عادل محەمەدپوور: مێژوو، كورد، نـيزامی گەنجەیی (614 –613 / 535 ك م یا ؟)
دەسپێك
پلات فۆڕمی ئەم وتارە، یاداشتەكانی ئەو دەمانەیە كە خوێندكاری ماستەری ئەدەبیاتی فارسی بووم و نیزامی گەنجەییم دەخوێند. ئەو كاتانە بە خوێندنەوەی دەقەكانی نيزامی هەستم بەوەی دەكرد كە ڕۆحێكی كوردانە لە دووتۆی هۆنراوەكانیدا هەڵدەقوڵێ. لەم دانوساندنەدا، جاروبار تووشی هەندێ واژە و باقەواژە و لێكدراوەی كوردی دەهاتم و لە پەراوێزی كتێبەكەدا دەمنووسینەوە. ئەم توخمە كوردییانە وایان لێكردم زۆرتر لەسەر دۆزەكە دراسە و ڕاژەی ئەدەبی بكەم و بە پێودانگی لۆژیكی شیكاری، ڕاستەكی جەوهەرە زمانیەكە و پڕينسیـپەكانی كوردبوونی ئەم شاعيرە فارسی بێژە پەڕەناو و هەڵاوێرد بكەم. لەو بارەوە هەندێ سەرچاوەم پشكنی كە لەسەر هزری هونەری و ژیانی ئەم شاعيرە، شیكاری و لێكۆڵینەوەیان كردبوو. بە وردی دەمخوێندنەوە و بۆچوونەكانم یادداشت دەكرد. بە خوێندنەوەی ئەو سەرچاوانە كە بڕێكیان بوچوونی جیاوازیان هەبوو بۆ (ئەكدەش)ی بوونی نيزامی ـ واتە دوو رەگە بوونی كورد و تورك ـ هەركام بۆچوونێكی تایبەتیان هەبوو. (دوكتۆر زەڕینكوب) لە «پیر گنجه در جستجوی ناكجا آباد» و دوكتور بێهرۆزی سەروەتیان لە «آیینه غیب نيزامی گنجەیی» دا، پێداگری لەسەر كاردانەوەی ڕۆحی زوانی دایكی (ڕەییسەی كورد) لەسەر دەقەكانی ئەو پێنج دەفتەرە شیعریە (خەمسەی نيزامی) دەكەن بە تایبەت لە تێكستی «لەیلێ و مەجنوون» دا. تەنانەت پێیان وایە، لەوا كە نيزامی بە شانازییەوە ناو لەدایكی و بنەماڵەكەی و خاڵە عومەر وەك دەسەڵاتدارێكی خانەدان، ئەشرافی و سەرناس دەبات و لە لەیلێ و مەجنووندا شینیان بۆ دەگێڕێ، بەڵام هەر بەو ریتم، هەست و سۆزەوە لە باوكی و بنەماڵەكەی ناو نابات، تەنیا بە ڕواڵەت باسیان دەكات و زوویش دەیانخاتە بۆتەی فەرامۆشییەوە.
بەڵام كەسێكی وەك «ر. آزاده لە كتێبی شرح زندگی و هنر نيزامی گنجوی، انتشارات آكادمی علوم باكو، 1979 م»دا دەمارگیرانە پێداگری لەسەر ڕۆحی تركانە/ی نیزامی دەكات كە گوايە ئەمە شای ئەخستان بووە كە نیزامی هانداوە، كە بە زمانی پارسی شیعر بڵێت و بۆ چەسپاندنی وتەكەی پەنا دەباتە ئەم دێڕە شیعریە:
تركی سفت وفای ما نیست
تركانه سخن سزای ما نیست (1) (لیلی و مجنون، 35/5)
لە ڕاڤەی ئەم دێڕەدا، دوكتۆر سەروەتیان، پێیوایە كە «تركانە سخن» ڕۆحی تركانە نیە بەڵكو یانی واچەی(سخن) تركانەیە. لێكدانەوەی واتایی دێڕەكە، ئاوایە: «ئەخستان شا داوای داهێنانی چیرۆكی لەيلێ و مەجنوون لە نيزامی دەكا و نيزامی بە دڕدونگییەوە چارەنووسی فێردەوسی دەخاتە بەرچاو بە نموونە دەیهێنێتەوە كە گواێی پاش هۆنینەوەی شانامە و پاشگەزبوونەوە لە خەڵات بە پێی وەعدە، سوڵتان مەحموود غەدری لێكردوە. ئەویش دەترسێ ئاوا غەدرێكی لێبكرێ. شا لە وڵامدا دەڵێ؛ بزانە، وەفای ئێمە وەك سـيفەتی تركی نیە ـ ئێمە وەك مەحموودی غەزنەوی بێ وەفا نین و تۆیش ـ نيزامی ـ وەك فیردەوسی نیت كە لە مافی خۆی بێ بەش بوو، بێ بەش بیت. ئێمە (سخن تركانە) واتە وتەی پاڵەوانی و ڕەزمیمان ناوێ، بەڵكو داوای هۆنراوەی بەزمی و لیریكا(Love lyric) ی لەیلێ و مەجنوون ـ دەكەین». (2)
بۆیە نووسەری ئەم وتارە لەم پارادۆكسە و دژەبۆچوونانە، كەڵك وەردەگرێ و سوور دەبێ لەسەر پێداگری كوردبوونی نيزامی و ڕەنگدانەوەی ڕۆحی زمانی دایكی لەم ئەدەبە دەستەبژێر و شاكارە جیهانیەدا. هەرچەند نیزامی ئەو پێنج دەفتەرەی بە زمانی فارسی نووسیوە، بە ڕاڤەكاری و شیكاری ئەو بەرهەمانە، وێڕای باری ئەدەبی دۆزەكە، هەندێ لایەنی مێژوویی گەلی كورد و دەسەڵاتدارێتی ئەم نەتەوە ڕووندەكرێتەوە. دەلوێ شارەزایانی مێژوو، لەم سووژە كەڵك وەربگرن و بەرگێكی تری زێڕین بە مێژووی نەتەوەیی گەلەكەمان موتوربە بكرێ.
بە پێی ئەو سەرچاوە مێژوویی و ئەدەبیانە كە لەم بارەوە نووسراون و ڕۆچوون بە ناواخنی دەقەكانی نيزامیدا (بەتایبەت لەیلێ و مەجنوون) تاڕادایەك توانیومانە ئەو ڕۆحە نەسرەوتە كوردانەی نيزامی و بنەماڵەكەی و بەرگێك لە مێژووی كورد لەو سەردەمەدا كە تۆزێ بێوەفایی ڕۆژگار شەمزاندن نیشان بدەین.
دیمۆگرافی شاری گەنجە (نێوان سەدەكانی 3 تا 6ی كۆچی مانگی)
شاری گەنجە كە زێدی شاعیر بووە، دەكەوێتە ئەوپەڕی ڕووباری ئەرەس لە ویلایەتی «ئەران». ئەران دەڤەرێكی ڕازاوە و سەرسەوز و پڕداهات كە پانتایی نێوان ئەرەس تا ڕووباری «كور» دەگرێتە خۆی. هەر لە مێژە ئەم ناوچە دەبێتە دونگەی تۆبەكاران و خوادۆزان و جیهادگەرانی توندڕۆ و دەمارگیری موسوڵمان. بۆئەوەی گەنجە لە سەر سنووری بەشێك لە دنیای ئیسلام و دنیای خاچ پەرەستیدا واقیع دەبێ، لە هەر ئاقارێكی ئیسلامییەوە، لە كورد، تورك و عەرەب و… لەم دەڤەرەدا بۆ پاراستنی قەڵەمڕەوی ئیسلام و بەشداری لە جیهادی ئیسلامی، گلێر دەبنەوە. لەم سەروبەندەدا كە ویلایەتی فەلەستین، شام و میسر كەوتبوونە ژێر تازیانەی شاڵاوی دنیای خاچپەرەستییەوە، لە ئەراندا بە چۆڵەختێی (هاندان) دەوڵەتی ڕۆمی ڕۆژهەڵات ـ بیزانس ـ مەسییحییەكانی ڕووس و گورجی و ئەرمەن پەیتا پەیتا لە ژێر تەنگەتاو و پاڵەپەستۆكی و ڕووكردی دەمارگیرانەی ئایینیدا، پەلاماری (گەنجە، شمكوور، بەیلەقان، بردەع و تفلیس) دەدرا و وێڕای كوشتن و بڕینی دانیشتوان، ماڵ و سامانیان تاڵان دەكرا. لە ئاوەها كەش و هەوا و دۆخێكی كۆمەڵایەتی و دینی و فەزایەكی ئاڵۆسكاودا، سەرقاڵبوون بە وتنەوەی چیرۆكی كۆن و عاشقانە و غەنایی كە بە چیرۆكی گاوران و ئاورپەرستان و لادینان ناو دەبرا دۆزێكی دژبەر و هەڵویستێكی ناتەبا و ڕووكردێكی پەسەندنەكراو و ناساز دەدرایە قەڵەم. بەڵام نيزامی بە پێچەوانەی ئاوەها فەزایەك، دەستی دایە نەریتشكێنی و شتی جیاواز وتنەوە، كە بتوانێ زاڵ بێ بەسەر ئەم دابە كۆن و ڕزیوەدا. سروشتی بوو كە لە گۆمەڵگەیەكی دواكەوتوو و لەرزۆك و پۆپۆلیستی ئەو مەودا زەمەنیەدا، شاعیر بەلایەنگری وتنەوەی ئەفسانەی بە زەند و زەردەشت و پەریان و نەریتی كۆنی موغان و تەنانەت نائەخلاقی و دزێو تۆمەتبار بكرێ. بەڵام هەركات كە شيعرەكانی بۆ جەماوەر دەخوێندەوە، وەك شيعرەكانی سۆفۆكلس كە لە دادگای ئاثين/دا لەسەر نەیاران و دژبەران و ڕەخنەگران، كاردانەوەی باشی هەبوو و تەسدیقی هونەرەكەیان دەكرد، ئەوانیش سەری كوڕنوش و هەستی ئەرێنییان بۆ هونەرەكەی نيزامی دادەنەواند.
كورد، دەیلەم، تورك و عەرەب لە چوار قوڕنەوە بۆ بەشداری بە قەولی خۆیان «جیهاد» خنرابوونە ئەم شارەوە. هەموو جۆرێ ئاكار و سەلیقە و داب و نەریتی تەنانەت دزێو و سەرسوڕهێنەریان لەگەڵ خۆیاندا هێنابوو، هەندێكیان هەڵگری ڕقوكینەی دێرین لە هەمبەر یەكتر بوون. ڕێژەی كوردەكان لە چاو نەتەوەكانی دی، دەركەوتی پتر بوو، تەنانەت لە دەسەڵاتی سیاسی و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتیدا ڕۆڵی بەرچاویان هەبوو. لە سیاسەتوانی و ولایەتداریدا، هەموویان بۆ كورد پیازیان پاكدەكرد ملكەچ بوون و لە ژێر سێبەری ئەواندا بوون. ئەران یانی جێگای ئاریاییەكان و كەسانێك زمانیان ئاریایی بوو، یانی زۆرتر مەبەست كوردەكان و زمانی كۆنی ئازەری بوو – نە توركی – كە خۆی لە حەوزەی زمانەوانیدا باسێكی تری جیاوازە». (3)
مێژووی دەسەڵاتدارێتی كورد لە ئازەربایجان و ئەرمەنستان و ئەبخاز و…
نيزامی لە (هفت پیكر و شرفنامە) دا وێڕای تۆماركردنی دۆخی كۆمەڵایەتی و جوگرافیایی ئاماژەی بە هەندێ چەمكی مێژوویی بە تایبەت مێژووی ئەسكەندەری ماكدۆنی كردوە. بە بۆچوونی ئەو لەو كاتەدا، ولایەتی (ئەبخاز، گەنجە، ئالان، ارگ و دەربەند) و… هەموویان سەر بە وڵاتی ئێران بوون. نيزامی دەڵێ: لە ویلایەتی ئەبخازدا، كوردێكی بە ڕەچەڵەك مادی بە ناو (دەوال)ی هەبووە، دەسەڵاتدار بووە و هەموو ئەرمەنستانیش لە ژێر سۆڵتەی ئەم سەرۆكەدا بووە و زۆریش ئازا و بوێر و هەڵكەوتە و ڕۆسەم ئاسا، بووە:
در ابخاز كوردیست مادی نژاد
كه از رزم رستم نیارد به یاد
(دوالی) به نام آن سوار دلیر
برآرد دوال از تن تندشیر
دلیران ارمن هواخواه او
كمر بسته بررسم و بر راه او… (شرفنامه، 70/35)
لە شەڕێكدا كە ئەسكەندەر لەگەڵ ڕووسەكاندا دەیكا، كوردەكانی ئەبخاز و ئەرمەنستان بە سەركردەیی و فەرماندارێتی و قارەمانێتی دەوالی باڵی دەسەڕاسی لەشكری ئەسكەندەر دەبن. ئەگەریش ئەو كارەساتە لە زەمان ئەسكەندەردا ڕاست نەبووبێ بەڵام لە زەمان خودی شاعيردا ڕەنگە ئەفسانەی ڕووت نەبێ و بەڵكو كاكڵێكی مێژوویی بێ بۆ باس و ڕاڤەی باشتر كە دەكرێ بە وردی چاوی لێبكرێ. لەبارەی ئازایەتی و لێبڕاوی دەوال/ی و كوردە بەشداربووەكان لەم شەڕەدا كە هێزی نەیار دەهێننە تەنگەتاو، ئاوا دەدوێ:
ز پولادشان الماس تیغ
به خورشید روشن درآورد میغ
جداگانه از مركب هر گروه
حساری برآورد مانند كوه
دوالی و كردان ایران زمین
سوی میمنه گرم كردند كین … (ش. ن 18/53)
بە وتەی نیزامی هەر لەم شەڕە دەسبەیەخە و تاكبەتاكەدا، كوردەكان لەگەڵ پێكهاتەی سپای شاڵاوگەری ڕووس، قەراخانی، فەغفووری، خەزرانیەكان و… بەشەڕدێن و لە ئاكامدا دوژمنان تێكدەشكێن و زۆربەیان دەكوژرێن و تووناوتوون دەكرێن:
دگر ره یكی روسی گربه چشم
چوشیران به ابرو درآورده خشم
سلاح آزمایی درآموخته
بسی درع را پرده بردوخته…
به یك زەربتەش جان زتن بركشید
به جل برقعش برقع اندركشید
دگر روسیی بست بركین كمر
همان رفت با او كه با آن دگر … (4)
«لە ساڵەكانی 333 ی كۆچی مانگیدا، بردەع كە ناوەندی كۆنی ویلایەتی ئەران بوو لە لایەن دزە دەریایی و شاڵاوگەرەكانی ڕووسەوە كاول كرابوو و پێشتر لە ساڵی 240 كۆچی شاری گەنجەیش لە نێوان ڕێگای بردەع ـ تفلیسدا بنیات نرابوویەوە. پاش ساڵانێك لە هەموو بوارێكدا، ڕێژەی گەشكە و ڕسكان و پەرەسەندنی بە خۆیەوە دیبوو. ماوەی 255 ساڵ (340 تا 595 ك) ناوەندی دەسەڵاتدارێتی كورد ـ ڕەوادییەكان و ئەحمەد یەلیەكان و شەدادییەكان ـ دا بووە. لەم ماوەدا كە كوردەكان دەسەڵاتیان بەسەر گەنجەدا بوو، لە زۆر لایەنەوە گەشكەی كردوە و حەشامەتی لە ڕێژەیەكی زۆردا بووە، تەنانەت بوبووە ناوەندێكی سەرسنووری بازەرگانی …» . (5)
مێژوو پێمان دەڵێ كە ماوەی دوو سەدە و نیو لە دەسەڵاتدارێتی كورد لە ئازەربایجانی ئێران و شۆرەوی پێشوودا تەنیا بە گەنجە قەتیس نەمابوویەوە، بەڵكو سانەكوردەكان جگە لە گەنجە دەسەڵاتیان بە مل ئەرمەنستان و ئەبخاز و هەردەوێڵ (اردبیل) و مەراغەدا دەشكایەوە، لەم مەودا زەمەنیەدا دەسەڵاتێكی ئەوتۆی سیاسی و كەلتووریان هەبووە.
ڕەوادیەكان بە ڕەچەڵەك كورد بوون كە لە ناوینی سەدەی چوارەمدا «ئانی» ناوەندی ئەرمەنستانیان بەدەستەوە بووە و تەنانەت ئەم وڵاتەیان- واتە گەنجە – لكاندبووە سەر قەڵەمڕەوی ناوەندی خۆیانەوە. ئەم كوردانە بە پێی هەستیاری و هەڵوێستی خاڵی هاوبەندی ئایینی و دیانەتیەوە لە گەڵ سەلجوقیە توركەكاندا هاریكاریان كردووە و دژ بە خاچ پەرەستەرۆمییەكان خەباتیان نواندوە. ناوی هەندێكیش لەم سانە كوردانە ئەمانەن:
محەممەد كوڕی شەداد (340 ـ 344 ك) ـ لەشكری كوڕی محەممەد (360 ـ 368 ك) ـ فەزلوون كوڕی محەممەد (368 ـ 375 ك) ـ مووسا كوڕی فەزلوون (423 ـ 427ك) و…
جگە لەمانە: مەنوچێهر كوڕی ئەبولسوار و كوڕەكانی فەزلوون و مەحموودی خۆشچێهر و كۆڕەكانی مەحمود كە تا ساڵەكانی 595 ی كۆچی لە ئەرمەنستان بە ناو حكوومەتی شەدادیەوە، دەسەڵاتی سیاسیان هەبووە». (6)
جگە لە دەسەڵاتدارێتی كوردەكان لە (گەنجە و ئەران و ئەرمەنستان و بردەع) و… دا لە ئازەربایجانی ئێرانی ئەمڕۆدا، بە تایبەت لە مەراغە، حكوومەتیان كردووە. ئەم سانە كوردانە بە «ئەحمەدیەلیان» ناسراو بون:
«ئەحمەدیەلیان بە ڕەچەڵەك كوردی ڕەوادین كە سەرلقی ئەم هۆزە، ئەحمەد كوڕی ئیبراهیم كوڕی وەهسوودانی رەوادییە. شاری مەراغە دەسەڵاتی سیاسی و كولتووری ئەم هۆزە بووە كە سەرەتای ساڵی شەشی كۆچی دەسەڵاتیان بە مل ئازەربایجاندا شكاوەتەوە و تا سەردەمی (تغرل) درێژەی هەبووە.
پاش ئەحمەد یەل كوڕەكەی (ئاقسنقەر) كە لە لایەن سوڵتان مەحموود لە سانە سەلجووقییەكانی عێراق پلەیەكی باڵای هەبووە، حكومەتی كردووە. پاش (ئاقسنقەر) كوڕەكەی (نسرالدین ارسلان آبه خاس بهگ) و پاشان (فلك الدین) و (علاءالدین) كۆرپە ئەرسەلان لەم بنەماڵەدا ناسراو بوون و دەسەڵاتیان هەبووە. كۆرپە ئەرسەلان لە سەردەمی (تغرل) دا دەسەڵاتی ئەوتۆی هەبووە و یەكێكیش بووە لە پێهەڵدان و پیاهەڵچنینەكانی (ممدوح) نيزامی گەنجەیی». (7)
بۆ زانیاری تەواوتر بڕوانن سەرچاوەی سەرەكی ئەم باسە، تاریخ شهریاران گمنام، ئەحمەدی كيسرەوی. (8)
نيزامی ئەكدەشی
نيزامی لە دەڤەری ئەران لە شاری گەنجە لە ساڵی (535) ی كۆچیدا لە لە بنەماڵەیەكی سەرناسی خاوەندەسەڵاتی كورد لەدایك بووە. ناوی ئەلیاس بووە و بڕێكیش بە ئووەیس ناوی دەبەن بەڵام بێگومان هەڵەیە، باوكیشی ناوی یوسف بە ڕواڵەت ترك زمان و دایكیشی «ڕەییسەی كورد» بووە كە ئەمە دەگەیەنێ كە نيزامی دوورەگە بووە (باوك ترك و دایك كورد) كە خۆی لە خەسرەو و شیریندا بە «ئەكدەش» پێناسە دەكات:
نيزامی اكدشی خلوت نشین است
كه نیمی سركه نیمی انگبین است (9)
(اكدش) يانی دوورەگە، مرۆڤ یان گیانلەبەرێ كە لە دوو ڕەچەڵەك پێكهاتبێ. نيزامی خۆی دەڵێ: «نيزامی كە ئێستا تەنیا و گۆشەنشینە، دوو ڕەگە و دوو ڕەچەڵەكە؛ نیوێكی سركە/ترك و نیوێكی تری هەنگوێن/كورد».
بە پێی دەروونشیكاری شیعرەكانی، بەوا كە بە ڕاشكاوی ناوی لە تورك نەهێناوە و تاریف و پیاهەڵدانی بۆ نەكردوون ئەو دیوە سركەئامێزە، لەتی باوكی بووە، واتە لایەنە ڕەچەڵەكە توركەكەی. بەڵام بەوا كە لە شیعرەكانیدا بە شانازییەوە ناوی ڕەییسەی كورد دایكی دەبا و بە خاڵە عومەری كە بنەماڵەیەكی سەرناسی خاوەن دەسەڵاتی كورد بوون دەنازێ، ئەو دیوە هەنگوێنە، كەرتی بنەماڵەی پڕ شانازی دایكی بووبێ كە كورد بوون:
گر مادر من رئیسهی كرد
مادر سفتانه پیش من مرد
از لابه گری كه را كنم یاد
تا پیش من آورد به فریاد
زان بیشترست كاس این درد
كان را به هزار دم توان خورد
با این غم و رنج بی كناره
داروی فرامشیست چاره
ساقی پی بارگیم ریش است
می ده كه ره رحیل پیش است
آن می كه چو شور در سر آرد
از پای هزار پر در آرد … (10)
يانی: ئەگەر ئاوا كە دایكم سەرۆكی كورد بوو، دایكانە لە لامدا ماڵاوایی كرد، ئیتر گریان و هاوار بۆ كێ بەرز بكەمەوە؛ كە بێ بە هانامەوە، خەفەت لە ڕادەی خواردنەوە پترە و قووڵایی ئەم كۆستە لە باڵای ڕاستمان بەرزترە، جامی ژارئامێزی ئەم ژانە، تەنانەت بە هەزار هەناسە هەڵنالووشرێ. كەوابوو ئەی ساقی ئەو شەرابە پڕكە كە دەمانباتەوە ئاسمانەكان.
لەم شيعرانەدا خاڵێكی بەرچاو و بەرجەستە دەبینرێ، ئەویش كە لە ڕوانگەی جوانی ناسی و بەرجەستەیی واژەدا، لەفزی ڕەییسەی كورد لە سەروای شيعرەكەدا هێمایەكە بۆ دەلالەتی بەرجەستەكردنی ڕەچەڵەكی دایكی كە خاوەن دەسەڵاتدارێتی ئەوتۆ لەگەنجە و دەڤەرەكەدا بوون. بۆ ئەوەی دواتر دەسكاری شيعرەكەی نەكەن. ڕەییسەی كوردی سەروا هێناوە بۆ زەقی و ڕاشكاوی و دڕدونگ نەبوونی پەیامەكەی.
بەوەی كە بە كورد بوونی خۆی شانازی كردووە و پاش مەرگی خاڵە عومەری كە وەك دایكی نە تەنیا كەسایەتییەكی بەرز و هونەرمەند و خاوەن بەهرە و چێژی هونەری هەبووە، بەڵكو هاندەر و هەڵخڕێنەر و هاریكار و مایەی شانازی و هیوا بووە بۆ ئەو كە بە گوڕ و گڕێكی سۆزئامێزی تایبەتەوە، دەیلاوێنێتەوە و شینی بۆ دەگێڕی و نەبوونی ئەم كەسایەتییە لە بنامەڵەدا بە كۆستێكی گەورە و ژانێكی جەرگبڕ دەزانێ:
گر خواجه عمر كه خال من بود
خالی شدنش وبال من بود
از تلخ گواری نوالەام
درنای گلو شكست نالەام
نحلی كه به شهر خرمی كرد
آن شهد ز روی همدمی كرد
از شادی همرهان كشد مور
آن را كه ازو فزون بود زور
می ترسم از این كبود زنجیر
كافغان كنم او شود گلوگیر
ساقی ز خم شرابخانه
پیش آر میی چو ناردانه
آن می كه محیت بخش كشتیست
همشیره ی شیره ی بهشتیست. .. (11)
«دیاردەی كورد لە دەڤەرەكانی گەنجە و ئەران و تەنانەت ئەرمەنستان و گورجستان، وەك پێشتر ئاماژەی پێكرا، لەو كاتانەدا نیشانەی دەستی باڵای دەسەڵاتدارێتی ئەشرافێتی كورد بووە كە چەشنێك باڵا دەستی توێژی كورد لەو وڵاتەدا دەژمێردرا. كوردەكان لە بردەع و تفلیسدا خاوەن حەیسییەتی كولتووری توكمەی بەرچاو بوون. لەم ساڵانەدا (515 ك) كە تفلیس كەوتبووە ژێر سەیتەرەی گورجییەكان، ڕێژەی حەشیمەتی كوردان بەرچاو بووە، تەنانەت خۆیان لە قەومی (عاد)ەوە دەبەستەوە. لە بردەع/دا دەروازەی شار بە ناو كوردەوە ـ باب الاكراد ـ نێودێر كرابوو كە تا ساڵەكانی دواییدا بازاری حەوتوو لەو شوێنەدا سازدەكرا». (12)
باری ئەدەبی دەڤەرەكە
وێڕای ئاڵۆزی و ناتەبایی باری پەڕچەكردار و ئالۆسكاوی دەڤەرەكە بەهۆی نیشتەجێ بوونی كەمایەتییە جۆراوجۆرەكان، لە سەردەمی دەسەڵاتدارێتی كوردە شەدادییەكاندا، گەنجە بە ناوەندێك دەژمێردرا بۆ گەشە و سەرهەڵدانی شيعر و ئەدەبی فارسی. قوتابخانەی شيعری ئازەربایجان (شێوازی ئازەربایجانی) لەم سەروبەندەدا لەلایەن خاقانی و فەلەكی شیروانی و موجیری بیلەقانی لە ژێر سەنتەرێتی شرواندا، لە فراژوێبوون و ڕسكاندا بووە. ئەم قوتابخانە لە ژێر كاردانەوەی ئەبولعەلای گەنجەوی هەڵایسابوو و بە دەمەتەقێی شاعيرانەی پوورخەتیبی گەنجەوی و مەهەستی گەنجەوی شاعیران و بێژەرانی دەرباری سانی سەنجەر، ئەم شارەی كردبووە لانكەی رسكانی فەرهەنگ و ئەدەب و شيعر كە لە خانەبەندی شێوازناسی شيعری فارسیدا، ناسراوە بە (قوتابخانەی شيعری ئازەربایجان) …
پاش ئەم سەروبەندە و لەژێر كاردانەوە و ســێبەری ئاوا فەزایەكدا، ناوی نيزامی گەنجەویش دەكەوێتە سەر زارانەوە. وێڕای هەبوونی ئەو حەشیمەتە شاعيرە، هەر كەسێك و نەناسراوێك دێتە ئەم شارە و بۆ ملك الشعرای شار دەپرسێ قامكی ئاماژە بۆ بنەماڵەی «ئەلیاس كوڕی یۆسف» درێژ دەكرێتەوە.
نيزامی بە وتەی مێژوونووسان گوايە لەم ساڵانەدا كونجی دوورە پارێزی بۆ خۆی دیاری كردبوو – لە ئەدەبی فارسیدا ناسراوە بە ئەدەبی سەر ئەژنۆ (زانو) واتە تێڕامان و موراقەبە و سلووكی ڕۆحی – بە قەولی زەرین كووب «لەم سەروبەندەدا ئەگەرچی نيزامی تەمەنی هێشتا چل ساڵ بوو بەڵام قورسی و هەیبەتی پیاوێكی توكمەی بە ساڵاچووی لە گوتار و كرداریدا بەخۆیەوە گرتبوو. لە هونەری ئیستەتیك و ڕێتۆریك (جوانیناسی و رەوانبێژی) شیعریدا، شێوازێكی بەرزی هەبووە كە كەس نەیدەتوانی لاسایی بكاتەوە. بە پێچەوانەی شاعيرانی سەردەم، تەنانەت لە قەسیدەوتنەوەدا كە دیاردەی شێوازی شيعری ئەو سەردەمە بوو، ســتایش و پیاهەڵدانی بۆ دەسەڵاتدارانی نەدەكرد». (13)
قورسایی زمانی نازگماكی
كوردبوونی دایكی و بنەماڵەی دایكی كە ڕوونكرایەوە و گوترا كە بنەماڵەیەكی سەرناس و خاوەن ژیار و ژیانی ئەو سەردەمە بوون و تەنانەت دەسەڵاتدارێتی ناوچەكەیان بە دەستەوە بووە و ئەم ڕووكردە كۆمەڵایەتی – مێژووییە بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە بۆ چەسپاندنی چەشنێكی دەسەڵاتدارێتی ژن سەلاری و مەدەنییەتی كورد لەو دەمانەدا كە مافی ئافرەتیان پاراستووە. سـێبەری ئەم باڵادەستیەی ڕەییسە لەسەر هۆنراوەكانی نيزامیدا دیارە. زمانی شيعرەكانی كە ئەگەرچی بەڕواڵەت فارسین بەڵام بە پەیلوا و بۆچوونی نووسەری ئەم دەقە لە دوو ڕوانگەوە لەم تێكستانەدا، كورد بوونی نيزامی دەچەسپێ:
یەكەم هەڵوێستی نەستی و ناخۆئاگای كۆیی شاعیرانەی نيزامی، هاوتەریب لەگەڵ هێمای ناوەڕۆكی و واتایی كوردانە، بە زمانی فارسی. زمانی دایكی نيزامی (زمانی توانستی) كوردی بووە بەڵام زوانی فارسی زوانی فەرمی شيعرەكانی بووە، ئەم ناتەباییە لە شيعرەكانیدا دەردەكەوێ كە دیارە زمانێكی قورس و خوازەیی و ئیستەتیكی و مەدرێسی بەكارهێناوە نە زوانێكی ئاسایی كە دیاردەی گوتاری – شەقامی خەڵكی پێوە دیاربێ.
بەڵام ئەم پرسە هێشتا ساغ نەكراوەتەوە كە ئایا نیزامی بە زوانی كوردی هۆنراوەی داناوە یان نا؟
ئەگەر نەیهۆنیوەتۆ، بۆ؟
لەواش كە كورد خاوەن دەسەڵاتی ناوچەكە بوون؟ بەڵام ئەگەری وڵامی ئەم كێشە لە بەیتێكدا ئاوا بەیان دەكا:
كاهن شمشیرم در سنگ بود
كوره ی آهنگریم تنگ بود (14)
«دەستەواژەی (آهن در سنگ) دركە (كنایە)یە، واتە كوتاندنی ئاسن لە بەرد، ڕەنگە هەر ئەوە بووبێ كە بە هەڵوێستی شاعیرانە و نەمادی واتایی ڕۆحی كوردانەوە دژوار و ئاستەنگ بووبێ، بە زمانی فارسی شیعر بڵێتەوە، كوتاندنی بەرد لە ئاسن درووسترە بۆ پەیامی دركەكە».
«بە پێچەوانەی شاعير “قەترانی تەبرێزی” لە شيعرەكانیدا بە كێشەی زوانی فارسی بۆ خۆی كە تورك زوانە ئاماژە دەكات و ئەوە بوو بۆ راستكردنەوەی داڕشتنی شيعرەكانی پەنا دەباتە ناسرخەسرەو.» – بۆ زانیاری پتر بڕواننە سەفەرنامەی ناسرخەسرەو- بەڵام نيزامی بە ڕاشكاوی بەم ڕووكردە ناتەبا و دژەهەرمانە، ئاماژەی نەكردووە و وەك هەر ئازەربایجانییەك كە بە زوانی فارسی دەری خوێندۆیەتی و لەگەڵ ڕمووزی ئەم ئەدەبدا ئاشنا بووە. مەبەست لە كێشەكە، ناشارەزایی لە زوانی فارسیدا بووە ـ نەك ئەدەبی فارسی ـ لەم دانووساندنە هونەرییەدا، بۆ شكانەوە بە مل زوانی فارسیدا، ئازاری ڕۆحی زۆری كێشاوە و پێویستی بە قامووس و كتێبخانە و ئامێری تری فێركاری زوانی فارسی هەبووە.» (15)
دووەم: هەندێ دەستەی واژەی كوردی لە (خەمسەدا) بە تایبەت لە لەیلێ و مەجنوون و مەخزەندا كە نموونەیان لە پاشكۆی ئەم وتارەدا پێشكەش دەكرێ.
نيزامی تاقانە چیرۆك بێژی لیریكا (غنایی) ی فارسی
پێش نيزامی ئەگەرچی چیرۆكـبێژی هۆنراوە باوی هەبووە و شاعیرانێك وەكو (ئەبولمۆئەیەدی بەلخی، بەختیاری، فێردەوسی، عەیووقی، عونسوری و فەخرەدین ئەسعەد گورگانی) و… لەم پانتاییەدا خاوەنی ئەزموون و شێوە و شێوازی تایبەتين، بەڵام خاڵێكی هەرە سەرەكی و شاز و بەرچاو كە نيزامی لە هێڵی هونەری و ئەدگار و شێوازی ئەوانیدی جیادەكاتەوە، شكانەوەی دەسەڵاتی ئیستەتیكی و هۆنەری بە مل چیرۆكــبێژیدا بەچەشنی وردبینانە لە پانتای لیریكا و ژانێرە بەزمییەكاندا كە نە تەنیا ئەدگار و شێواز و ئوسلووبی خۆی جیادەكاتەوە، بەڵكو دەبێتە سەرچەشنێك بۆ ئەزموونی شیعری چیرۆكــبێژی پاش خۆی ئەویش لە حەوزەی ئێرۆســئامێزی لیریكا و غنای عاشقانە(Lovelyric) كە ڕەنگە دوای فەخرەدین ئەسعەدی گورگانی لە وەیس و ڕامیندا، یەكەی شاعیرانێك بێ كە دیاردەی ئێرۆسیەت و دیمەنە هەوەس ئامێزەكانی تەغەزول و ئەوینی دەرەكی لە پانتای ڕۆمانە شیعردا باو كردوە بەڵام نە بەو خەسییەتەوە كە لە دیمەنە ڕاشكاوەكانی وەیس و رامیندا هاتووە…
لە سەدەی حەوت و سەدەكانی دواییدا، شاعیرانێك وەكوو(خواجووی كرمانی، ئەمیرخەسرەوی دێهلەوی، كاتبی تەرشیزی، جامی، هاتفی، مەكتەبی شیرازی، عورفی و وەحشی بافقی) و… لەسەر رێچكەی هونەری و هێڵی شێوازناسانەی نيزامی بەرهەمی لیریك و بەزمی دەخوڵقێنن بەڵام هەر هەموویان لە جەغزی لاساییكردنەوە و ژاواندنەوی ئوسلووبی نيزامیدا قەتیس دەمێننەوە. ناشتوانن دەقی جیاوازتر لەم ژانێرە شیعریەدا بئافڕێنن. ئەم ڕووكردە هونەرییە ڕەنگە تەنیا ئەدگارێك بێ كە نیزامی بە خۆیەوە دەبینێ و سەرمەشق و سەرچەشنێك بن بۆ نەوەی پاش خۆی و تەنانەت ئەدەبی دەستەبژێری بەزمی جیهانی. هەر ئەم خاڵە تایبەتییە بووەتەهۆی ئەوە نیزامی لە پانتایی شيعری لیریكا و بەزمیدا بەشێوەی هۆنراوەی درێژ، لە ئەدەبی جیهانیدا خاوەن پەنجە و جێگا و شوێن بمێنێتەوە و دەقەكانی ڕاڤە و ناسكاری بكرێن و وەربگێڕدرێنەتە سەر زۆربەی زمانەزیندوەكان وەك دەقەكانی خانای قوبادی بۆ كوردی هورامی. تەنانەت لەلایەن سینماكارانی جیهانییەوە، سيناریۆ و فیلمنامەیان لەسەر بنووسرێ و دەراوێك بۆ ئەدەبی فارسی بكاتەوە بە ناو ئەدەبی دراماتیك(نومایشی).
بێگومان ئەگەر نيزامی توانیویەتی بە چەشنێكی زیندوو و بزاوتوو چەمكی عەشق بۆ خوێنەران، ئاوا نیشان بدات ئەم كارە سەرگرتە لە تێكەڵی و ئامێتەیی هارمۆنیای فۆرم و واتایە. تاقە شاعیرێكە كە لەم ڕەوشە هونەرییەدا توانیویەتی سەركەوتوو بێت. عەشقێك كە نيزامی نواندوویەتی ئەگەرچی ڕووكردێكی گشتییە بۆ هەموان، رەنگە هەركەس بە چەشنێك چێژی ئەوینی چەشكە كردبێت بەڵام كە بە دیمەنە عەشقامێزەكانی ئەو لە لەیلێ و مەجنوون و خەسرەو و شیرین/دا ڕۆدەچین و لێكیان تێــڕادەمێنین بۆماندەردەكەوێ كە دەڵێی هەوەڵجارە كە ئاوا دەركەوتێتی هەستیاری عەشق بەو خاوێنیەوە دەبینین و چەشكەی دەكەین. تەبایی و هارمۆنیای فۆرم و واتا ڕووكردێكی دەسەڵاتی هونەری نيزامییە كە كاردانەوەی جادووانەی خۆی بۆ هەمیشە لەسەر دڵان و مێشكانی ئاخێوەرانی شيعری غەناییەوە دادەنێ و هەتا هەتایی دەمێنێتەوە. هەر بۆیە لە پانتایی هونینەوەی هونەری چیرۆكــبێژی و ڕۆمانە شيعریدا، نيزامی گەنجەیی بووەتە داهێنەر و خوڵقێنەری زمانی تایبەتی و چەشنی دەربڕینی تایبەت بە خۆی لە پانتایی غەنا و ئێرۆس و لیریكادا.
نموونەی واژە و دەستەواژەی زوانی دایكی و ڕاڤەكردنیان:
لێرەدا مەبەست بەدەستەوەدانی نموونەیە بۆچەسپاندنی باسەكە نەك ڕیزكردنی كۆی ئەو واژە و دەستەواژەگەلە كە لە پێنج دەفتەرەكەی نيزامیدا هەن، ئەگینا پتر لەم توخمانە حزووریان هەیە.
گلاله كان: گلالە، هەمان گلارە، گلێنە، گلێرە و بیلبیلەی چاوە، هەندێ لەكوردەكانی ئازەربایجان،
گلارەی پێدەڵێن. گلالە بەپێی جێگۆڕكێ فۆنۆلۆژی (لـ) بووەتە (ر). (كان)یش ئەمڕازی كۆیە كە ئێستایش مۆرفێمێكی ئەكتیوی كوردییە، پاشگرە بۆكۆكردنەوە و واتاسازی ناوی تاك. چاوەكان، كۆڕەكان، كچەكان و…
گوهر به گلاله كان بر افشاند
وز گوهركان شه سخن راند (16)
لیلی و مجنون (بند 8/بیت3/ێفحه63)
گەوهەر(خوازەیە بۆفرمێسك) ی لە گلێنەی چاوان دەپژاند. واتە دەستی كرد بە گریان و باسی لە
كوڕەكەی شا كرد. گەوهەری دووەمیش مەبەست كوڕەكەی شای ئەخستانە.
گلالەدار: سۆرانی گوڵاڵە، لە هەورامیدا (ل) گۆڕدراوە بە (ر) گۆراڵێ. لە زمانی فارسیدا ئاوا
دەستەواژەیەكمان نیە كە پێكهاتبێ لە: گوڵ+الە بەڵكوو لێكدراوێكی رووتی كوردییە.
باغ ار چه گل و گلاله داراست
از عكس رخت نواله خوارست (17) ل. م (35/51/192)
مانده شدن: ماندوو بوون، شەكەت بوون، مانیای هەورامی، خەسە بوون
چو مانده شد از عژاب و اندوه
سجاده برون فكند از انبوه (18)
(لیلی و مجنون) بند 17 بیت 21 ێ 103
گلاله: گوڵاڵە، لێرەدا خوازەیە بۆ بسك و زوڵف
چون دید كه دیلم است خاموش
كردش ز گلاله گوردین پوش (19) ل. م (57 – 84 – 315)
گلاله تاك: (زلف تاك) ـ خوازەیە بۆ گەڵامێو
بر فرق چمن گلاله ی تاك
پیچیده شود چو مار چحاك (20) ل. م (58/7/323)
(دركەیە بۆ گەڵا پێچراوە و وشك بووەكانی لقە مێو)
ناوك: ناوكی سۆرانی، نەهەی هەورامی، ناف، كونی تیر، جۆرێ تیركە كونێكی ئاسنین وا لە
ناوەڕاستیا.
با قد كمان این جهانگیر
در مجری ناوك افتد آن تیر (21) ل. م (43/6/57)
دل دادن در … دڵ هاتن لە پێناو… تەعبیرێكی دركەئامێزی كوردییە: چۆن دڵت دێ …
لەم دێڕەدا دەڵێ: چۆن دڵت دێ بەناحەق خوێنی ئەو
دوو سە بێگوناحە برێژی.
دل چون دهدت كه بر ستیزی
خون دو سه بیگنه بریزی (22) ل. م (21/14/164)
شوی كردن: شوو كردن، شووكەردەی هەورامی، مێردكردن
غمخواره ی او غمی دگر یافت
كز كردن شوی او خبر یافت (23) ل. م (35 – 4 – 189)
بگری: هەرمانی ئەمركردنی دوەم كەسی تاك، بگری، گرەوە (هورامی)
افتاد پدر از كار، بگری
بگری به سزا و زار بگری (24) ل. م (38 – 5 – 204)
گیا به جیی گیاه: گیای كوردی
این قوم گیای آن كیانند
بر جای كیان نگر كیانند (25) ل. م (38 – 48 – 207)
كلیچه: كولیچە، كولیچێ ی هەورامی
آورد سبك گعام در پیش
بریان و كلیچه از عدد بیش (26) ل. م (46 – 24 – 248)
دیار: دیدار، دیار، لێرەدا مەبەست ئەو تەعبیرەكوردیەتە كەدەڵێ: بۆ دیتنی
زۆر تامەزرۆم یان دەڵێن دیارت نیە.
رنجور تنست یا تنومند
هستم به دیارش آرزومند (27) ل. م (47 – 26 – 252)
چون راه دیار دوست بستند
بر جوی بریده پل شكستند (28) ل. م (15 – 27 – 97)
مەولەوی لەم بارەوە دەڵێ:
دڵ دیار نییەن های نە كەردەبۆ
وە خزمەت ئازیز تەشریف بەردەبۆ (29) (دیوان) ل 236
سرین: سەرین، سەرنگای هەورامی، بالشت
گه ریخت سرشك بر سرینش
گه دیده نهاد بر جبینش (30) ل. م (58/79/328)
سیماب سرین: خوازەیە بۆ سەری رازاوە، لێرەدا رەنگە مەبەستی ئافرەتی
كڵاوزەڕدار بێ
شمشاد نسیم و ارغوان خد
سیماب سرین و خیزران قد (31) ل. م (53/13/285)
بوری: مەبەست ئەسپ یان هێسری مەیلەو سوور یان كاڵە، هێسرە بۆرێ یان ئەسپی بۆر
بوری به هزار زور می راند
بیتی به هزار درد می خواند (32) ل. م (25/8/141)
شیخانه: نسبەت بە شێخ، وەك شێخ، ئاكاری شێخانە، گۆرانی شێخانە
بر نجد شدی ز تیز وجدی
شیخانه و نه شیخ نجدی (33) ل. م (25/9/141)
شیوه / شیون: وەكوو / گریان، زاری
بر شوی ز شعری كه خواندی
در شیوه ی دوست نكته راندی (34) ل. م (54/73/300)
خال: خاڵ، خاڵۆ، لال، لالۆ، لالە
گر خواجه عمر كه خال من بود
خالی شدنش وبال من بود (35) (لیلی و مجنون 11/30/75)
نموونە لە هەڵبژاردەی مخزن الاسرار دكتر بهروز پروتیان، انتشارات توس، 1372
زنگله: زنگوڵە، زەنگ، زەنگڵەی هەورامی
تفل شب آهخت چو بردایه دست
زنگلهی روز فراپاش بست (36) (بند 4/ بیت5/ ێفحه77)
(كاتێ كە شەو وەك زاڕۆیەك دەستی ئەهاوێ بۆ دایكی، دایكیشی – بۆ سەرقاڵكردنی – هەتاو وەك زەنگڵەیەك بە پایەوە دەبەستێ.)
پله: پەلە، كەل و پەل، شتوومەكی پیرەژن، پارە و سەرمایەی كەم، بسك و گیسو، بەشی دووەمی
جۆرێ ئەتباعە، وەك دەڵێن: شڕە و پڕە، چیز میز، قرت و فرت مێتافۆڕە بۆ شتی زۆر گچك و بێ بایەخ.
بر پله ی پیره زنان ره مزن
دست بدار از پله ی پیرزن (37) م. ا (11/16/146)
سرسری: سەرسەری، سەتحی، سەرچڵ، بێ بیركردنەوە، وازوازی
چونكه نسخته سخن سرسری
هست برگوهریان گوهری (38) م. ا (3/1/ 63)
پارینه: پار، پارەكە: ساڵی رابردوو
نوردل و روشنی سینه كو؟
راحت و آسایش پارینه كو؟ (39) م. ا (15/6/75)
***************************************
ژێدەر و سەرچاوەكان:
1. سروتیان بهروز، لیلی و مجنون، 1363، اتشارات توس
2. سروتیان بهروز، آیینه غیب نيزامی گنجه ای، ێ29، 1369
3. زرین كوب عبدالحسین، پیر گنجه در جستجوی ناكجاآباد، ل8، زمستان1372، چاپ مهارت
4. سروتیان بهروز، آیینه غیب، ێ12
5. پیر گنجه در جستجوی ناكجاآباد
6. سەفا د. زەبیح الله، تاریخ ادبیات ایران جلد2، ل 45و44، تهران 1366،
7. همان منبع قبلی
8. كسروی احمد، تاریخ شهریاران گمنام، ج3، 1308
9. پروتیان بهروز، آیینه غیب … 10. پروتیان بهروز، آیینه غیب، ێ22
11. پروتیان بهروز، لیلی و مجنون، 1363، انتشارات توس
12. زرین كوب، عبدالحسین، پیر گنجه در جستجوی ناكجاآباد، ل15
13. همان منبع قبلی
14. سروتیان بهروز، مخزن الاسرار
15. آیینه غیب … ێ 151
28 – 16. سروتیان بهروز، لیلی و مجنون، 1363، انتشارات توس
29. دیوانی مەولەوی تاوە گۆزی، ل236
35 – 30. سروتیان، بهروز، لیلی و مجنون، 1363، انتشارات توس
39 – 36. سروتیان، بهروز، گزیده مخزن الاسرار، 1372، انتشارات توس
40. آیتی عبدالحمید، داستان خسرو و شیرین، 1363 تهران، سخن پارسی (8)
41. یوسفی د. غلامحسین، چشمه ی روشن، انتشارات علمی
42. هەنبانە بۆرینەی مامۆستا هەژار مۆكریانی
43. خمسه نيزامی گنجه یی
44. زرین كوب د. غلامحسین، باكاروان حله، انتشارات جاویدان، 2535
