چە واچم
بەڵام لە «هفتێد ترانە» كە لە ساڵی (1317 ك) چاپكراوە، هیچ شيعرێك بە ساقی نەماوەتەوە، دیارە كە ئەم دووبەیتیانە لە لایەن “كۆكار” یان پێش ئەو لە لایەن كەسانی ترەوە سیمای درووستی ڕیتمەكەیان گۆڕراوە و بە قەولی ئەوان بە بەراوردكاری زانستی عەرووزی، ڕاستكراونەتەوە. سەرەڕای ئەمە هۆنراوەگەلێك هەن كە پێكهاتەیان بە ساقی ماوەتەوە. پڕۆفێسۆر “مار” لە بارەی ساقی كێشی ئەم دوو بەیتییە فەهلەوییانەوە، پێیوایە كە كێشی فەهلەویات لە چاو كێشی (هەزەجی شەشی قرتاو) كەمتر گۆڕراوە و لەم ڕوانگەوە زۆر كۆنترە لە فۆڕمی عەرووزی عەرەبی. تەنیا ڕێی چارە بۆ بەرگری لە فەوتاندنیان، و پەی بە دەركی ڕاستەكی كێشەكەیان، دەبێ وەك خۆیان بخوێنرێنەوە تا پێكهاتەی درووستیان دیاری بكرێتن، بەم رێبازە دەردەكەوێ كە ئەم شيعرانە لە نەفسدا خاوەنی جەوهەرێكن كە لە گەڵ پێوەری ڕێسای عەرووزدا ناگونجێن و ناكۆك و ناتەبا دێنە ڕێچكەی وێناكردن. تەنیا و تەنیا دەبێت لە چوارچێوەی یاسای فۆنێتیكی ئەو زوانگەلەدا كە هۆنراونەتەوە، باسیان لەسەر بكرێت .
بۆ وێنە هەر لەم پێناوەدا ئاماژە دەكەین بە بۆچوون و ئەو بەڵگە زانستییە كە د. مێهردادی بەهار، زوانەوان و ئوستوورەناسی توكمەی ئێرانی لە كتێبی “جستاری چند در فرهنگ ایران”دا ئاماژەی پێكردووە. بەهار دەڵێ: رەحمەتیی “مجتبی مینوی” لە ژمارەی دووەمی ساڵی چوارەمی گۆڤاری ئەدەبیاتی زانكۆ تاراندا (25) بەیت لە شيعرەكانی بابا تايەر چاپكرابوو كە بریتی بوون لە دوو پارچە سێ بەیتی و شەش بەیتی و هەشت دووبەیتی. لە ئەم چەند شيعرەدا، جگە لە دوو دووبەیتی ئەویش بە جیاوازیەكی ئەوتۆوە، لە ناو دیوانەكەی بابا تايەر/دا نین. ئەم شيعرانە بە ژمارەی (2546) لە مۆزەخانەی قونیا/دا بە بەرواری (848) تۆماركراون. بەراوردكاری ئەم شيعرانە و ئەوانەی لە دیوانەكەی بابا/دا هەن، دەردەكەوێ جیاوازی زەمین تا ئاسمانە. هەر چەن لەم دەقە ڕەسەنانە نموونەیان نییە لە هەوێڵدا، بەڵام بە توێژینەویەكی تەنانەت مامناوەندی زوانەوانی دەردەكەوێ كە سەرجەمی دیوانەكەی بابا تايەر كە گوایێ هی ئەوە، ئاڵۆز و گوماناوییە. بەدەستەوە بوونی ئەم نموونە شيعرییە ڕەسەنانە، ئێمەی توێژكاران یاری دەدات كە دیوانەكەی بابا لە سەر پێوەرە زوانیە ئێرانیەكانی ڕۆژاوای ئێران- كوردی-(جەخت لە نووسەری ئەم وتارەیە)، بە تایبەت زوانی “پاڵەوانی” و یاسای گۆڕانكاری لەم زوانانەدا و بە چاوكردن لە دەقە نووسراوەكانی دەورەی ئیسلامی ڕۆژاوا – باكووری ڕۆژاوای ئێران، بەراوردكاری بكەین، تا ئەم دیوانە شيعرە لە بەندی دەست تێوەردانی بە ئەنقەست و ئاشكرای هەندێ كە تەنیا مەبەستیان بە “فارسی كردن”ی ئەم دیوانە بووە، رزگاری بكرێ، كە ئەم گۆڕەپانەش سوارەی چاكی ئەوێ . ئەمە بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە بۆ چەسپاندنی كوردی بوونی دیوانەكەی بابا تایەر. ئەمەش بەشێكە لەو 25 بەیتە كە لە فۆڕم و ناوەڕۆكدا نزیكە بە لەحن و شێوازی شيعری كوردی هۆرامی(ئورامەن):
(زارج)ەم دی وەرایی (مورج) ئەدخورد
(مورج)انی دو دەستی وە (خودا) دەرد
ناگەهان بامد ئان بازو داری
(زارج)ەش كوشت و موران (زارج) ئەدخورد
(داڵ)ێ (جە) ئەڵوەند (كۆهان) كەرد پەرواز
(باز)ش بكوشت و خونش پاك واخوەرد
بامەد (نەچیرەوان) (دەرد)ین وەدایین
بە وەكدەش تیر و (داڵ) ئەژكار با دەرد
بشە (نەچیرەوان) دەستت (وەچا)دەست
چ (ئینەت) (وەدكارە) ئەژكار با دەرد
فەنا مێ (نەشێێ) (ئینە) وەدكە من (كەرد)
بە من هەر (ئان)ە (كەران) هەر وەد كە من (كەرد)
ئەو واژەگەلە وان لە نێو كەواندا هۆرامی ڕووتن و ئێستاش بێژەرانی هۆرامی گۆی پێدەكەن. وەك: زارج(ژەرەژ، كەو)، مورج(مرۆڤە، مێلوورە)، داڵ، نەچیڕوان، ئینەت، نەشێی، ئینە، كەرد، ئانە، و
واتە:
كەوێكم دیت، خۆراكی مێلوورەكانی دەخوارد
مێلوورەكانیش، دەستی نزایان بۆ خوا بەرزكردەوە
كتووپڕبازێكی ڕاوچی بەدەسەڵات هات و
كەوەكەی كوشت و ئەم جار مێلوورەكان، كەوەكەیان دەخوارد
هەڵۆیەك لە بەرزایی كێوی ئەڵوەندەوە هاتە فڕاندن
بازەكەی كوشت و خوێنەكەی هەموو هەڵمژی
ڕاوچی بێ ڕەحم و قین لە دڵیش، پیاگەیی
تیرێكی هاوێشت و هەڵۆكەی خست.
بڕۆ ڕاوچی، دەستت خۆش بێ
ئەم بەدكارەتە لەكار خست
ئەم كارە دزێوە كە من كردم نابێتە هۆی ناوداریم
هەر كارێكم كرد ئەوانیش بە منی ئەكەن.»
لێكۆڵەران و ڕاڤەكارانی ئەدەبی پێیان وایە هۆكاری سەرناس بوونی “بابا تایەر” وا لە دوو بەیتییە هەمەكی فەهم و تایبەت پەسەندەكانیا، كە هۆنراوەگەلێكی-لانی كەم- چوار دێڕی و لە فۆڕمی دوو بەیتی كە زۆربەیان بە زاراوەگەلی ڕۆژاوای ئێران هۆنراونەتەوە. ئەم هۆنراوەگەلە كە دیمەنیان هێشتا ساق، ڕەسەن و خاوێن ماوەتەوە لە سەدەكانی دواییدا ناوی دووبەیتی یان(تەرانە) بڕا بە سەریاندا، ئەگینا پێشینیان بەم جۆرە هۆنراوانە دەیانگوت”فەهلەوی یان فەهلەویات”، كە لە هەر لە دێر زەمانەوە دانیشتوانی “ڕۆژاوای ئێران” هۆگری ئەم چەشنە هۆنراوە بووگن و جگە لە ڕۆژاوای ئێران «لە بڕێ لە ناوچەكانیتری ئێران فەهلەوییەكان، ناعەرووزی بوون و لە سەر ڕیتمی بڕگە وتراونەتەوە، وەك دوو بەیتییەكانی “شەرەفشاە” كی “گیلەكی زوان” لە سەدەی(8)ی كۆچیدا ژیاوە . وتنەوەی شيعری هیجایی تەنیا پێوەندی بەم ناوچانەوە نەبووە، شێوەكانتری ئێرانی وەك “تەبەری، گیلەكی، كازروونی، سمنانی، همدانی” و… باقی لەهجەكانی تر هەر بەم ئوسلووبە شيعریان هۆنیوەتەوە. دیارە بابا تایەر كە بە ڕەچەڵەك كورد بووە لە بازنەی ئەم ئوسلووبە شيعرییە قوتار ناكرێ و تەنانەت بە لووتكەش دەژمێررێت. ئەم جاڕدانە تەنیا سەرخانی دیوانەكەی بابا دەگرێتەوە، ئەگەر بە ڕووكردی زانستیانە و وردەكاری توێژینەوە بڕۆینە نێو ژێرخانی دەقەكانی ئەم هۆنیارەوە، شتێكیتر دەستگیرمان دەبێت. زوانەوانەكان پێیان وایە كە كركە یان«لەحن، تون، Tone»ی هۆرامی(اورامن) ژانێرێكە لە سروود و (مەلحوناتی فەهلەوی) كە هی «پارسی»یەكانە و بە زوانی «پالەوی» وتراون و شيعرەكانی لە سەر پێوانەی(یانزە بڕگەیی) كێشراون. لەم ڕوانگەوە«ئورامەن»، كۆنتر دەنوێنرێت لە زانستی (عەرووزی) عەرەب. عەرووزوانەكان بۆئەوەی تانوپۆی ئەم كێشە ڕەسەنە لەگەڵ پێی(افاعیل) زانستی عەرووزدا بگۆنجێنن و عەرووزیزەی بكەن، بە پێوەری ڕێساكانی عەرووز خوێندراوەتەوە و فۆڕمی (مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن، U- – – ، U – – – ، U – -)، دەریای هەزەجی شەشی قرتاو(محزوف) یان كورتكراویان(مقێور) بۆ كێشانە كردوە. بەڵام ئەم چەشنە وتنەوە لە زوانی فەرهەنگی جەماوەری ناوچەكە(ادبیات عامیانە محلی) وەرگیراوە بۆیە پێیان گوتوە: «مەلحوون» یانێ سەرزاری و گوتاری، تا لە زاری ئەو خەڵكانەوە كە دایانناوە، نەخوێنرێتەوە، كێشە ڕاستەكییەكەی دەرناكەوێ. هەندێ لە توێژكاران ئەم شێوە سروودانە بە ناو «شێوازی هۆرامی» لە ئاوازی كوردیدا(سبك هورامی در اواز كردی) ناو بردووە. لە ڕوانگەی ئەوانەوە لەحنی«هۆرامی» لە زوانی كوردیدا، بە شێوازێكی تایبەتی گۆرانی وتنەوە«اوازە خوانی» دەوترێ كە ڕێخ و بنەماكەی بۆ ڕابردوویەكی زۆر دوور دەگەڕێتەوە. ئەمێستاكە تەنیا لایەنێكی كەم لە هونەرمەندانی كۆرد زوان كە سینە بە سینە لە پێشینیانەوە وەریانگرتووە، كەسێكیتر ناتوانێ ئەم شێوازە دابەزێنێ واتە «اجرای اواز» بكات. دیارە مەبەستی ئەم شیكارە “گۆسان”ـەكان یان«سیاوچەمانە بێژان»ی هۆرامییە، كە دەتوانن ئەم «لەحن»ە بڵێنەوە.
ڕێخی دەستەواژەی«هۆرامی» لە «ئورامون» یا «ئورامەن»ی «ئاوێستا»وە وەرگیراوە و لە زوانی «پالەوی»دا بە هەمان شێوەی «هۆرامی» هاتووە. هورامی لە زوانی پالەوی لە دوو توخمی «هو» یانێ خوش و «رامی» بە مانای “جوانی و رامش” كە لە فارسی «دەری»دا گۆڕراوە بە«خورەمی» یا «خورمی» . ئەمێستاكە لە كوردستان و باقی ناوچەكانیتری ئێراندا هەندێ واژە و دەستەواژە وەرگرتە لەم تۆخمە ڕەسەنە هەن، وەك: «هۆرامان» یا اورامان و «ورمێ، ئوورمێ یا ئوورمیە» لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و «اورامین، ورامین» لە ناوەندی ئێران. سەرچاوەكانیتر لە سەر ئەم توخمە ڕەسەنە شرۆڤەیان كردوە و نووسیویانە: «ئوورامەن چەشنێك گۆرانی و وتنەوەی تایبەت بە «پارس»ەكانە! و شيعرەكەشی بە زوانی «پالەوی» بووە. و یان ناوی گوندێكە ناسراو بە«اورامە» و چونكە ئەم شێوە«گۆران»یە لەلایەن كەسێك لە گۆرانیبێژان(خنیاگران، هونیواك‌كار)ی گوندەكەوە دانراوە بە «اورامن» ناوی دەركردوە . «اورامنان ملحونات فهلویات» لە بەحری هەزەجی موسەدەسی مەحزوف، دەریای شەشی قرتاو پێكهاتووە .
كۆنترین سەرچاوە كە لە بارەی توخمی «ئورامەن و مەلحوناتی فەهلەوی» هاتۆتە شرۆڤاندن، نووسراوەیەكی چڕوپڕ و وتارێكی «زانستی-فەنی»یە لەلایەن عەرووززانی ناوداری سەدەی حەوتەمی كۆچی مانگی، شمس قیس ڕازی(كۆچ 640 ك.م). لە بەشێكی ئەم سەرچاوەدا نووسراوە:«خۆشترین كێشەكانی فەهلەویات دەریای هەزەجی شەشی قرتاوە(هزج مُسدس محزوف) و ئەمە هەر ئەو كێشەیە كە «خەسرەو و شیرینی نێزامی و وەیسی و رامینی فخرالدین ئەسعەدی گورگانی» پی چێكرابوو… كە لەحنی(الحان اواز) ئەم كێشە، پێدەڵێن «اورامنان». و دەریایەكیتری تازە(مستحدس) هەیە كێشەكەی (فاعلاتن مفاعیلن فعولن)ە كە پێیدەڵێن بەحری (مشاكل) كە لە سەر پاژێكی(مەحزوف)ی ئەم دەریا، ئورامەن(فەهلەویات) وتراوەتەوە وەك ئەم ئورامەنەی خوارەوە كە بێگومان هی بابا تایەرە و دوایی پێكهاتەكەی گۆڕراوە و خراوەتە نێو بازنەی خەفەكراوی دەریای هەزەجەوە:
ئەر كەریمون خواری ئەج كێ تەرسی
وەر كوشیمون بە زاری ئەج كێ تەرسی
ئەزی نیمە دل، نە تەرسوم ئەج كێ
ئی كێهان دڵ تێ داری ئەج كێ تەرسی
نووسەر لە بەشێكی‌تری ڕاڤەكەیدا دەڵێ: جەماوەری هە‌مە‌دان(مەبەست كوردە‌كانە، جەخت لە نووسەری ئەم دێڕانەیە) و زەنجان(مەبەست ئازە‌رییە‌كانە كە زوانە‌كە‌یان سەر بە بنە‌مالە‌ی كوردە، نە‌ك توركە‌كان كە دوایی هاتوون و لە ناوچەكەدا جێنیشتە بووگن) كاتیك ئە‌یانە‌وێ شيعری (پالەوی) بهۆننەوە، ناخۆئاگا دووچاری هەڵەی زە‌قی خوێندنەوە دە‌بن. لەم ئوسلووبەدا، دێڕێك بەم پێیە (مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن، –U/—U/—U) كێشانە ئەكەن و پاشان ئەو دێڕە‌كەیتر بە پێوەری (فاعلاتن، مفاعیلن، فعولن، —U/—U/–U) دادە‌نێن. و هەر وە‌ها زۆربە‌ی پێوانەی (فاعیلاتن، —-) لە جێی (فاعلاتن، –U-) و (مفعولاتن، —-) لە جیی (مفاعیلن، —U) چێدە‌كە‌ن .
قەبووڵ و باوەڕكردنی ئەو وتە چەندان ئاسان نییە، ئایا لەو كاتانەدا یانێ سەدەی(7و6)ی كۆچی هەمەدانییەكان و زەنجانییەكان(ئازەرییەكان و كوردەكان)، لە هۆنراوەكانیاندا دووچاری دوو هەڵەی زەق بوون؟ ئەگەرچی بە پەیلوای “شمس قیس” كە هەندێ هۆنراوەی پالەوی(فەهلەوی) لە ڕێسای عەرووزی عەرەبیدا لایان داوە، بێگومان بۆچوونێكی زانستی و لۆژیكییە، بەڵام ئەمە كامە زانستە كە بە ئەو ئیجازەی دەست تێوەردانێ ئەدات كە هۆنینەوەكانی نەتەوەكانیتر كە خاوەنی هەندێ دیاردەی تایبەتن، درووست یان نادرووست لە قەڵەم بدات، و جەخت بكات و بڵێت مادام هۆنراوەگەلێك كە لە ڕێسای عەرووزدا نەگونجێن ئیتر هەڵەی زەق بە ئەژمار دێن؟!”شمس قیس” خۆی لە شوێنیكیتردا لە لەحنی اورامن(موسیقی هۆرامی) بە باشی یاد دەكات و جەخت دەكات و دەڵێت: « بە گشتی جەماوەری ئێران لە عاليم و عامی، و بڵند پایە و نەوی پایە، خوشحاڵن بە هۆنینەوە و خوێندنەوەی شيعری فەهلەوی، و تێدەكۆشن بە دڵ گوێی بۆ ڕاگرن، چما هیچ دەنگێك و نەوایەك لە شێوەكانی عەرەبی و دەری و گۆرانییە سێحراوییەكانی‌تر دڵیان و هەستیان نابزوێنێت جگە ئەم كركە:
لەحن ئوورامەن و بەیت پەهلەوی
زەخمەی ڕوود و سەماع خەسرەوی
بێ گومان ناخۆئاگا مەبەستی شەمس قەیس لە هەڵە زەقەكانی هەمەدانیان و زەنجانیان(كوردەكان و ئازەریییەكان) بە هەمان توخمی كركە دەنگ(Tone of voice)ە و توخمی(تەكیە) لە پێكهاتەی شیعری هورامییدایە كە ئێستاش جگە لە كە‌سانێكی زوانزان، شارەزا و هونە‌رمە‌ند كە ئەبێ شارە‌زاییان لەم بارەوە ببێت و ئەم كركە دە‌نگانە دروست وەك خۆیان بخوێننە‌وە(ملحون)، تا پەی ببەن بە ئوسلووبی ڕەسەنایە‌تی مۆسیقا دەرەكییەكەیان، بۆیە عەرووزوانێكی توكمە وە‌كو (شمس) بە دیدی پێوانەی بەرامبەری بڕگە كورت و درێژەكان(قید تساوی) و ڕێسای عەرووز لەم دیاردە دە‌كۆڵرێتەەوە و ئەم ڕووكردە زوانییە‌ی (همدانی)یەكان و (زنجانی)یەكان بە لادان لە ڕێساكان و پێوانەكانی عەرووز و هەڵەی زەق وە‌سف دەكات. نووسەری ئەم دێڕانە پێیوایە ئەم چەشنە شيعرانە بۆیە پێیان دەوترێ «مەلحون»، كە خوێندنەوەی درووستیان مەرجی سەرەكییە بۆ دەرخستنی كێشەكەیان. هەروەها كە لە شيعری زاراوەگەلی جۆراوجۆری ئەمڕۆی ئێران وەكوو(كوردی، لوڕی، تەبەری و…) تا درووست وەك زارەكەی خۆیان نەخوێندرێنەوە، كێشە درووستەكەیان دەرناكەوێ. دەقە بڕگەیی كۆنەكانی «گاساكان» و «درەختی ئاسووریك»، «ماتیكان گجستك ابالیش» و هەندێ بەڵگەی تر… پێش ئیسلام و ڕەوتی چواردە سەدەی شيعری هۆرامی پاش ئیسلام لە هورمزگان، یارسەكان، ئورامەنەكانی دەقەكانی دایە تەورێزی هۆرامی(4 ك.م)، جەلالە خانمی لوڕستانی(4 ك.م)، دایە خەزانی سەرگەتی(5 ك.م) ، بابا تایەری لۆڕ(4 ك.م)، شێخ سەفی هەردەوێڵی(8 -7 ك.م) و سەیدی هۆرامی(13 ه.ق)بەڵگەی ديارن بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونە.
ئەنجام:
پێكهاتەی مۆسیقای دەرەكی ئەو دوو بەیتیانە كە لە مێژووی چواردە سەدەی شيعری كوردی بە تایبەت لە شيعری هۆرامیدا تۆمار كراون و عەرووززانەكان ویستوویانە بە زۆرەملێ پێكهاتەی كێشەكەیان بگۆڕن و جیاوازییەكان بە پێوەری دیاردەی عەرووز لێكبدەنەوە، شێوازی هۆرامی یان(ئوورامن)ە. بە ڕاڤەی ژێرخانی زوانەكە دەردەكەوێ كە ئەمە كركە دەنگە (پڕۆسەیەكی دەنگ سازییە(فرایند واجی، Phonemic process)، كە شيعری (مەلحون) و مۆسیقای دەرەكی ئەم دەقانە لە گەڵ ڕێساكانی عەرووز، جیا دەكاتەوە و “ڕیتم” و “هارمۆنیا” لە چامەكەدا ساز دەكات، نە بەرامبەری بڕگەی كورت و درێژ لە دوو دێڕدا(قید تساوی). بێگومان دەقەكەی “بابا”ش لەم یاسا قوتار نییە.
سەرچاوەكان:
ابوترابیان د. محمد رەزا، از هورامی تا ارومیە، تهران، نشر دلارنگ، 1385ه.ش
بهار محمد تقی، سبك شناسی شعر، ج 1 مۆسسە مەتبوعاتی علمی 1347 ه.ش
بهار مهرداد، جُستاری چند در فرهنگ ایران، نشر فكر روز، 1373ه.ش
تاوەگۆزی مەولەوی، دیوانی شيعر، لێكدانەوەی عەبدولكەریم مودەڕێس، چاپ سەیدیانی مەهاباد
جامی مۆئەزن، ئەدەبی پەهلەوانی، نشر قەترە
خالقی موتلەق جەلال، گل رنج های كهن، تهران، نشر مركز، 1372ه.ش
خلف تبریزی، برهان قاتع، محمد معین، ج1، تهران، امیر كبیر، 1361ه.ش
دایرەالمعارف بزرگ اسلامی، ب10، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران 1380ك.ه
دوستخواە جلیل، اوستا جلد 2 تهران، نشر مروارید 1370
دهخدا علی اكبر، مقدمە لغت نامە، مقالە دكتر احسان یار شاتر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1373
ڕازی شمس قیس المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تهران، انتشارات زوار، اردیبهشت 1360ه.ش
ڕازی شمس قیس، بە كوشش سیروس شمیسا، تهران 1373ك.ه
رامان، ساڵی دوازدهە‌م، ژ 128، 2008م
زرین كوب د.عبدالحسین، جستجو در تێوف ایران، انتشارات امیر كبیر، تهران 1363ه.ش
شەمیسا د. سیروس، سبك شناسی شعر، انتشارات فردوس، تهران 1374 ك.ه
شەمیسا د.سیروس، سیر رباعی در شعر فارسی، تهران 1363ك.ه
شفیعی كدكنی د.محمد رەزا، گزیدە غزلیات شمس، چاپخانە سپهر، تهران 1365 ه.ش
سەفا د. زەبیح‌الله، گنج سخن، ب 1، انتشارات ققنوس، تهران 1363ك.ه
ێفا د. زەبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، ب 2، انتشارات فردوس، تهران 1366 ك.ه
عەباسی جەلیل، حقیقت عریان، زرێبار، ژ2، ساڵی یەكەم، 1377ك.ه
فرە‌وشی بهرام، فرهنگ پهلوی، چاپ اول، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1346ه.ش
كریمیان نادر سردشتی، تاریخ هورامان، نشر احسان تهران 1386ه.ش
كسروی احمد، بە كوشش یحیی زەكا، تهران، انتشارات فراكلین، 2536ش
محەمەدپوور عادڵ، سۆزی لیریكا لە ئە‌زموونی شیعری كوردیدا، پەخشكاری ئێحسان، تاران 1388ك.ه
محەمەدپوور عادڵ، شەبەنگی زوانی كوردی هۆرامی لە گاساكان تا…، چاپخانەی بابان، سلێمانی 2008ی ز
ناتل خانلری د. پرویز ، وزن شعر فارسی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1354 ه.ش
هورامی ێەیدی، دیوان شعر، لێكۆڵینەوە محمد امین كاردۆخی، چاپخانەی كامەران، سلێمانی 1971ز
سەفیزادە سدیق، مێژووی وێژە‌ی كوردی ب1 و 2، بانە، انتشارات ناجی، 1370ه.ش
یاسمی رشید، مجلە ارمغان، سال دهم، ێێ 70-66
